7. Diastrofizm.pdf

Rozdział VII

DI ASTROFIZM

Skorupa Ziemi wydaje się nieruchoma. Istotnie w wielu miejscach

na kuli ziemskiej nie dostrzegamy żadnych objawów, świadczących

o ruchach skorupy. Jednakowoż istnieją obszary, na których od czasu

do czasu zdarzają się wstrząsy, nieraz katastrofalne. Na innych znowu

obszarach obserwacje w ciągu historii ludzkiej mówią o zmianach linii

brzegowej, świadczących bądź o dźwiganiu się lądu w górę, bądź o jego

obniżaniu się. Ponadto spostrzeżenia geologiczne wskazują, że warstwy

utworzone w morzu znajdują się dzisiaj wiele setek, a nawet tysięcy

metrów ponad poziomem morza. Wreszcie w wielu miejscach warstwy

są intensywnie pofałdowane i popękane.

Te dane świadczą o tym, że nieruchomość skorupy ziemskiej jest

albo pozorna, albo chwilowa. Tworzące ją masy skalne mogą być dźwi

gane w górę lub obniżane, deformowane przez fałdowania i przecinane

przez spękania. Wszystkie procesy, które powodują ruchy i deformację

skał litosfery, określamy ogólnie diastrofizmem (grec. diastioio —

przewracam). Objawami tych procesów, które współcześnie możemy

obserwować, są zmiany linii brzegowej oraz trzęsienia ziemi. Obser

wowane deformacje skał skorupy ziemskiej — fałdy i uskoki — są trze

cim objawem diastrofizmu, który nazywamy deformacjami tektonicz

nymi.

1. ZMIANY LINII BRZEGOWEJ

Zmiany linii brzegowej w czasach historycznych. Linia brzegowa

mórz ulega pewnym zmianom pod wpływem erozji i sedymentacji.

Istnieją wszakże przykłady, że w czasach historycznych w niektórych

miejscach zaszły zmiany, które muszą być wywołane innymi czynni

kami. Koło Neapolu w Puzzuoli słupy świątyni Jowisza Serapisa (raczej

budynku targowego) na wysokości 3,6 do 6,3 m są powiercone przez

morskiego skałotocza Lithodomus. Świątynia wybudowana przed

2 000 łat na brzegu morskim została zasypana popiołami Wezuwiusza

w r. 79 n. e. a następnie pogrążyła się w morze w średniowieczu na głę

bokość kilku metrów, w XVI wieku wynurzyła się z powrotem; współ

czesne pomiary wskazują, że w latach 1905 do 1945 wybrzeże obniżyło

się znowu o około 1 m i dolne części słupów znalazły się znowu w mo

rzu; od roku 1945 do 1951 wybrzeże podniosło się o 38,6 cm.

371

Ryc. 159. Mapa rozmieszczenia lądów i mórz w Europie (czyli mapa paleogeograficzna)

na przełomie syluru i dewonu. Okres regresji

Kropki oznaczają utwory kontynentalne (old red) dolnego dewonu, Unie poziome — morze,

linie przerywane — granice morza

W Skandynawii wiele osad już w czasach historycznych położonych

jeszcze na brzegu morza dziś znajduje się w odległości kilkuset metrów

od brzegu, mimo że nie zaznacza się w tych miejscach żaden przyrost

lądu przez akumulację osadów. Na odwrót w Holandii, w czasach histo

rycznych wiele obszarów nadbrzeżnych zostało zalanych przez morze,

a inne ochroniono przed zalewem tylko przez sypanie wałów i grobli.

Powyższe przykłady świadczą, że linia brzegowa może się przesu

wać w stronę lądu (ruch negatywny) albo w stronę morza (ruch pozy

tywny), albo też ulegać ruchom wahadłowym. Zmiany te wywołane być

mogą albo ruchem poziomu morza, albo ruchem lądu.

W ostatnich dziesiątkach lat dzięki precyzyjnym pomiarom stwier

dzono ogólnie, że poziom morza nieznacznie się podnosi. Równocześnie

z pomiarów tych wynika, że po uwzględnieniu ogólnego podnoszenia się

poziomu morza w niektórych miejscach ląd się obniża, w innych pod

nosi. W Europie ląd w Holandii obniża się o 70 do 210 cm na 1 000 lat,

Wyspy Fryzyjskie o 300 cm, obszar ujścia Padu we Włoszech o 190 do

220 cm, wybrzeże w pobliżu La Rochelle (Francja) o 280 cm, wybrzeże

Tunisu koło Sfax o 410 cm na 1 000 lat. Natomiast w Normandii stwier

dzono podnoszenie się o 180 cm na 1 000 lat, w Bretonii o 50 cm, w Za

toce Biskajskiej u stóp Pirenejów o 110 cm, na Sycylii o 110 cm, na pół-

372

Rye. 160. Mapa paleogeograficzna Europy z górnej jury. Okres transgresji

Linie poziome — morza, linie przerywane — granice morza

wyspie Pola (Dalmacja) o 120 cm, na wybrzeżach Algeru o 40 cm. Stwier

dzono też, że wybrzeża atlantyckie Stanów Zjednoczonych obniżają się,

a wybrzeże pacyficzne Ameryki oraz wybrzeże Indii podnoszą się.

Transgresje i regresje morskie. Historia geologiczna Ziemi poucza, że

linie brzegowe były bardzo zmienne i poszczególne obszary ulegały wie

lokrotnie zalewaniu i opuszczaniu przez morza.

Na lądzie spotykamy bardzo często osady ze skamieniałościami mor

skimi i już Leonardo da Vinci (1452—1529) stykając się z nimi

przy swych pracach inżynierskich uważał, że morze nieraz zalewało

lądy lub je opuszczało.

W Europie jedną z najstarszych transgresji była transgresja w po

czątkach kambru, która zalała północno-zachodnią i środkową Europę.

Z końcem kambru morze częściowo opuściło ten obszar, aby znowu po

wrócić w ordowiku. Zalew ordowicki trwał aż do końca syluru, wtedy

nastąpiła ogólna regresja morza z północnej, zachodniej i środkowej

Europy (ryc. 159). Ale już z początkiem dewonu przyszła nowa trans

gresja morska. Morze to trwało aż do środkowego karbonu, opuszcza

jąc środkową Europę na okres górnego karbonu i dolnego permu. Po

wróciło ono znowu na czas jakiś w górnym permie, by znowu się cofnąć

i zalać następnie Europę środkową w triasie. Po regresji w górnym tria

sie przyszła wielka transgresja jurajska (ryc. 160), a po niej, po okresie

373

regresji jeszcze większa transgresja kredowa. Po cofnięciu się morza

kredowego, morze jeszcze dwukrotnie wtargnęło w środkową Europę

w trzeciorzędzie. Ryc. 161 przedstawia następstwo transgresji i regresji

na obszarach położonych między Skandynawią a Karpatami.

Zatem w środkowej Europie od kambru było dziewięć transgresji

morskich, rozdzielonych okresami cofania się morza. Podobnie inne kon

tynenty, np. Ameryka, były wielokrotnie zalewane i opuszczane przez

morze.

Transgresje morskie można tłumaczyć w ten sposób, że albo ląd się

obniżał, przez co morze mogło wkroczyć na ląd, albo też ląd był nieru

chomy, a za to poziom morza się podnosił. Również regresje można tłu

maczyć tym, że albo ląd się podnosił i dlatego morze musiało ustąpić,

Ryc. 161. Transgresje i regresje w obszarze między Fennoskandią a Karpatami (czę

ściowo według J. Nowaka)

Czarne pola oznaczają okresy transgresji i głębokość morza

albo też ląd był nieruchomy ale poziom morza się obniżał. Wreszcie

transgresje i regresje morskie mogły być spowodowane przez równo

czesne, ale przeciwnie skierowane ruchy lądu i poziomu morza.

W seriach geologicznych rozpoznaje się transgresje po niezgod-

n o ś c i a c h (dyskordancjach). Mogą one być różnego rodzaju (ryc. 162).

Starsze osady mogą zostać wyniesione ponad poziom morza bez wyru

szenia z poziomego położenia, następnie zerodowane i ponownie zalane

przez morze; wtedy starsze osady są oddzielone od osadów transgredu-

jącego morza mniej lub więcej nierówną powierzchnią wytworzoną

przez erozję. Jest to niezgodność erozyjna (ryc. 162 a). Jeśli

warstwy zostały wydźwignięte i ustawione ukośnie, a następnie po

kryte przez osady transgredującego morza, powstaje niezgodność

kątowa (ryc. 162 b). Może się zdarzyć, że transgredujące morze po

kryje warstwy leżące poziomo nowymi warstwami, które niemal zupeł

nie zgodnie pokrywać będą starsze osady. Jest to prawie zgodność

czyli penakordancja (ryc. 162 c). Gdy morze stopniowo zalewa

obszar, coraz to młodsze osady dochodzą do kontaktu ze starszymi osa

dami i dlatego powstaje niezgodność przekraczająca

(ryc. 162 d), a takie ułożenie osadów w przeciwieństwie do niezgodnego

w przypadku a — b nazywa się ułożeniem przekraczającym.

Oprócz transgresji zalewających znaczne obszary na długi okres

czasu wyróżnia się ingresje, tzn. chwilowe wtargnięcie morza za

znaczone niewielką i niezbyt rozległą wkładką osadów morskich wśród

utworów lądowych. Wkładki tego rodzaju występują w węglonośnej

formacji Górnego Śląska.

Eustatyczne ruchy morza. Ruch pozytywny lub negatywny poziomu

morza może się odbyć wskutek wielu przyczyn. Jedną z nich mogą być

zmiany klimatyczne, a więc uwięzienie wielkich ilości wody w lodow-

374

cach, w następstwie czego poziom morza musi wykonać ruch negatywny

i zachodzi regresja. Gdy lodowce stopnieją, poziom morza wykona ruch

pozytywny, co objawi się jako transgresja. Gdyby lądolód Antarktydy

stopniał, poziom morza podniósłby się o 40 m; stopnienie lodowca Gren

landii podniosłoby poziom morza o 8 m. Zmiany poziomu morza tego ro

dzaju nie mogą być duże, wynoszą one zaledwie kilkadziesiąt metrów

i nie można nimi wyjaśnić wielkich transgresji znanych z historii Ziemi.

Ryc. 162. Niezgodność w ułożeniu warstw

a — erozyjna; b — kątowa; c — penakordancja; d — przekraczająca

Inną przyczyną ruchu poziomu morza może być narastanie osadów

w basenach morskich, które musi powodować powolny ale stały ruch

pozytywny poziomu morza. Według obliczeń A. Pencka (1934) do

morza dostaje się 11,7 km 3 materiału pochodzącego z erozji lądów, co

powoduje podnoszenie się poziomu morza o 8 cm w ciągu tysiąca lat.

Zmiany te w każdym razie nie mogą być duże i wielkie transgresje nie

mogą być tym sposobem tłumaczone.

Trzeci rodzaj ruchu poziomu morza jest związany z ruchami skorupy

ziemskiej. Jeśli gdzieś dno oceanu zapada się, poziom morza musi się

obniżyć generalnie i zaznacza się regresja. Jeśli dno podnosi się,, obja

wia się to w postaci transgresji. W obu przypadkach kontynenty mogą

być nieruchome, a tylko dna oceanów wykonują ruchy pionowe. Spo

wodowane nimi ruchy poziomu morza nazwano eustatycznymi,

375

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: