UMYSŁ UNIWERSALNY.pdf

RECENZJE

ZAGADNIENIAFILOZOFICZNE

WNAUCE

XXI/1997,s.150–156

BogusławWÓJCIK

UMYSŁUNIWERSALNY

• DanielC.Dennett, Naturaumysłów ,WydawnictwoCIS,Warszawa

1997,ss.206.

Sukcesyipora»kikierunkuokre±lanegojako CognitiveScience (=CS),

b¦d¡cegonaukowymfenomenlat70–tych,znajduj¡powoliodbicieina

naszymrynkuksi¦garskim.Przykładstanowi¢mo»e Naturaumysłów Da-

nielaC.Dennetta,autoraksi¡»ki,któryjakoprzedstawicielCSuwzgl¦dnia

wswoimbogatymdorobkuﬁlozoﬁ¦,psychiatri¦,psychologi¦kognitywn¡,

sztuczn¡inteligencj¦ineurologi¦.Seria„ScienceMasters”,wramachktórej

wydanazostała Naturaumysłów ,preferujepozycjeł¡cz¡ceprofesjonalizm

wywodówzichprzyst¦pno±ci¡izwi¦zło±ci¡.Maj¡oneponadtoumo»liwi¢

prezentacj¦„obecnegostanuidorobkuludzkiejwiedzy”.Wsłowiewst¦p-

nymDennettzaznaczajednak,i»jakoﬁlozofpozostajelepszyw„zadawa-

niupyta«ni»udzielaniuodpowiedzi”(s.7).Pyta«tychzreszt¡pojawia

si¦wieleiniewszystkieuzyskuj¡odpowied¹,aleDennettsprawnieiprzy-

st¦pniewprowadzaczytelnikaw±wiatswoichteorii.Wła±ciwienadu»yłem

konotacjiterminu„teoria”,gdy»Dennettwewspomnianymsłowiewst¦p-

nymprzezorniezaznaczył,i»jegosposóbpytaniasi¦oumysł„zmieniasi¦

niemalzdnianadzie«”(s.7)i»eniektórezjegopyta«„zaprowadz¡doni-

k¡d”(s.8).Przedprzyst¡pieniemdolekturytekstówDennettawartowi¦c

wiedzie¢,i»modyﬁkujeonnietylkozdroworozs¡dkowepogl¡dydotycz¡ce

umysłu,aleisamoznaczeniefunkcjonuj¡cychwj¦zykupotocznymiﬁlozo-

ﬁcznymterminówsłu»¡cychdojegoopisu.Samtytułksi¡»kisugerujeju»

napocz¡tku,»eumysłyludzi,zwierz¡tiartefaktówmog¡posiada¢natur¦

uniwersaln¡.

UWAGA:Tekstzostałzrekonstruowanyprzypomocy±rodkówautomatycznych;mo»-

liwes¡wi¦cpewnebł¦dy,którychsygnalizacjajestmilewidziana(obi@opoka.org).Tekst

elektronicznyposiadaodr¦bn¡numeracj¦stron.

2 BogusławWÓJCIK

Pierwszyrozdziałksi¡»kiwsposóbskrótowywprowadzanaswpro-

blematyk¦zagadnie«zwi¡zanychzumysłem.Dennettwskazujewnimna

ontologiczno–epistemologiczn¡płaszczyzn¦badaniaumysłu,której¹ródłem

pozostajeuznanie,i»wyró»niaj¡c¡cech¡umysłu„jestsposób,wjakim

onimwiemy”(s.13).Pierwszymetapemwzarysowanymprocesiebadaw-

czymjestwprowadzeniekryteriumpozwalaj¡cegonaprzyznaniekomu±lub

czemu±umysłowo±ci?Tradycyjnekryteriatakiejakinteligencja,posługiwa-

niesi¦j¦zykiem,czyzachowaniepozostaj¡niewystarczaj¡ce.WedługDen-

netta,bakterie,amebyirozgwiazdyzpewno±ci¡niemaj¡umysłu;nawet

inteligencjamrówekwydajesi¦wtymwzgl¦dzieniewystarczaj¡ca.Granica

jednakwyznaczaj¡ca,gdzieumysłysi¦pojawiaj¡,pozostajenieostra.Tam,

gdziemamydoczynieniazkomunikacj¡,nawetbezsłown¡,jakwprzypadku

niemowl¡t,głuchoniemychiniektórychzwierz¡t,sprawawydajesi¦przes¡-

dzona.

ProponowanymprzezDennettawyj±ciempozostajezdaniesi¦naimpli-

kacjeteoriiewolucji,zgodniezktórymi„kiedy±niebyłoumysłów”(s.27).

Pocz¡tkinaszychumysłówzwi¡zanezostałyzorganizmamibezumysłowymi

b¡d¹oumysłowo±ciprostej.Prze±ledzenieetapówprzechodzeniaodtych

skromnychpocz¡tkówdostanuobecnegowyznacza,zdaniemDennetta,

ramydlaosadzeniadalszychrozwa»a«.

Whistoryczno–ewolucyjnejperspektywie,przyj¦tejprzezDennetta,za-

sadniczeznaczenieodgrywaintencjonalno±¢nale»¡cadonajbardziejistot-

nychzagadnie«wdzisiejszejﬁlozoﬁiumysłu.Wi¡»esi¦onazespostrze»e-

niem,»ejednerzeczyokre±laj¡,b¡d¹odnosz¡si¦doinnychrzeczy,podczas

gdyinnes¡„niczymoczym±”.Wprzypadkuistot»yj¡cychintencjonal-

no±¢przejawiasi¦jakozdolno±¢wyobra»eniaireprezentacji,które,funk-

cjonuj¡cnapoziomieumysłowym,s¡cz¦±ci¡rzeczywisto±ciﬁzycznej.Nie-

w¡tpliwiewi¦cpowstajeszeregpyta«dotycz¡cychnietylkoreferencyjno±ci

tegoukładu,aleisamejmo»liwo±ciinteraktywno±ciﬁzycznegociałaznie-

ﬁzycznymumysłem,czy—winnymuj¦ciu—uznaniaumysłuzacz¦±¢

zasadniczoﬁzycznejrzeczywisto±ci.Niestety,popularno±¢intencjonalno±ci

jakoprzedmiotuzainteresowaniaﬁlozofówwi¡»esi¦zniejednoznaczno±ci¡

pojawiaj¡cychsi¦jejinterpretacji.Wybórintencjonalno±cijakokryterium

umysłowo±cidokonanyprzezDennettaniepozostajejednakprzypadkowy.

Intencjonalno±¢umo»liwiabowiemwprowadzeniewygodnejstrategiieks-

planacyjnej.Strategiatazakłada,i»tam,gdziepojawiasi¦intencjonal-

no±¢rozumianajakozdolno±¢dodziałania,„po±wiadomymrozwa»eniuza

iprzeciw”(s.33)mamydoczynieniaze±wiadomo±ci¡.wiadomo±¢tapo-

UMYSŁUNIWERSALNY 3

siadaoczywi±cieró»nestopnie.Napoziomiemakrocz¡stekb¦dzietoquasi–

±wiadomo±¢,b¡d¹±wiadomo±¢szcz¡tkowa.Wmiar¦specjalizacjiiwzrostu

skomplikowaniasystemówbiologicznychb¡d¹artefaktów,±wiadomo±¢ta

wcorazwi¦kszymstopniujestporównywalnaznaszymiwłasnymido±wiad-

czeniami.Pozwalaonanawykorzystaniewopisietakichsystemównastawie-

niaintencjonalnego,wktórymbadanybyttraktujesi¦„ jakgdyby byłracjo-

nalnympodmiotem”(s.39).Dlatego,przewiduj¡cjegozachowania,mo»na

mówi¢o„przekonaniach”i„ch¦ciach”,któretakiedziałaniastymuluj¡.Dla

Dennettanastawienieintencjonalnepozostajeform¡predykcjianalogiczn¡

dotej,któramamiejscewprzypadkunastawieniaﬁzykalnegoinastawienia

konstrukcyjnego.Wobutychprzypadkachprzyj¦tegeneralizacjenietylko

umo»liwiaj¡działaniezgodnezprawamiﬁzyki,aletak»eułatwiaj¡skrótowe

wyja±nianiefunkcjonowaniaartefaktów(s.40n.).

Byty,doktórychopisumo»nawykorzysta¢nastawienieintencjonalne,

zostaj¡przezDennettazaklasyﬁkowanejakosystemyintencjonalne.Wten

sposóbwjednym„worku”znajduj¡si¦„samopowielaj¡cesi¦makrocz¡-

steczki,termostaty,ameby,ro±liny,szczury,nietoperze,ludzie,komputery

szachowe”(s.47).Terazju»łatwoprzej±¢dokolejnegoetapu,którymjest

dokonanaprzezDennettamodyﬁkacjafunkcjonalizmu.Stanowiskoto,upo-

wszechnionewewspółczesnychstandardachﬁlozoﬁiumysłu,zakładapomi-

ni¦ciezagadnienia„±rodowiska”,wktórympojawiasi¦fenomen±wiadomo-

±ci.Wsystemiegeneruj¡cym±wiadomo±¢(czyliprzejawiaj¡cymintencjonal-

no±¢)zazasadniczeuznajesi¦jedynieto,codziejesi¦najegowej±ciachiwyj-

±ciach.Niewa»newi¦c,czypodstaw¡takiegosystemujestmózgbiologiczny,

czyte»mózgzbudowanyzkółz¦batych,je»elitylkodostarczaon„zacho-

wa«”analogicznychdozachowa«stymulowanychprzezludzkiumysł.Skoro

funkcjonowaniamózguniedeterminujetworzywowewn¦trzne,jegonatur¦

musiokre±la¢±rodowiskozewn¦trzne.MatkaNatura(czyli„procesewolucji

drog¡doborunaturalnego”(s.71))pozostajeodpowiedzialnazaorganizacj¦

miniaturowychpodmiotówoograniczonychkompetencjachdziałania.Przy

odpowiedniejilo±ciidoborzetychhomunkulusów„wrezultaciepowstanie

prawdziwa,±wiadomaosobazautentycznymumysłem”(s.36).

Funkcjonalizmhomunkularny,jakostrategiaeksplanacyjnaprzyj¦ta

przezDennetta,zakładawi¦c,i»umysłpozostajewysokozło»onymsys-

tememzbudowanymzszeregusubpoziomów,naktórychwspółzawodnicz¡

zesob¡homunkulusy,zaktóremo»nauzna¢np.„czopkiipr¦cikiwsiat-

kówceoka,wyspecjalizowanekomórkinabłonkawnosie[...],grupykomórek

poł¡czonewsiecinaobszarzecałegomózgu”(s.100n.).Strategiatanie

4 BogusławWÓJCIK

tylkomaumo»liwi¢eliminacj¦tradycyjnejopozycjiumysł–ciało,pojawia-

j¡cejsi¦wdotychczasowychteoriach±wiadomo±ci,alemastanowi¢równie»

uzasadnieniespekulacjiprzyznaj¡cychwysokozorganizowanymsystemom

sztucznymzdolno±¢my±lenia.

Przyj¦ciehomunkularnejinterpretacjipowstaniaumysłuludzkiegomo-

dyﬁkujeprzedewszystkimrozumieniecentrum±wiadomo±ci,którewkla-

sycznychteoriachistniałojako„ja”.Dotychczasowemodelecentrumro-

zumianejakoPodmiot,SzefczyWidzzdarze«rozgrywaj¡cychsi¦nawe-

wn¦trznejscenie±wiadomo±ci,wopiniiDennetta,mog¡zosta¢zast¡pione

przezide¦sieciobdarzonejzło»on¡struktur¡orazmo»liwo±ciamitransfor-

macjiikierowaniaciałem(s.88).Ide¦takiejsieciprzybli»aopisanyw Con-

sciousnessExplained ModelLicznychSzkiców(PenguinBooks1993,s.111–

143).

Koncepcjaumysłufunkcjonuj¡cegodzi¦kiinteraktywno±cijegocz¦±ci

niejestoczywi±ciepozbawionatrudno±ci.PrzedewszystkimmodelDen-

nettastraciłbyracj¦bytu,gdybyprzyj¡¢,jakczynitozreszt¡JohnSearle,

i»istniejeistotnaró»nicapomi¦dzyintencjonalno±ci¡oryginaln¡(wsobn¡)

ipochodn¡.Zgodniezrygoramitegorozró»nieniatylkointencjonalno±¢lu-

dzi,awi¦cintencjonalno±¢funkcjonuj¡cawramachumysłowychprocesów

reprezentacjiinadawaniaznaczenia,byłabyintencjonalno±ci¡oryginaln¡.

Dennettuwa»ajednak,i»iludzkimózg,jakowytwórewolucji,posiadatak»e

intencjonalno±¢pochodn¡,którapozostajefunkcj¡oddziaływania±rodowi-

skazewn¦trznego(s.64–70).

Problematycznepozostajerównie»,wjakisposóbﬁnalnymproduktem

ewolucjistałasi¦osobazeswoim±wiatemprze»y¢wewn¦trznych,który

ufundowanyzostałprzezprzypadkowewyborywprzeszło±ci,aobecniepod-

trzymywanyjestprzeztajemniczehomunkulusy.Dennettprzedstawiawi¦c

swoj¡wersjeewolucjiintencjonalno±ci,któradokonujesi¦wramachWie»y

GenerowaniaiTestowania.Pozostajeonamodelemobrazuj¡cymstopniowe

narastaniezło»ono±cioperacyjnejiinformatycznej,którejetapyDennett

uto»samiazdziałaniamiistotdarwinowskich,skinnerowskich,popperow-

skichiwko«cuistotgregoria«skich.Tylkoteostatniewyposa»onewnaj-

doskonalszenarz¦dziareprezentacjirzeczywisto±ci,jakims¡„słowa,słowa”,

zdolnes¡doosi¡gni¦ciaintencjonalno±cidrugiegorz¦du,awi¦cmetainten-

cjonalno±ci.Zaistnienieintencjonalno±cidrugiegorz¦duwarunkujepojawie-

niesi¦operacjinaswoichwłasnychicudzychprzekonaniachich¦ciach,czyli

samoreﬂeksji,którajestjednoznacznazezdolno±ci¡my±lenia(s.141).Sum¡

czynnikówgeneruj¡cychludzkiumysłs¡wi¦cwkonsekwencjiczynnikibio-

UMYSŁUNIWERSALNY 5

logiczne,wskładktórychwchodzimózgwrazzciałem,któredostarcza

peryferyjnychprzetwornikówdanychorazczynnikikulturowerozumiane

jakoskutecznenarz¦dziareprezentacjirzeczywisto±ci(s.175).Poł¡czenie

tychczynnikówwyznaczate»nieprzekraczaln¡barier¦dlaumysłówtych

istot,które,posiadaj¡cintencjonalno±¢pierwszegorz¦du(awi¦cprzekona-

niaich¦cidotycz¡cetylkosamychrzeczy),nies¡zdolnedomy±lenia.

Ostatniazistotnychtrudno±cizasygnalizowanychprzezautora Natury

umysłów dotyczyprze»y¢,którepotocznieokre±lamyjako„czucie”.Den-

nettpodejmujetozagadnienie,gdy»deﬁnicjestanówumysłowychdostar-

czaneprzezfunkcjonalizmborykaj¡si¦ztrudno±ci¡opisudo±wiadcze«czu-

ciowych.Koncentruj¡csi¦nazdawkowejanaliziezjawiskbóluicierpienia,

Dennettstarasi¦wykaza¢słuszno±¢hipotezy,i»„nieistnieje»adne dodat-

kowe zjawiskotegorodzaju”(s.116).Je»elisi¦ju»pojawia,tonienazasa-

dzieprze»yciawyznaczaj¡cegoautonomi¦jakiego±„ja”.„Czucie”pozostaje

raczejzjawiskiemczerpi¡cymswojeistnieniezokre±lonegokontekstuzda-

rze«.Samkontekstza±wyznaczaj¡zarównooddziaływaniaciałaimózgu,

jakiprocesedukacji,wkonsekwencjiktóregonazywasi¦okre±lonedoznanie

jakonp.ból(s.184–191).

Polekturze Naturyumysłów nieotrzymamyodpowiedzinawszystkie

dylematyzwi¡zanezpostawionymiprzezDennettapytaniami.Ksi¡»k¦t¦

mo»najednakpotraktowa¢jakobardzoogólnewprowadzenieprzybli»aj¡ce

jedn¡zewspółczesnychkoncepcjiumysłowo±ci,wktórejide¦podmiotujako

jednostkizast¦pujeideapodmioturozumianegojakozbiorowo±¢.Dostar-

czaonarównie»modyﬁkacjitradycyjnegorozumieniaprocesupoznawczego,

któryniejestju»uto»samianyzestrumieniem±wiadomo±ci,leczzwielo-

±cie»kowymiprocesamipoznawczymi.Podstaw¡tychniekonwencjonalnych

rozwi¡za«pozostaj¡interpretacjeodwołuj¡cesi¦donajnowszychodkry¢

naukowych,jakieksperymentymy±lowe.Trudnowi¦coprze¢si¦wra»eniu,

i»wwywodachDennettaniejednokrotniewi¦kszeznaczenieodtradycyjnie

rozumianychargumentówposiadasugestywno±¢samegostylu,wjakims¡

prezentowane.Styltenmo»eprzypomina¢analizyWittgensteinaz Docieka«

ﬁlozoﬁcznych ,wktórychwkwestiidozna«pojawiałysi¦pytaniatypu:„czy

ciałojesttym,coczujeból?”(PWN,Warszawa1972,s.142).Mo»ejednak

równieszybko„zm¦czy¢”tych,którzyceni¡standardymetodologiczneipre-

cyzyjnedeﬁniowanie.Osobisteodczuciawtymwzgl¦dzieniezmieni¡zreszt¡

faktu,i»DennettnietylkostymulujenoweposzukiwaniawCS;czywywo-

łujeburzliwedyskusjew±ródprofesjonalistów,alejesttak»etwórc¡opinii

wpływaj¡cymnaszerokierzeszeﬁlozoﬁcznych„laików”.Przykładpodobnej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: