HU - sprawdzian.docx

Przed 313 [edytuj]

Zabytki architektury sprzed 313 roku, które można powiązać z kultem chrześcijańskim, są nieliczne. Najważniejszą przyczyną był fakt, iż chrześcijaństwo było wówczas nielegalne. Pod pojęciem Kościoła rozumiano zresztą wspólnotę wiernych, a nie konkretny budynek. Do sprawowania obrzędów nie był także potrzebny specjalny budynek; wierni zbierali się w prywatnych domach, przekazywanych na użytek wspólnoty (tzw. domus ecclesiae). Pojedynczych znanych budynków tego typu nie można jednak określić terminem architektury chrześcijańskiej, gdyż były to zwykłe domy, typowe dla danego regionu. Przykładem jest dom w Dura Europos z III wieku, w którego ruinach odnaleziono fragmenty basenu z baldachimem. Pomieszczenie to interpretowane jest jako baptysterium, a zdobione jest częściowo zachowanymi malowidłami, m.in. z postacią Dobrego Pasterza, sceną uzdrowienia paralityka, przejściem Piotra po wodzie. Podobne domy odkryto w Ostii, Lullingston w Anglii, Kirkbize w Syrii.

Po 313 [edytuj]

Po ukazaniu się edyktu mediolańskiego religia została objęta patronatem cesarstwa. Za sprawą Konstantyna Wielkiego, jego matki Heleny oraz wielu ich naśladowców (biskupów i miejscowych wspólnot) powstały liczne budowle.

Fundowane budowle oparte były na rzymskich wzorcach. Przeważały podłużne bazyliki, wzorowane na rzymskich bazylikach handlowo-sądowych. Świątynie chrześcijańskie nie mogły bowiem czerpać z modelu świątyni pogańskiej, ze względu na różne funkcje (w pogańskiej świątyni kult sprawowano na zewnątrz, nie była ona przystosowana do gromadzenia wiernych wewnątrz). Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników (tzw. martyria) oraz baptysteria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:

·         bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.

·         budowli na planie centralnym – na rzucie koła lub wieloboku, spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV wieku także w baptysteriach, a od końca IV w kościołach.

Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.

Niewiele wiadomo o dekoracji pierwszych kościołów. Sztuka zdobienia wnętrz rodziła się powoli, zapewne w związku z pewną rezerwą wobec sztuki figuralnej oraz brakiem tradycji w tej dziedzinie. Strona zewnętrzna kościołów była skromna, bogate natomiast były wnętrza, w których stosowano płyty marmurowe do wykładania ścian i posadzek oraz mozaiki - w absydach, na ścianach naw i w łukach triumfalnych.

XIX-wieczna rekonstrukcja wyglądu bazyliki św. Piotra na Watykanie

Wnętrze bazyliki św. Piotra na Watykanie (malowidło ukazujące stan sprzed wyburzenia)

Fundacje konstantyńskie
Z funduszy cesarskich wzniesiono kilka budowli w Rzymie oraz poza nim: w Konstantynopolu, Antiochii, Nikomedii, Trewirze oraz Palestynie (w Betlejem i Jerozolimie). Kwestia fundacji Konstantyna, Heleny i jego potomków w niektórych przypadkach nie jest jednak do końca pewna (np. istnieją wątpliwości, czy bazyliki Agnieszki i Wawrzyńca faktycznie ufundował Konstantyn, czy jego następcy).

·         Bazylika św. Jana na Lateranie (San Giovanni in Laterano) w Rzymie, pierwotnie po wezwaniem Zbawiciela - katedra biskupa Rzymu, wzniesiona w latach 313-325. 5-nawowa, nieorientowana. Od strony zachodniej przylegały do niej dwa kwadratowe pomieszczenia (być może zakrystie). Zbudowana została na miejscu koszar gwardii Equites Singulares. Pierwotne mury są do dziś zachowane, choć kościół był przebudowywany od końca XVI do XIX wieku; zmieniony też został wystrój. Od strony północno-zachodniej przylega do niej baptysterium, obecne z V wieku.

·         Bazylika św. Piotra na Watykanie - pierwsza na tym miejscu, do dziś zupełnie nie zachowana, gdyż została zburzona w XVI wieku, by zrobić miejsce nowej budowli. Wznoszona była od lat 325-333 do 354-366 na miejscu nekropolii, na której znajdował się pochówek św. Piotra. Nad grobem wzniesiono memorię, usytuowaną w transepcie kościoła - pierwszym transepcie w architekturze kościelnej. Bazylika była 5-nawowa, miała wymiary ok. 122×66m, od wschodu poprzedzało ją atrium.

·         Bazylika św. Pawła za Murami w Rzymie

·         Kościół Świętego Krzyża Jerozolimskiego (Santa Croce in Gerusalemme) w Rzymie - powstał przed 324 rokiem z inicjatywy Heleny ma terenie kompleksu pałacowego Sessorium w wyniku przebudowy sali pałacowej.

·         Bazylika św. Wawrzyńca (San Lorenzo) w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę, z wyjątkiem części frontowej, obiega obejście.

·         Bazylika św. Piotra i Marcellina w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę, z wyjątkiem części frontowej, obiega obejście. Do bazyliki dobudowano mauzoleum Heleny zw. Tor Pignattara.

·         Bazylika św. Agnieszki (Sant'Agnese) w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę, z wyjątkiem części frontowej, obiega obejście. Przy bazylice wzniesione zostało mauzoleum Konstancji (Santa Costanza).

·         Bazylika Apostołów przy via Appia (dziś św. Sebastiana - San Sebastiano) w Rzymie - bazylika memorialna o charakterystycznym planie, przypominającym rzymski cyrk. Całą budowlę obiega obejście.

·         Dwie katedry w Konstantynopolu

·         Katedra w Trewirze - składająca się z kompleksu budynków z dwoma równoległymi, trójnawowymi bazylikami.

·         Złoty Kościół (Oktogon) w Antiochii - cesarska kaplica pałacowa, wzniesiona w latach 327-329 na planie ośmiokąta i przykryta kopułą lub dachem w kształcie ostrosłupa. Wnętrze kościoła zdobiły bogate mozaiki na złotym tle. Z budowli nie zachowały się nawet ruiny, znana jest tylko ze źródeł pisanych.

·         Pałacowy kościół w Nikomedii

·         Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem - zbudowana została pod koniec lat 20. IV wieku. Od strony wschodniej, zamiast absydy, nad grota Narodzenia wzniesiono ośmioboczny budynek, znany dziś tylko z wykopalisk. Sama bazylika została przebudowana za Justyniana, ale konstantyńska struktura murów zachowana jest do dziś.

·         Bazylika Grobu Pańskiego (Anastasis) na Golgocie w Jerozolimie - oprócz samej bazyliki wzniesiono cały zespół kilku budowli, połączonych dziedzińcami otoczonymi portykami. W centralnej części, nad grotą, w której matka Konstantyna, św. Helena, odnalazła relikwie Krzyża Świętego, powstała pięcionawowa bazylika. Dalej, za dziedzińcem, stanęła "Anastasis" (gr. Zmartwychwstanie) – budowla na planie centralnym wokół skalnej groty, w której zgodnie z przekonaniem pielgrzymującej matki Konstantyna, znajdował się Grób Pański. Nie ma pewności jak wyglądała ta budowla. Przypuszcza się, że była to rotunda lub duża eksedra. Anastasis był wielokrotnie przebudowywana, niszczona przez pożary i odbudowywana. Obecnie, w świątyni otoczonej kaplicami dla wszystkich wyznań chrześcijańskich przetrwały tylko fragmenty murów z czasów Konstantyna.

Ufundowane zostało także Mauzoleum Konstancji (Santa Costanza), w którym pochowana została córka Konstantyna.

Wnętrze bazyliki św. Sabiny

Plan bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie

Inne budowle
Oprócz fundacji Konstantyna powstawały także inne kościoły oraz budowle innego typu. W okresie panowania dynastii walentyniańskiej fundacje cesarskie były rzadsze; budowę przejął Kościół. V wiek to okres rozkwitu architektury chrześcijańskiej na ogromną skalę, a w jej ramach pojawiły się pierwsze klasztory.

W IV wieku i na początku V wzniesiono w Rzymie 25 bazylik, nazywanych, tytularnymi, które służyły do odprawiania nabożeństw i celom katechetycznym. Jedną z nich był kościół Santa Pudenziana (św. Pudencjanny) w Rzymie, przekształcony z wcześniejszej sali liturgicznej. W jej absydzie zachowała się najstarsza mozaika z absydy kościoła (patrz wyżej). Innym przykładem jest bazylika św. Sabiny z lat 20. V wieku, w której obok fragmentów dekoracji przetrwały drewniane drzwi (V w.). W 431 roku Sykstus III wzniósł na Eskwilinie trójnawową bazylikę ku czci Maryi - Santa Maria Maggiore, w której zachowała się duża część mozaik, zdobiących ściany nawy głównej oraz łuku triumfalnego; mozaika z absydy jest późniejsza. W drugiej połowie V wieku wybudowany został kościół św. Stefana (San Stefano Rotondo) na nietypowym planie centralnym, z wyższą częścią centralną. Dodatkowo obejście tworzyło krzyż maltański.

Obok kościołów budowano także baptysteria, najczęściej w pobliżu dużych kościołów, jako obiekty do nich przylegające lub wolno stojące. Jednym z najstarszych jest wzniesione już w latach 314-320 baptysterium San Giovanni in fonte na Lateranie. W starożytności w tym miejscu znajdowały się termy Domu Faustyny, które wykorzystano stawiając budowlę w kształcie rotundy z dużym basenem osłoniętym baldachimem. W V wieku baptysterium zostało przebudowane i uzyskało kształt na planie ośmiokąta z obejściem wokół basenu i dachem w kształcie kopuły. Stosowanie planów wielobocznych i owalnych, oprócz kolistych jest charakterystyczne dla budowli na planie centralnym z końca IV i V wieku. Rozwiązania te pojawiają się nie tylko w baptysteriach i mauzoleach ale i w kościołach. Ponadto stosowane są rozwiązania o bardziej złożonej architekturze, np. plan czteroliścia.

Wraz z przeniesieniem stolicy w tym okresie do Konstantynopola i Mediolanu biskup Rzymu uniezależnił się od cesarza. Pogłębiały się różnice między Wschodem a Zachodem w zakresie liturgii i układach architektonicznych budowli.

Architektura poza Italią
Architektura chrześcijańska nie rozwijała się tylko w Italii. Bazyliki w północnej Afryce charakteryzowały się wieloma nawami, włączaniem absydy w ciąg murów dziedzińca oraz umieszczaniem ołtarza w nawie głównej, a miejsc dla duchownych w absydzie. Wiele budowli z czasów wczesnego chrześcijaństwa zachowało się na terenie Syrii, używano tam łatwo dostępnych bloków wapienia. Wiele budowli rozplanowano na rzucie ośmiokąta z przekryciem kopułą. Przejście z planu wielokąta na plan koła uzyskiwano stosując trompy. Przypuszczalnie rozwiązanie to zostało było znane już w Persji. Powszechnie stosowano także przejście z planu kwadratu do koła wykorzystując wycinek sklepienia, tzw. pendentyw. Rozwiązanie to znane było już w starożytnym Rzymie, jednak nigdy nie było stosowane na dużą skalę i w budynkach o znacznych wymiarach. Na trwale wpisało się w późniejsza architekturę bizantyjską. Dla przekrycia pomieszczeń stosowano sklepienia kolebkowe. Na terenie Syrii rozpowszechniła się konstrukcja znana także rzymskim budowniczym, choć rzadko przez nich stosowana. Polegała ona na oparciu płyt sklepienia na równoległych do siebie gurtach dzielących sklepienie na mniejsze pola. W miejscu oparcia żebra (gurtu) na ścianie stosowano pogrubienie w celu przeniesienia obciążenia skupionego w tym przekroju.

Ruiny klasztoru Szymona w Syrii

Odnalezione na terenie Syrii ruiny klasztoru Szymona Słupnika w Kala'at Seman dają obraz budowli rozplanowanej wokół wysokiej kolumny, na której święty spędził znaczną część swojego życia. W centralnej części zespołu powstał budynek osłaniający kolumnę. Zbudowano go na planie ośmioboku z dachem w kształcie niskiego ostrosłupa. Do niego przylegają cztery trójnawowe bazyliki tworząc wspólnie plan krzyża o wymiarach 90 x 80 m. Główna bazylika zakończona została absydą. Dekorację architektoniczną wykonano w postaci przyściennych kolumn i spiętrzonych półkolumn, ślepych arkad, gzymsów i wsporników. Dekorację fryzów i głowic wykonano w postaci zgeometryzowanych motywów roślinnych, fantazyjnych plecionek. Wiele odnalezionych w ruinach motywów jest wspólnych z zastosowanymi w Pałacu Dioklecjana w Splicie.

W Syrii zastosowano również trójdzielne zakończenia naw, polegające na dodaniu do boków absyd pastoforiów. W Turmanin odkryto ruiny kościoła zbudowanego około 480 r. Bazylika została poprzedzona portykiem z galerią zamkniętym po bokach dwoma prostokątnymi wieżami. W zbudowanej w tym samym czasie bazylice w Kharab Sems, dwuspadowy dach opierał się na łukach wspartych na dwóch rzędach kolumn rozdzielających nawy. Rozwiązania tego typu spotykane są w późniejszej architekturze romańskiej.

San Vitale w Rawennie

Czasy Justyniana
Okres rządów Justyniana nazywany bywa złotą epoką. Cesarz, pragnący zjednoczyć dawne ziemie Imperium, był również fundatorem wielu wybitnych dzieł architektury, które jednak, tak jak już to zostało wcześniej powiedziane, bywają zaliczane także do okresu bizantyńskiego. Najważniejszym dziełem jest wzniesiona w Konstantynopolu Hagia Sofia o nowatorskich rozwiązaniach, wzniesiona na planie nawiązującym do bazyliki i wykorzystującym równocześnie rozwiązania z budowli centralnych. Nad całością dominuje ogromna kopuła o średnicy 31 metrów. Wnętrze jest bogato zdobione. W Konstantynopolu zostały wzniesione także inne kościoły: św. Sergiusza i Bachusa, Hosios Polyeuktos (być może fundacja nieco wcześniejsza), Hagia Irene (na miejscu wcześniejszej). Ważnym miejscem cesarskich fundacji była Rawenna, gdzie w latach 540-548 wzniesiono kościół San Vitale, na planie ośmioboku, z centralną częścią wyższą. Wewnątrz zachował się zespół mozaik. Rok później konsekrowano trójnawowy Sant'Apollinare in Classe, usytuowany w porcie Rawenny.

W VI wieku na szeroką skale dokonywano przekształceń pogańskich świątyń na chrześcijańskie.

Sztuka koptyjska to termin przyjęty dla określenia osiągnięć potomków starożytnych Egipcjan, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską już w czasach apostolskich. Nazwę – Koptowie wprowadzili najeźdźcy arabscy w odniesieniu ludności zamieszkującej podbite przez nich tereny Egiptu.

Sztuka koptyjska rozwijała pod wpływem późnoantycznej sztuki hellenistycznej i rzymskiej docierającej z Aleksandrii od III wieku. Początkowo związana była z wyznaniami pogańskimi, a później z religią chrześcijańską. Do najstarszych, zachowanych jej przejawów zalicza się ...