Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r1999-t5-n2-s140-148.pdf

140

Recenzje i artykuły recenzyjne

dek komunizmu była euforia, jednak nie wszyscy cieszyli się z tego faktu, po-

nieważ dystansował on socjalizm wspominany przez wielu z nostalgią.

Książka Świat po komunizmie - spór o nasze czasy to analiza politycznego,

gospodarczego i społecznego kryzysu świata kolektywizmu, komunizmu, upad-

ku ideałów i wzniosłych celów. Autor analizuje formy życia politycznego i eko-

nomicznego w okresie wprowadzania demokracji i gospodarki rynkowej po roz-

padzie bloku wschodniego. Rozważa słabości kapitalistycznych założeń gospo-

darczych w mijającym stuleciu, oraz zastanawia się nad niebezpieczeństwami

i nadziejami związanymi z włączaniem świata pokomunistycznego w globalną

gospodarkę wolnorynkową.

Książka Skidelsky'ego uświadamia prawdę, że ekonomia nie jest nauką ści-

słą, ale społeczną uwarunkowaną historycznie. Jej tezy zmieniają się wraz ze

zmianami świata ludzkiego. Można więc wywnioskować, że ani świat, ani ekono-

mia nie przyjmą nigdy formy ostatecznej. Ludzkość kształtując świat, który ją

otacza kształtuje ekonomię, którą się posługuje.

Książka jest bardzo ciekawa i rzetelna, choć niekiedy trudna w lekturze, bo

autorowi zdarza się czynić skróty myślowe i wpadać w żargon ekonomiczny.

Polecam ją wszystkim, którzy pragną dogłębnie zrozumieć przemiany zachodzą-

ce w otaczającym nas świecie.

Ks. Krzysztof Warchałowski

Zygmunt Ziątek, Wiek dokumentu. Inspiracje dokumentarne w polskiej prozie

współczesnej , Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa

1999, str. 225.

Zygmunt Ziątek, jako historyk literatury i krytyk literacki dał się poznać,

w latach siedemdziesiątych, kiedy formułował, polemiczne wobec obowiązujących

wówczas odczytań, interpretacje tzw. nurtu ludowego w prozie współczesnej.

Posługując się formułą „literatury nowych doświadczeń społecznych" przeciwstawił

się wąsko tematyzującym lub też zideologizowanym lekturom charakterystycznych

dla tamtego czasu zjawisk literackich. Podjęte przez tego badacza zagadnienia

znalazły wyraz m.in. w akademickich podręcznikach historii literatury. Na przy-

kład studium pt. Proza. Autentyzm rozpoznań społecznych stanowi obszerną część

podręcznika pt. Literatura polska 1914-1975 , t. II: 1933-1944 (Warszawa 1933).

Wiek dokumentu jest gruntownym poszerzeniem uprawianej do tej pory pro-

blematyki o refleksję nad polskim piśmiennictwem wywołanym przez II wojnę

światową oraz przeobrażenia i przesilenia społeczne po 1945 r., aż po świadec-

twa literackie i piśmiennicze lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.

W pracy znajdują wyraz podstawowe dyskursy ideologiczne w kulturze polskiej

141 Recenzje i artykuły recenzyjne

po 1945 r., stąd też jej wartość dla historycznych ujęć literatury polskiej nie tyl-

ko ostatniego półwiecza.

Przedmiot badań, określony hasłowo jako „dokumentaryzm w literaturze",

został usytuowany na szerokim tle historycznym i rozpoznawanym przez autora

książki w skali XX w. Zapewnia to merytoryczną spójność podstawowym wąt-

kom rozprawy, która formalnie tylko jest zbiorem studiów. Kiedy posłużymy się,

przyjętym w socjologii wiedzy rozróżnieniem „przedmiotu badania" i „przedmiotu

poznania", to możemy prawomocnie orzec, że w pracach historycznoliterackich

Zygmunta Ziątka, właśnie przedmiot poznania określa spoistość tych prac oraz

ich odrębność w polskim literaturoznawstwie współczesnym.

Wiek dokumentu otwiera rozdział pt. Głód samowiedzy , poświęcony proble-

mowi zdobywania samowiedzy kulturowej, wyraziście uobecnionym w twórczości

Wiesława Myśliwskiego. Następny rozdział pt. Głód prawdy dotyczy literackiej

waloryzacji obozowych „świadectw" w pisarstwie Tadeusza Borowskiego. Grun-

towne studia o reportażach Hanny Krall i Ryszarda Kapuścińskiego przynosi

kolejny rozdział zatytułowany Głód rzeczywistości. Twórczością Igora Newerle-

go, jako swoistym łącznikiem z tradycją prozy dokumentarnej, zajął się Ziątek

w rozdziale pt. Głód autentyzmu. Rozprawę zamyka rozdział pt. Koniec wieku

dokumentu? Sierpień - Grudzień - Historia. Od dokumentów czasu do literatu-

ry miejsca poświęcony nie tylko pisarstwu Zbigniewa Kruszyńskiego i Olgi To-

karczuk, ale również piśmiennictwu Sierpnia 1980 i grudnia 1981 r.

Podstawowy przedmiot własnych badań określa autor w sposób opisowy, jako

„problematykę związków przemian literackich z wielkimi przemianami historycz-

nymi". Innymi słowy przedmiotem tym jest socjodynamika zjawisk literackich,

czy szerzej - socjodynamika zjawisk piśmienniczych w kulturze, łącznie z sze-

roko dyskutowaną hipotezą o tzw. przyspieszonym rozwoju literatury oraz „mło-

dopiśmienności" niektórych kultur etnicznych czy kultur społecznych (m.in. kul-

tury ludowej). Przykładając tak wiele uwagi do zależności między dynamiką zja-

wisk piśmienniczych i dynamiką procesu historycznego, Ziątek traktuje historię

wydarzeniową jako ramę formalną natomiast stara się, nie zawsze zresztą z zamie-

rzonym skutkiem, skupić swoją uwagę na historii mentalnej, historii duchowości,

a więc na problematyce aksjohistorycznej, wymagającej rozbudowanych procedur

interpretacyjnych. Przychodzą tutaj w sukurs krytyczno-literackie umiejętności bada-

cza, które pozwalają zdawać sprawę z sensotwórczych napięć między „ciągłością"

i „zmianą", „całością" i „fragmentem", stylem osobniczym i wzorem kulturowym.

W Wieku dokumentu interesuje autora szeroko rozumiana literatura „nowych

doświadczeń" w skali procesu społeczno-historycznego, a nie - opisywane najczę-

ściej - relacje między dokumentem a prozą powieściową. Badacza nie zajmuje

wyłącznie systemowa pozycja „dokumentu" w strukturze praktyk zorganizowane-

go życia literackiego, ale jego - określę to tak - rola anarchizująca tę strukturę

w ramach szeroko pojętych praktyk komunikacyjnych i dyskursów ideologicznych

kultury XX w., wśród których pojawiają się piśmiennicze „wypowiedzenia" (w sen-

142

Recenzje i artykuły recenzyjne

sie Bachtinowskim) nowych podmiotów społecznych. Stąd też autor przykłada tak

wielką wagę do „relacji pomiędzy prozą artystyczną a masowym, nieprofesjonal-

nym pisarstwem dokumentarnym, które rodziło się całkowicie niezależnie od

wszystkich kłopotów powieści z własną literackością".

Tak wstępnie odczytana teza książki Zygmunta Ziątka pozwala usytuować tę

pracę na tle polskich badań nad „dokumentaryzmem". Jej autor nie idzie drogą

wyznaczoną przez - pozostańmy w kręgu polskim - znane prace historyków i teo-

retyków literatury XX w. (m.in.: Małgorzatę Czermińską, Reginę Lubas-Barto-

szyńską Michała Głowińskiego, Ryszarda Nycza, Jerzego Jarzębskiego czy Ro-

mana Zimanda); nie idzie też drogą wyznaczoną przez metodę „dokumentów oso-

bistych" wypracowaną przez socjologię humanistyczną (por. Jana Szczepańskiego,

Metoda biograficzna ), współczesną socjologię wiedzy (por. Anna Giza, Życie jako

opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wie-

dzy) czy badania nad pierwocinami kultury manuskryptowej, które stara się upra-

wiać piszący te słowa. Problematyka teoretyczna zostaje przesunięta niejako do

przypisów, gdzie jest sumiennie referowana.

Zygmunt Ziątek stara się korzystać z obydwu - wskazanych wyżej - orienta-

cji badawczych, traktowanych na ogół z jednakową uwagą, pozostając jednak

w obrębie przede wszystkim narracyjnych tekstów językowych. Nie wchodzi więc

z problematyką dokumentaryzmu na obszar innych semiosfer kultury XX w., zdo-

minowanych m.in. przez audiowizualne środki przekazu. To konsekwentne za-

mknięcie się w logosferze może wywołać dyskusję z autorem, przede wszystkim

w wypadku ostatniego rozdziału pracy, gdzie mówi się o przyczynach „końca wieku

dokumentu". Przyjdzie powrócić do tych zagadnień.

Badacz nie śledzi więc relacji między dokumentem i literaturą na poziomie

językowo-stylistycznym, na obszarze poetyk immanentnych, ale raczej na pozio-

mie indywidualnych strategii pisarskich, manifestowanych w intencjonalnych ak-

tach samo wiedzy literackiej. Tu wypada zauważyć, że skoro tak wiele uwagi po-

święca rozumieniu biografii pisarzy, odczytywaniu ich roli jako „świadków histo-

rii", rekonstrukcji zapisanych w ich tekstach intencji, tak mało wykorzystuje

autokomentarze i okazjonalne wypowiedzi pisarzy o swoim warsztacie np. wy-

wiady itp. Nie zajmuje się więc immanentną systemowością zjawisk literackich.

Interesuje go dokumentaryzm włączony w dyskursy ideologiczne, gdzie jest trak-

towany jako przejaw historii społecznej, a nie przedmiot np. poetyki historycznej,

co widać choćby w zdaniach typu: Hanna Krall wie, jak „właśnie powinien wy-

glądać przekonywający przekaz historyczny", albo „Stał się Newerli od razu pi-

sarzem XX-wiecznego doświadczenia historycznych w całości »świadkiem epoki«".

Jednym z walorów pracy Zygmunta Ziątka jest prześledzenie idei dokumen-

taryzmu i jego pochodnych w myśleniu o polskiej literaturze XX w., egzemplifi-

kowane odniesieniami do ważnych dzieł literatury polskiej, do konkretnych prak-

tyk pisarskich. Autor pokazuje, jak sobie pisarze z tą ideą radzą jako pewną dy-

143 Recenzje i artykuły recenzyjne

rektywą. Stąd też rozprawę Z. Ziątka umieściłbym w kręgu badań nad „poetyka-

mi sformułowanymi", rozumianymi tu jako werbalizowane przekonania pisarzy

co do społecznych, poznawczych czy wręcz werystycznych powinności literatu-

ry; przekonania, w których literacka świadomość dokumentu ogniskuje się wokół

problemów epistemologicznych, a nie np. estetycznych; skupia się wokół referen-

cjalnych aspektów dokumentaryzmu. Przy takim założeniu można, jak czyni to

badacz, spojrzeć na ewolucję dokumentaryzmu w literaturze, ewolucję przebiega-

jącą od dominacji pytań epistemologicznych (problem prawdy, poznania) do py-

tań egzystencjalnych (problem „świadectwa"), a ostatecznie do ontologizacji pro-

cesu pisania (autematyzm), co zresztą wpisywałoby się ogólnie w prawidłowości

przemian prozy XX w. Autotematyzm wyodrębnia Ziątek jako specyficzną od-

mianę dokumentaryzmu w Żywych wiązaniach Igora Newerlego, w Niebieskich

kartkach Adolfa Rudnickiego, w Spiżowej bramie Tadeusza Brezy, a także w prozie

M. Nowakowskiego po 1 9 80 r.

Teza główna rozprawy sprowadza się do stwierdzenia, że „Ludowa autobio-

grafia (w innym miejscu określana »autobiografią amatorską«), relacja świadka,

reportaż, ukształtowały dokumentaryzm polskiej prozy XX w. bezpośrednio - przez

własny, wewnętrzny rozwój ku dojrzałości literackiej - i pośrednio: wpływając na

poszukiwania prozy fikcjonalnej, kontynuującej własną tradycję artystyczną i za-

interesowaną realnością życia społecznego". Na dotychczas bardzo nieostrym polu

obserwacji, którym jest „dokumentaryzm" polskiej literatury XX-wiecznej, badacz

ustawia więc punkty orientacyjne, z których obserwuje dosyć systematycznie kon-

kretne praktyki pisarskie i ewolucje twórczości wybranych prozaików. Autor roz-

prawy ma więc szansę dopowiedzieć istotne rzeczy, nierzadko polemicznie, o twór-

czości dobrze już opisanej. Tak jest np. w rozdziale pt. Głód prawdy , w którym

podejmuje - „w perspektywie świadectwa" - interpretację prozy Tadeusza Bo-

rowskiego.

Wskazane przez Zygmunta Ziątka podstawowe odmiany dokumentaryzmu

(ludowa autobiografia, relacja świadka, reportaż), jak również nazwiska odwołu-

jących się do nich pisarzy, wydają się trafne, mają walor typowości, posiadają

moc diagnostyczną użyteczną przy budowaniu podstawowych modeli dokumen-

taryzmu polskiej literatury XX w. Modele te dobrze osadzone są w swoistych

układach weryfikujących, czyli sekwencjach historyczności zjawisk literackich.

Kiedy w rozdziale I pisze Ziątek o prozie Wiesława Myśliwskiego, to szeroko

rekonstruuje zarówno tradycję (znaczenie) masowych zjawisk ludowego autobio-

grafizmu i wypracowanych tam formuł podmiotowości, jak również reinterpretu-

je w sposób bardzo sumienny ewolucję tzw. nurtu ludowego w literaturze. Może

nazbyt radykalnie brzmi teza o literaturze nurtu ludowego jako zjawisku wyrasta-

jącym z ludowych pamiętników. To trzeba by w osobnych analizach udowodnić.

Sądzę, że bezpieczniej jest mówić o „przypamiętnikarskim" charakterze nurtu,

o jakiejś wspólnej antropologii, hierarchii wartości, stosunku do języka.

144

Recenzje i artykuły recenzyjne

Z dbałością o historyczną treść budowanych modeli, przeprowadza inne swoje

wywody m.in. te, które dotyczą ewolucji pisarstwa Hanny Krall, Ryszarda Kapu-

ścińskiego, czy Igora Newerlego. Taki sposób modelowania problematyki doku-

mentaryzmu wzmacnia spójność rozprawy, pokazuje też związki, bardzo - z po-

zoru - od siebie odległych, zjawisk współczesnej literatury polskiej, związki w inny

sposób nieuchwytne.

Proponowane przez Ziątka ujęcia (modele) dokumentaryzmu polskiej prozy

XX w. prowadzą do odkrywczych interpretacji wielu zjawisk współczesnej litera-

tury polskiej. Tak jest np. z pisarstwem I. Newerlego, o którym pisze, że „jest to

jedyny chyba pisarz tej miary, który nie napisał ani jednej książki nie zahaczając

o problematykę literackiego dokumentaryzmu". Z prozy Newerlego uczynił Zią-

tek przedmiot refleksji nad - można to tak nazwać - dokumentaryzmem integral-

nym polskiej prozy XX w. Pisarstwo Newerlego potraktował jako swoisty, najsil-

niej diagnozujący istotę rzeczy, automodel dokumentaryzmu dwudziestowiecznej

prozy polskiej; pisarstwo, w którym wyczerpuje się systemotwórcza i diagnostyczna

moc relacji: dokument - literatura.

Badacz unika więc ujęć „tematyzujących", czy eksponujących środowiskowe

wzory kultury (np. temat wiejski, czy tzw. literatura marginesu społecznego), któ-

re zazwyczaj kojarzyły się z problematyką „dokumentu", interesuje go natomiast

dokumentaryzm jako strategia twórcza, wysoko waloryzująca społeczne powin-

ności literatury. W rozdziale III, poświęconym modelom prozy reportażowej, nie

wdaje się w analizę gatunkowych wykładników reportażu, jego morfologii, czy

statusu ontologicznego świata, rozpatrywanego z perspektywy np. teorii „repre-

zentacji", ale interesuje go raczej reportażowość jako - jedna z bardzo dziś wpły-

wowych - konwencji prawdy artystycznej we współczesnej literaturze pięknej.

Reportażowość jest swoistym stylem ukształtowanym w systemie życia literac-

kiego i ma w nim wartość systemową.

Punkt widzenia badacza jest usytuowany - mówiąc najogólniej - we wnętrzu

systemu zorganizowanego życia literackiego z jego kodami, instytucjami (np. cen-

zurą), stylami, konwencjami, gdzie toczą się gry z dokumentem, który jest już

zawsze czymś uprzednio zinterpretowanym, opanowanym poznawczo, skoncep-

tualizowanym jako dokument właśnie. Owe gry literatury z dokumentem, a w grun-

cie rzeczy swoisty kres dokumentu jako „reprezentanta" prawdy, pokazuje w spo-

sób modelowy w analizach prozy Zbigniewa Kruszyńskiego.

Zdaniem Zygmunta Ziątka sytuacja literatury polskiej jest tu wyjątkowa:

„W wielu z nich [innych literaturach narodowych - R. S.] wystąpiły podobne trzy

wielkie inspiracje dokumentarne - reportażu, relacji świadka, nieprofesjonalnej au-

tobiografii uczestników przyspieszonych przeobrażeń społecznych - jednakże pra-

wie nigdzie w zbliżonym kształcie i natężeniu, a zwłaszcza: we wzajemnym splocie

w tym samym czasie". To interesujący, dobrze umotywowany, sąd o wyróżnikach

polskiej literatury XX w. Z perspektywy dokumentaryzmu trafnie i prawomocnie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: