Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r2002-t8-n2-s329-358.pdf

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 2, 2002

Ludwik Hass

WOLNOMULARSKIE LOŻE WOJSKOWE

(OD KOŃCA II WOJNY ŚWIATOWEJ PO SCHYŁEK XX WIEKU)

Delegatury, swego rodzaju, lóż wolnomularskich przy jednostkach bądź

większych zgrupowaniach wojskowych istniały na Wyspach Brytyjskich już w la-

tach czterdziestych XVII w. Zatem pojawiły się w ojczyźnie „sztuki królewskiej"

(wzniosły synonim wolnomularstwa) jeszcze w okresie jej transformacji z orga-

nizacji zawodowo-ideowej fachowych rzemieślników budowlanych czyli mura-

torów (tzw. wolnomularstwo operatywne) w ponadstanowe i ponadnarodowe zrze-

szenie ideowe, skupiające jednostki - niezależnie od wykonywanego przez nie

zawodu - o wyższych aspiracjach duchowych, intelektualnych, które określało

siebie mianem wolnomularstwa symbolicznego (alias spekulatywnego, filozoficz-

nego, świętojańskiego) 1 .

Tego rodzaju delegaturę, placówkę - odmiennie niż normalna loża - nie

związaną na stałe z jedną miejscowością, lecz z określoną formacją militarną,

tworzyli członkowie istniejącej co najmniej od XVI w. loży „St. Mary's Chapel"

w Edynburgu, którzy w 1641 r. przebywali - wraz z prowadzącym działania

wojenne wojskiem Szkocji - w Newcastle-upon-Tyne (hrabstwo Northumberland,

Anglia). W tej miejscowości przyjęli wtedy do wolnomularstwa kwatermistrza

armii szkockiej, gen. Roberta Morraya, zarazem - ówcześnie czy niebawem -

członka tajnego stowarzyszenia okultystycznego różokrzyżowców 2 . Nadal też

1 O wolnomularstwie operatywnym i procesie jego przekształcania się w symbolicznie ob-

szerniej w języku polskim - L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wol-

nomularstwa w Warszawie (1721-1821), Warszawa 1980, s. 30-51; tenże, Wolnomular-

stwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982, s. 38-49.

2 L. Hass, Wolnomularstwo ..., s. 43. Owa loża edynburska powstała znacznie wcześniej -

Ludwik Hass

pojedynczy wojskowi w ogóle zostawali członkami lóż, które w coraz większym

stopniu traciły swój charakter rzemieślniczy. Tak np. 16 października 1646 r. na

posiedzeniu loży w Warrington (hrabstwo Lancashire, Anglia) nadano pierwszy

stopień wtajemniczenia płk. Henry'emu Mainwaringowi 3 .

Początek lożom jednoznacznie wojskowym dało dopiero nowo ukonstytu-

owane wolnomularstwo symboliczne. Jego, utworzona w I połowie lat dwudzie-

stych XVIII w., Wielka Loża Irlandii, mająca siedzibę w Dublinie, w 1732 r.

wydała dokument, który upoważniał do założenia loży w „pierwszym pułku pie-

choty" armii Wielkiej Brytanii, w którym służyli niemal wyłącznie Irlandczycy.

Z czasem takie loże pułkowe powstały przy jednostkach wojskowych w posia-

dłościach brytyjskich w Ameryce Północnej, Azji, Afryce i Australii. Tam, gdzie

nie istniały loże zwykłe (cywilne), przyjmowano do wojskowych również poje-

dyncze osoby z armią nie związane. W niektórych przypadkach, jak w Nowym

Jorku, Kanadzie i Australii, owe placówki stały się też antenatami tamtejszych

wielkich lóż.

Wojskowa placówka Wielkiej Loży Irlandii, mająca siedzibę w pobliżu Bo-

stonu - najprawdopodobniej była nią loża No. 441 przy 38. pułku piechoty, któ-

ry stacjonował w Dorchester (późniejsze przedmieście Bostonu, stan Massachu-

setts, Ameryka Północna) - 6 marca 1775 r. przyjęła do wolnomularstwa 15 cy-

wilnych osób, Afroamerykanów. Bostońska loża „cywilna" nie chciała bowiem

ich inicjować (tj. przyjąć do wolnomularstwa), co uzasadniała ich pochodzeniem

od czarnoskórych niewolników, przywiezionych z Afryki na kontynent amery-

kański. W ten sposób owa placówka pułkowa „sztuki królewskiej" niezamierze-

nie stała się protoplastą jej nowego odłamu - wolnomularstwa północnoamery-

kańskich czarnoskórych - czyli, szerzej biorąc, wolnomularstwa etnicznego, ra-

sowego - od połowy XIX w. zwanego Wolnomularstwem Prince Hall 4 .

Wolnomularstwo w Europie kontynentalnej szybko przejęło wyspiarską prak-

tykę tworzenia lóż wojskowych w ramach tu powstających jego krajowych cen-

tral (wielkich lóż, wielkich wschodów itp.). Swój rozkwit przeżywały te placów-

ki w okresie napoleońskim, kiedy przy jednostkach armii cesarza Francuzów czyn-

ne były na obszarze od wybrzeży Kanału La Manche po Hiszpanię, z jednej strony,

oraz Wiedeń i wybrzeże dalmatyńskie (Prowincje Ilyryjskie) z drugiej. Wszędzie

tam niosły ze sobą i upowszechniały hasła ówczesnego wolnomularstwa francu-

„Ouatuor Coronali Jahrbuch", nr 12 (1975), s. 73, 82; Die älteste Bfau] H[ütte], der Welt,

„Blaue Blätter", nr 277 (1999), s. 5.

3 F. L. Pick, G. N. Knight, The pocket history of Freemasonry , London 1991, s. 45.

4 E. Lennhoff, O. Posner, Internationales Freimaurerlexikon ,

Zürich 1932, szp. 1037;

Wolnomularskie loże wojskowe

331

skiego, wolności, równości i braterstwa. Taką była utworzona na przełomie 1803

i 1804 r. loża „L'Union" we Włoszech przy 1. pułku piechoty liniowej polskiej

posiłkowym Republiki Włoskiej (czyli przy niedawnych Legionach Polskich Dą-

browskiego) 5 . Na Wyspach Brytyjskich powołano wtedy do życia loże jenieckie.

Należeli do nich wzięci do niewoli, przeważnie w Hiszpanii, wolnomularze z armii

francuskiej i oddziałów sojuszniczych. W następnych dziesięcioleciach placówki

wojskowo-wolnomularskie stały się zjawiskiem nieporównanie rzadszym, raczej

jednostkowym. Ich liczba nieco zwiększała się w toku kampanii wojennych, m.in.

znacznie podczas północnoamerykańskiej wojny secesyjnej (1861-1865).

W czasach pokojowych tego rodzaju loże miały latami swoje stałe miejsce

pobytu, była nim miejscowość, w której znajdowało się dowództwo pułku bądź

większej jednostki wojskowej, przy jakiej została powołana do życia. Wraz z dys-

lokacją tegoż dowództwa przemieszczała się i ona. W publikowanych przez kra-

jowe centrale lóż spisach swoich placówek wojskowe figurowały na równi ze

Dwudziestowieczni poprzednicy

Okresami znacznego, nieporównywalnego z wcześniejszymi, rozwoju wol-

nomularskich polowych kółek, klubów (forma specyficzna dla krajów anglosa-

skich) i lóż były obie wojny światowe ze względu na większą, niż kiedykolwiek

dotąd, liczebność powołanych do wojska i rozległość terenów działań militar-

nych. Toteż już podczas I wojny (1914-1918) owe okoliczności sprawiły, że utwo-

rzenie kółka bądź klubu, jako struktury luźnej, poniekąd nieformalnej, nie wy-

magało otrzymania dokumentu założycielskiego od centrali. Łatwo więc było je

założyć, równie prosto ich działalność zakończyć. Wszystkie trzy rodzaje placó-

wek wolnomularskich czasu wojny powstały i działały w armiach obu walczą-

cych ze sobą bloków państw. Czynne więc były w najważniejszych ośrodkach

niemieckiej administracji wojskowej, zarówno na zapleczu frontu zachodniego,

jak również wschodniego. W pierwszym przypadku na zajętych terenach Francji

- w Chauny, Saint-Quentin i Metzu - oraz Belgii, w Anvers, Brukseli i Liège.

Na okupowanych terenach na froncie wschodnim powstały niemieckie polowe

H. Mościcki, Z dziejów masonerii w Legionach polsko-włoskich (1805 r:), „Kwartalnik Hi-

storyczny" 1938, z. 1, s. 34-38. W miarę pełny zestaw członków „L'Union" - L. Hass,

Wolnomularze polscy w lożach Zachodu (Dwie pierwsze dekady XIX wieku) , „Ars Regia",

nr 13/14 (1998/1999), s. 217-218. „L'Union" wchodziła w skład Wielkiego Wschodu Włoch

Ludwik Hass

kółka i loże w Warszawie, Bukareszcie, Fokszanach, Kownie, Wilnie, Mitawie,

Lipawie i Rydze. Należeli do nich wojskowi i cywilni pracownicy administracji

okupacyjnej, zarówno wcześniej będący członkami zwyczajnych lóż w cesarstwie

Hohenzollernów, jak i nowo pozyskani dla „sztuki królewskiej" w miejscowo-

ściach, gdzie placówki te powstały. Wśród takich neofitów byli również poje-

dynczy miejscowi Niemcy. Wraz z klęską wojenną Niemiec kółka te i niektóre

loże polowe przestały istnieć, inne przeniosły się na teren Niemiec, gdzie wzno-

wiły działalność jako zwykłe placówki. W dwu przypadkach przekształciły się

w dotychczasowym miejscu w zwykłe, cywilne (Lipawa i Ryga) 7 .

Po wypowiedzeniu przez USA wojny Niemcom (6 kwietnia 1917 r.) i -

w konsekwencji tego - wylądowaniu amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego

we Francji, po raz pierwszy pojawiły się na kontynencie europejskim placówki

wolnomularstwa północnoamerykańskiego, wyłącznie jego odłamu skupiające-

go adeptów białej barwy skóry. Z pięciu powołanych do życia jesienią tego roku

przez Wielką Lożę Stanu Nowy Jork lóż morsko-polowych, cztery miały siedzi-

bę we Francji. Z nich jedna zbierała się w Le Mans w pomieszczeniach loży

Wielkiego Wschodu Francji, inna w Tuluzie. Po klęsce Niemiec jednostki III Armii

USA stacjonowały w Nadrenii. Dla pełniących w nich służbę wolnomularzy

z wszystkich 48 stanów utworzono w Koblencji w lutym 1920 r. „American Ma-

sonie Club", następnie w tym mieście „Overseas Lodge", wchodzącą w skład

Wielkiej Loży Stanu Rhode Island. Wojskowe loże amerykańskie były ówcze-

śnie czynne również w Trierze i Saarbrücken. Reguły wolnomularstwa „regular-

nego", wymagające, żeby loża podlegała centrali kraju, na terenie którego dana

placówka działa, nie miały tu zastosowania. Wielkie loże USA zerwały bowiem

po wypowiedzeniu przez Stany wojny Niemcom stosunki z ich centralami i prze-

stały w ogóle je uznawać. Teraz zatem loże amerykańskie w Niemczech formal-

nie nie miały się komu tu podporządkować, wobec czego pozostawały pod

zwierzchnictwem zaoceańskim. Reguły te sprawiły, że we Francji wojskowych

adeptów zza oceanu skupiły w 1919 r. dwa „American Masonie Club" - w Mar-

sylii i Le Mans. Drugi z nich, utworzony w marcu tegoż roku, liczył około 900

członków. Wszystkie te komórki organizacyjne zakończyły swoje istnienie wraz

z wycofaniem się wojsk amerykańskich z Europy 8 .

L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschod-

niej 1905-1928 , Warszawa 1984, s. 133-135, 251; Aus fremden Logen , „Am rauhen Ste-

in" 1922, nr 3, s. 69-70; nr 10, s. 223-224; C. van Dalen's Kalender für Freimaurer. Jahr-

buch 1922 , s. 103; ... 1927 , s. 292; ... 1928 , s. 90, 234.

8 New York , „Wiener Freimaurer-Zeitung" 1920, nr 1, s. 23; American Masonic Club in

Wolnomularskie loże wojskowe

333

Już znacznie wcześniej loże pułkowe stały się trwałą formą organizacyjną

wolnomularstwa w wojsku brytyjskim, zarówno podczas wojen, jak i w latach

pokoju. Ich cechą specyficzną, odróżniającą je od zwykłych lóż, był brak stałe-

go miejsca. Zmieniało się wraz z dyslokacją jednostki, przy której dana loża funk-

cjonowała. W 1931/1932 r. i w latach II wojny światowej pięć tego rodzaju pla-

cówek wchodziło w skład Wielkiej Loży Irlandii, dwie zaś były podporządkowane

Zjednoczonej Wielkiej Loży Anglii. Natomiast trzecia z central brytyjskich -

Wielka Loża Szkocji - nie miała w swoim składzie ani jednej takiej 9 .

II wojna światowa (1939-1945) zapoczątkowała okres nieporównanie więk-

szej, niż kiedykolwiek dotąd, liczebności i zasięgu geograficznego kołek i lóż

polowych oraz - następnie, po zakończeniu wojny - kółek i lóż wojskowych mniej

czy bardziej stacjonarnych. Od poprzedniego, czasu I wojny światowej, rozwoju

obecny różniła okoliczność, że tym razem owe placówki „sztuki królewskiej"

powstawały na zapleczu tylko jednej ze stron walczących, aliantów - zatem pier-

wotnie przy wojskach Wielkiej Brytanii i jej dominiów, następnie również Sta-

nów Zjednoczonych, po ich włączeniu się do wojny 10 . W Związku Radzieckim,

który przyłączył się do tej koalicji, dla wolnomularstwa jako organizacji burżua-

zyjnej nie było miejsca. W antagonistycznym obozie wojennym, czyli w faszy-

stowskich Niemczech i Włoszech oraz Japonii i ich państwach sojuszniczych,

wolnomularstwo było od lat zabronione (na Węgrzech najwcześniej - od 1920 r.),

a jego działacze - jeśli nie znaleźli się na emigracji - przebywali na zesłaniu

bądź w więzieniach i obozach koncentracyjnych.

Centrale „sztuki królewskiej" - zarówno brytyjskie (czyli wielkie loże An-

glii, Irlandii, Szkocji) i ich odpowiedniki w dominiach, jak również północno-

amerykańskie (wielkie loże poszczególnych stanów, skupiające wyłącznie bia-

łych adeptów) 1 1

- ówcześnie traktowały kluby i loże polowe, tworzone przy puł-

kach bądź większych jednostkach wojskowych, jako struktury wybitnie

tymczasowe, nader niestabilne. Często bowiem, wobec szybko zmieniającej się

wielkie loże USA wydały w latach I wojny łącznie 14 dokumentów założycielskich dla

lóż Korpusu Ekspedycyjnego. D. Ligou, op. cit., s. 715.

9 Annuaire de la Franc-Maconnerie Universelle 1932 , Berne brw., s. 305, 336; „Tau", nr II

(1993), s. 60.

We Francji, pierwotnie drugim - obok Wielkiej Brytanii - aliancie w początkowym okre-

sie wojny, po jej kapitulacji rząd Philippe'a Petaina wydał 13 sierpnia 1940 r. prawo roz-

wiązujące wszelkie stowarzyszenia tajne, w tym również wolnomularstwo. Jego organiza-

cje podporządkowały się temu aktowi prawnemu i zakończyły działalność.

To „regularne" wolnomularstwo (zob. przypis 13) USA było wówczas skupione w 49 wiel-

kich lożach (po 1 w każdym z ówczesnych 48 stanów oraz odrębna Dystryktu Kolumbii,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: