JERZY OCHMAŃSKI
HISTORIA LITWY
WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE
WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK • ŁÓDŹ ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO
1982
Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował
JACEK SIKORSKI
Redaktor Wydawnictwa
EWA RACZKOWIAK
Redaktor techniczny
ADAM PRZYLIBSKI
© Copyrighl by Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo. Wrocław 1982 Printed in Poland
ISBN 83-04-00886-6
PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA
RęKOPIS pierwszego wydania Historii Litwy był gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku książki do pierwotnego tekstu wniesione zostały drobne raczej poprawki i uzupełnienia. Od tego czasu w historiografii Litwy dokonał się znaczny postęp. Stwierdzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie radzieckiej, która może się poszczycić zarówno czwartym tomem Lietwos TSR istorija (1975), obejmującym lata 1940— 1958, jak i wieloma gruntownymi i odkrywczymi monografiami pióra B. Dundulisa, M. Jućasa, J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkevićiusa i innych. Również pracujący poza Litwą lituaniści wnieśli w tym okresie niemały wkład w badania nad przeszłością narodu litewskiego.
Obecne wydanie Historii Litwy musiało oczywiście uwzględnić najistotniejsze przynajmniej osiągnięcia historiografii za ostatnie dwanaście lat (do 1976 r.). Wypadło też zadość uczynić słusznym postulatom, zgłaszanym przez znawców przedmiotu zarówno w drukowanych recenzjach, jak i w korespondencji do autora. W toku badań własnych okazało się też, że niektóre dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wydaniu, są przestarzałe bądź niepełne, wobec czego należało je uściślić. Wreszcie, stary tekst zawierał pomyłki, które nie zostały podczas korekty sprostowane. Stąd drugie wydanie Historii Litwy musiało zostać nie tylko przejrzane, ale i rozszerzone. Ogólna koncepcja dziejów litewskich pozostała nie zmieniona. Co do periodyzacji, to autor zrezygnował z dat rocznych w rozdziałach V i VI (1440-1548, 1548-1648), zastępując je bardziej ogólnym, a przez to bliższym chyba zasadzie rekonstrukcji historycznej pojęciem czasowym. Najwięcej uzupełnień wprowadzono do rozdziałów o początkach Litwy i o Republice Litewskiej, zresztą każdy rozdział został wzbogacony o nowe treści. Kronikę ważniejszych wydarzeń po 1940 r. doprowadzono do 1977 r. (w wydaniu I zamknięto ją na 1960 r.). Przytoczone w niej zostały również co istotniejsze fakty z historii stosunków Litwy radzieckiej z Polską Ludową. Bibliografię
uzupełniono celniejszymi pozycjami, jakie ukazały się do 1976 r. Podobnie wzbogacono szatę graficzną, włączając do książki nowe ilustracje o większej wartości poznawczej oraz posiadające wartość naukową mapy, dotąd publikowane tylko w monografiach i artykułach.
Miłośnikom historii Litwy nie wypada przypominać, ale przystępującym dopiero teraz do jej poznawania warto i należy podać trzy informacje bibliograficzne. Otóż w 1971 r. na rynku księgarskim znalazł się oczekiwany rocznik historii Litwy — “Lietuvos istorijos metrastis" (dotąd cztery tomy), wydawany przez Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Obok działu rozpraw i artykułów, recenzji, bibliografii, kroniki życia naukowego przynosi on również publikacje źródeł. Dawne dzieła historyczno-lituanistyczne wydawane są od 1966 r. w niezmiernie pożytecznej “Lituanistine Biblioteka" w Wilnie. Od 1967 r. ukazuje się nieregularnie wydawnictwo ciągłe Acta historica Lituanica, które przynosi mniejsze objętościowo rozprawy i źródła historyczne w opracowaniu badaczy litewskich. Wreszcie, za granicą (Chicago— Roma) wydawane jest od 1964 r. czasopismo “Lietuviu Tautos Praeitis" (dotąd 11 zeszytów, do t. II wyłącznie jako “Tautos Praeitis").
W tym miejscu pragnę jak najserdeczniej podziękować moim litewskim przyjaciołom i tym wszystkim, którzy życzliwie pomagają mi w studiach nad dziejami Litwy, za ich uczynną, dla mnie jakże cenną pomoc w otrzymywaniu niezbędnej literatury do dziejów litewskich.
Poznań, w kwietniu 1977 r.
PRZEDMOWA
HISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim ma przedstawić dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne prócz Litwinów ludy zamieszkiwały, ile niezwykłą i wielką przeszłość samego narodu litewskiego. Naród ten, chlubiący się swoją starożytną, najbardziej archaiczną w Europie mową, dość późno, bo dopiero w 1009 r., ukazał się na widowni historycznej. Skazany na zagładę ze strony Krzyżaków, stworzył potężne państwo, ocalił rozległe połacie Rusi od mongolskiego jarzma, dał Polsce wielką dynastię Jagiellonów, a światu wielu wybitnych mężów stanu, uczonych i artystów. Rozpadły później na dwie części — spolonizowane klasy wyższe i poniżany przez nie litewski lud — zagrożony też w swym bycie przez rusyfikację, nie tylko odrodził się jako naród, ale i stworzył własne niepodległe państwo, po czym odrzucił faszyzm i wybrał socjalizm.
Dziejami Litwy, które obecnie najpełniej i najlepiej sami Litwini badają, zajmowała się historiografia wielu krajów. Oczywiście historia Litwy przyciągała uwagę badaczy z tych państw i narodów, które w biegu dziejów z racji bezpośredniego z tym krajem sąsiedztwa miały z Litwą najbliższą styczność, a nawet — jak Polska — wspólne dzieje. Studiom nad przeszłością Litwy poświęcili się więc przede wszystkim historycy polscy, rosyjscy i niemieccy.
Polska nauka historyczna podejmowała badania nad historią Litwy od dawna, często i chętnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w ciągu blisko 500 lat (1386-1863) splotły się tak silnie, że -w XIX w. i później uważano Litwę za nieodłączną część Polski, a Litwinów za Polaków inaczej mówiących. Sądzono tak, bo Litwa szlachecka stała się z języka i kultury cząstką narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie ważono się nazwać narodem.
Pierwszym Polakiem, który opisał dzieje Litwy od czasów legendarnych aż po sobie współczesne, był Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586), autor Kromki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi (1582). Upłynęło z górą trzy i pół stulecia, zanim pojawiła się
nowa historia Litwy w języku polskim. Autorem jej był Teodor Narbutt (1784—1864), piszący po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie, lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewięciu tomach (1835—1841) doprowadzone zostały do 1572 r. Niezależnie od Narbutta ogłosił swą Historię Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786-1861) w 1839 r. Wkrótce też ukazała się Litwa. Starożytne dzieje (2 t., 1847, 1850) Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812— 1887) oraz Wielkie Księstwo Litewskie (1850) Michała Balińskiego (1794— 1864). Nowe popularne Dzieje Litwy (1886), tłumaczone też na litewski, ogłosiła Konstancja Skirmuntt (1865— 1934). Zwięzłą Historię Litwy (1895, 1917) napisał Bolesław Limanowski (1835- 1935). Treściwy wykład dziejów Litwy dał Leon Wasilewski (1870— 1936) w książce Litwa i Białoruś (1912, 1925). Po I wojnie światowej ukazały się Dzieje Litwy w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874— 1938) oraz Dzieje Litwy pogańskiej do r. 1386 (1930) Stanisława Zajączkowskiego (ur. 1890). Nie ukończone zostały Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwika Kolankowskiego (1882— 1956), gdyż autor opracował tylko jeden tom, obejmujący okres .1377-1499 (w 1930).
Dotychczasowe polskie opracowania historii Litwy są już mocno przestarzałe i siłą rzeczy nie mogą wystarczyć jako źródło wiedzy o przeszłości tego kraju i narodu. Zwykle zresztą przedstawiały one litewski proces historyczny w sposób jednostronny, ograniczały wykład do dziejów politycznych, a co więcej — bywały wyraźnie tendencyjne, nie dostrzegały ludu litewskiego, właściwego twórcy historii Litwy. Tak się złożyło, że historiografia polska, która zdobyła się na znakomite niekiedy dzieła monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka Łowmiańskiego (ur. 1898) Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdołała opracować i wydać żadnej zadowalającej syntezy dziejów litewskich. Potrzeba takiego podręcznika historii Litwy jest oczywista. Oczekują nań nie tylko miłośnicy historii, ale i sami historycy, którzy z powodu nieznajomości języka litewskiego nie mogą sięgnąć do literatury historycznej litewskiej. Dotąd bowiem nie ma, wyjąwszy podręczniki litewskie, żadnego poważniejszego zarysu historii Litwy w żadnym z języków europejskich. Jest, co prawda, w języku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948), ale opracowana przez Litwina K. Jurgelę i zawierająca dzieje polityczne do 1918 r. W samej Litwie wydano dotąd kilka zaledwie podręczników. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w ogóle napisano po litewsku, został ułożony przez Simanasa Daukantasa (1793—1864) i wydany po jego śmierci w dwóch tomach w 1893 i 1897 r. pod tytułem Lietwos istorija. Omawiała ona dzieje Litwy do 1569 r. w sposób niekrytyczny. Autorem pełniejszej historii Litwy był Antanas Alekna (1872—1930).
Jego Lietwos istorija miała kilka wydań (1911, 1923) i służyła za podręcznik szkolny. W 1936 r. ukazała się obszerna Lietwos istorija napisana przez zespół autorów pod redakcją Adolfasa Sapoki (1906— 1961). Zaletą tego podręcznika pozostaje do dziś dobry, choć czasami tendencyjny wykład historii politycznej. Z kilku podręczników, wydanych w Litwie radzieckiej, wyróżnia się trzytomowa Lietwos TSR istorija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963, 1965. Opracował ją zespół autorski złożony z najpoważniejszych historyków litewskich (Juzozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Jablonskis, Mećys Jućas i inni) pod redakcją Juozasa Źiugźdy. Autorzy włożyli poważny wysiłek pisarski i badawczy starając się możliwie wszechstronnie przedstawić historię swego narodu. Wiele problemów, nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywać od podstaw, inne ukazali w zupełnie nowym świetle. Słabą stroną tego zarysu jest jednak powierzchowne ujęcie stosunków polsko-litewskich (wyjąwszy zagadnienia unii), jak również pozostawienie na uboczu szeregu ważnych kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podręczniku bowiem nie zostały omówione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie — najistotniejszy element sił wytwórczych, struktura stanowo-klasowa społeczeństwa, wielka własność itp. Dziś już przy omawianiu takich problemów nie wystarczy posłużyć się opisem słownym, konieczne są dane liczbowe.
Historia Litwy w wysiłku i rozumieniu autora stanowi opracowanie oparte na literaturze historycznej i badaniach własnych, prowadzonych od 1955 r. pod kierownictwem naukowym prof. drą Henryka Łowmiańskiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Nie są one zwykłym przejęciem faktów, tez i poglądów dotychczasowej historiografii Litwy, gdyż autor w miarę możności próbował dać własny pogląd, oparty na kontroli źródłowej, a w niejednym wypadku wysuwał całkowicie nowe rozwiązanie problemu, np. kwestii początków Litwy. Również przyjęta periodyzacja różni się od podziału historii Litwy na okresy, zastosowanego w Lietwos TSR istorija czy też w innych podręcznikach. Za podstawę periodyzacji historii Litwy wzięte zostały przemiany nie tylko gospodarcze i społeczne, ale i polityczne oraz ustrojowe. Badacze litewscy uważają np., że przełomowy w dziejach Litwy jest wiek IX, kiedy to miały się pojawić na Litwie stosunki feudalne, i że okres od IX do połowy XIII w., tj. do powstania państwa, stanowi jedną całość. Zdaniem autora okres do XII w. włącznie należy do epoki plemiennej, przedfeudalnej. Jeśli nawet w IX—X w. pojawiły się na Litwie pewne cechy feudalizmu, były to tylko zwiastuny nowego ustroju, zalążki tak słabe, że nie mogły one zaważyć na zmianie ustroju społecznego. Podobnie było później, gdyż elementy
kapitalizmu pojawiły się na Litwie na długo przed 1861 r. (zniesienie poddaństwa), a przecież historycy nie włączają pierwszej połowy XIX w. do epoki kapitalizmu na Litwie. Za datę graniczną uważa też autor okres unii polsko-litewskiej 1386 r., gdyż po niej nastąpiły doniosłe zmiany społeczne i ustrojowe, które doprowadziły do ostatecznego wykształcenia się feudalizmu na Litwie. Tymczasem historycy litewscy daty tej nie uznają. Dalsza poważna różnica między perio-dyzacją autora a periodyzacją Lietwos TSR istorija dotyczy czasów najnowszych. Historycy Litwy mniemają, iż nowy okres dziejów Litwy zaczyna się z początkiem XX w. i dopatrują się na Litwie istnienia imperialistycznego stadium kapitalizmu. Jeśli jednak badać historię Litwy w myśl leninowskich kryteriów imperializmu, to okazuje się, że w początku XX w. na Litwie nie było koncentracji produkcji i kapitału, nie powstały monopole, nie wywożono kapitału, nie nastąpiło zespolenie kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy. Na Litwie pojawiło się tylko kilka spółek akcyjnych, lecz nie były to monopole, słowem — Litwa wcale nie weszła w okres imperializmu. Za datę przełomową uważają historycy litewscy również 1917 r. Jednakże Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w 1917 r. nie wywarła jeszcze bezpośredniego wpływu na dzieje Litwy. Dopiero w końcu 1918 r. doszło do utworzenia władzy radzieckiej na Litwie oraz (nieco wcześniej) do powstania burżuazyjnego państwa litewskiego. Zwrot w historii Litwy nastąpił więc wyraźnie w 1918 r.
Kilku wyjaśnień wymaga pisownia litewskich nazw osobowych i miejscowych. Pisownia litewska jest morfologiczno-etymologiczna, a nie fonetyczna, toteż dla nie znających języka litewskiego stwarza pewne trudności. We współczesnym alfabecie litewskim, ustalonym stosunkowo późno, bo dopiero koło 1920 r., występuje szereg liter nie znanych polskiemu. Litery z ogonkiem ą, ę, ;, u oznaczają długie samogłoski, a zarazem wskazują na zanikłe nosówki, przez co mają znaczenie etymologiczne. Poza tym występują w litewskim:
ć= cz, e = długie e, s= sz, v= w, z = z; l przed a, o ma wartość /, zaś przed e, i, y, u wymawiane bywa jako /.
Bardzo wiele litewskich nazw osobowych i miejscowych pisze się w języku polskim zawsze w postaci spolszczonej, np. Jagiełło, a nie Jogaila, Witold, a nie Yytautas, Wilno, a nie Yilnius, Kowno, a nie Kaunas. W Polsce dopiero od kilkudziesięciu lat zaczęto podawać nazwiska współcześnie działających Litwinów w brzmieniu litewskim, ale fonetycznie, np. Cziurlonis (Giurlionis, i nie Mikalojus ale Mikołaj!). Autor przyjął zasadę, że wszystkie nazwy miejscowe należy pisać w postaci spolszczonej:, wszystkie nazwiska i imiona do XVIII w. również (o ile, rzecz jasna, są to Litwini, a nie obcy), natomiast począwszy od XIX w. według pisowni litewskiej, chyba
10
że dane osoby same używały polskiego imienia i nazwiska, np. Maciej Wołonczewski (lit. Motiejus Yalanćius). Za to w indeksach nazwisk i nazw geograńcznych wszystkie nazwy z terenu Litwy oraz nazwiska i imiona litewskich postaci historycznych przytoczone zostały w nawiasach w brzmieniu litewskim.
Historia Litwy została zaopatrzona w dość obszerną bibliografię, liczącą około 600 pozycji. Zamieszczenie takiej bibliografii było wskazane ze względów praktyczne-naukowych. Litwa bowiem dotąd nie posiada właściwie żadnej bibliografii historycznej, poza kilkoma przedwojennymi opracowaniami za poszczególne lata wydawnicze. A bez bibliografii trudno przecież nie tylko zachęcić miłośników historii do czytania monografii historycznych, wskazać im potrzebną książkę, ale i ciężko jest prowadzić badania naukowe. Początkujący zwłaszcza badacz, pozbawiony bibliografii swego przedmiotu, wiele czasu strawi na zdobywanie podstawowych, niezbędnych informacji, których uzyskanie i zebranie jest tym trudniejsze i uciążliwsze, że szukać ich trzeba przede wszystkim w źródłach obcych. W bibliografii do Historii Litwy autor starał się zgromadzić najwartościowsze, zarówno dawniejsze, jak i najnowsze opracowania monograficzne, celniejsze artykuły oraz wydawnictwa źródłowe. Bibliografia posiada jeden poważny, lecz nie zawiniony przez autora brak: nie podaje żadnego współcześnie ukazującego się czasopisma poświęconego historii Litwy, nie podaje go dlatego, że go po prostu nie. ma!
W toku pisania Historii Litwy autor doznał życzliwej pomocy, tak w zakresie informacji, jak i literatury przedmiotu, ze strony wielu osób w kraju i za granicą, za co winien jest im serdeczną wdzięczność.
Kończąc swoją przedmowę autor wyraża nadzieję, że praca jego spełni swoje zadanie, jeśli wzbudzi wśród miłośników historii pragnienie głębszego poznania dziejów bratniej Litwy.
Poznań, w maju 1966 r.
I. LITWA I JEJ ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE
L,
POCHODZENIE I ZNACZENIE T NAZWY LITWA
Litwa zwie się po litewsku Lietuva,
jej mieszkaniec zaś Litwin — lietuvis (w dawnej litewszczyźnie &?M-vinmkas). Etymologia nazwy Litwa nie jest dotąd należycie wyjaśniona. Ostatnio nazwę tę językoznawca J. Otrębski wywodził od rzeki Leita:Lieta. Nazwa tej rzeki została urobiona prawdopodobnie od czasownika lieti, znaczącego po słowiańsku liti, lic, lać. Lietuva znaczy więc tyle co kraj nad rzeką Lieta, Leita! Na Litwie znajdują się trzy rzeczki, których nazwy zawierają pierwiastek leit-. Są to: Leita, dopływ Graumeny, wpadającej do Niemna, Leite i jej dopływ Leitale, uchodząca do odnogi Niemna przy jego ujściu, zwanej Rusne. Trudno jednak od którejkolwiek z nich bezpośrednio wyprowadzić nazwę Litwy, gdyż wszystkie te rzeczki płyną na obszarze leżącym daleko na zachód od dawnej ziemi litewskiej. Pierwotna Litwa, zdaniem H. Łowmiańskiego, miała bowiem znajdować się na terytorium między Niemnem, Wilią a Mereczanką. J. Otrębski utrzymuje wprawdzie, że ongiś nazwę Leita nosił Niemen, czego śladem ma być nazwa miasta Olita (lit. Ałytus), ale nie ma żadnych dowodów na poparcie swej hipotezy. Ostatnio badacz litewski K. Kuza-vinis nawiązuje nazwę Lietuva do rzeczki Lietauka, zwanej też Li-tavka, Letavka lub nawet Letava, która wypływa z błota tej nazwy koło wsi Keiźoniai i wpada do Wilii z prawej strony niedaleko od miejsca, gdzie z lewej strony uchodzi do Wilii rzeczka Loumena. Dwadzieścia kilka kilometrów na wschód od rzeczki Lietuka nad Wilią leży Kiernów (Kernave), zwany litewską Troją, najdawniejsza znana stolica Litwy i księstwa kiernowskiego. Czyżby więc księstwo kier-nowskie było dawną ziemią litewską? Wniosek taki, zdaje się, byłby przedwczesny. Oto bowiem w 1542 r. w aktach sądowych Metryki Litewskiej wymieniona została sporna sianożęć “na rzece Leytie", w dawnym powiecie trockim. Ponieważ gdzieś w pobliżu tej siano-żęci płynęła rzeczka Soma (lit. Same), wpadająca do rzeki znanej obecnie pod nazwą Yerkne (dopływ Niemna), wolno więc przypuścić, że zaginiona nazwa Leyta (= Leita) była dawną nazwą rzeki Verkne.
12
Wczesnośredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie
W ten sposób daje się stwierdzić, iż na obszarze dawnej ziemi litewskiej ongiś rzeczywiście jedna z rzek zwała się Leita i że od niej pochodzi nazwa położonej nad nią krainy.
Raz po raz powtarzana od czasów T. Narbutta i J. Lelewela hipoteza o pochodzeniu nazwy Litwa od bogini wolności zwanej Lietua jest zwykłym wymysłem nieświadomych rzeczy badaczy. Średniowieczna Litwa wcale takiej bogini nie znała, zmyślił ją dopiero sam Narbutt, dając zupełnie fałszywy obraz mitologii litewskiej na podobieństwo greckiego Olimpu bogów i boginek. W bajdy Narbutta uwierzył ostatnio J. Venclova i rozwinął jego pseudoetymologię o pochodzeniu nazwy Litwy od imienia tej rzekomej boginki (1972).
Zwraca uwagę, że w czasach słynnego “bicza bożego" Attyli (IV w. n.e.) i później istniała jeszcze druga Litwa. Był to kraj Litovia nad rzeką Leita, lewym dopływem Dunaju, toczącą swe wody przez dzisiejszą Austrię i Węgry.
Od rzeki Lieta (lub Leita), Lietava wzięli też swą nazwę dawni Letgalowie, od których wywodzi się nazwa Łotwa: Latvija. Letgalo-wie występują początkowo pod nazwą Letgola lub Lethi vel Letthi-gallii — “qui proprie dicuntur Letthigallii". Późniejsze źródła od XIII w. używają już formy Lotygoła, co odpowiada łotewskiemu Latgale, pierwotnie Lietgale.
Nazwa Litwa bywa używana w dwojakim znaczeniu: w węższym stosuje się do kraju zamieszkanego przez Litwinów; jest to Litwa
13
właściwa (Litnania propria). W szerszym znaczeniu Litwa oznaczała kiedyś całe Wielkie Księstwo Litewskie w granicach po 1569 r., tj. odnosiła się do Litwy i Białorusi; była to Litwa historyczna.
Litwa etniczna rozpada się znowu na dwie Litwy: Wielką i Małą. Litwa Wielka (Didzioji Lietuva), zwana Litwą właściwą {Lituania propria), obejmuje w zasadzie współczesną Litwę etnograficzną. Litwa Mała (Mazoji L.) to tzw. Litwa pruska, czyli wschodnia część dawnych Prus, kiedyś zamieszkana przez Litwinów.
Litwa Wielka dzieli się na dwie krainy: Żmu(j)dź (Zemaitijd) i Auksztotę (Aukstaitija). Są to pojęcia geograficzne, pod którymi, być może, kiedyś kryły się nazwy plemienne, na co by wskazywał przykład łotewskiej Semigalii: Zemgale, czyli “niski kraj" (zems — niski, gale — kraj). Nazwę “niski kraj" nosi też Żmudź (od słowa zemas — niski, to samo co łotewskie zems). Być może Żmudzini i Zemgalowie, podobnie jak Litwini i Letgalowie, tworzyli kiedyś wspólne jedno plemię. Auksztota to “kraj wyższy" (od auks-tas — wysoki). Dziś krainy Żmudź i Auksztota niezbyt odpowiadają swoim nazwom. Żmudź bowiem zajmuje w dużej mierze tereny wyżynne. Toteż w nauce biedzono się nad tym, jak pogodzić nazwę Żmudzi z faktem, że leży ona na wyżynie, i snuto domysł, iż Żmudź nazwę swą zawdzięcza temu, że znajduje się nad dolnym Niemnem, a odpowiednio Auksztota nad górnym biegiem tej rzeki. Można jednak temu poglądowi przeciwstawić inny: nazwa Żmudź mogła bowiem powstać w tych czasach, kiedy Żmudzini rzeczywiście siedzieli na nizinie. Była to pewnie nizina nad rzeką Niewiażą. Na tereny wyżynne Żmudzini przybyli nie wcześniej niż w IX w., wypierając z nich plemię Kurszów (Kurów), zachowali jednak nazwę Żmudź.
Nazwa Auksztota również najprawdopodobniej nie pochodzi od tego, że kraina ta znajdowała się nad górnym Niemnem. Kraina ta raczej rozciągała się na wyżynie oszmiańskiej od Wilna po Krewo, niegdyś w całości przez Litwinów zaludnionej.
Trzecią krainą litewską, powstałą najpóźniej, jest Zaniemenie, dawna ziemia jaćwieska.
POŁOŻENIE LITWY
“Tak Litwini zaś, jak i Żmudzini zamieszkali w krainie mroźnej, po największej części ku północy zwróconej" — stwierdzał największy w średniowieczu polski dziejopis i geograf Jan Długosz (1415— 1480). Jednakże Litwa z uwagi na swój klimat i roślinność nie należy do krajów północnoeuropejskich. Położona w dorzeczu Niemna nad Bałtykiem, Litwa zalicza się do krajów środkowo-wschodnio-euro-pejskich. Od północy Litwa graniczy z Łotwą, od wschodu i południa
14
z Białorusią. Na krótkim odcinku południowo-zachodnim styka się dziś Litwa z Polską. Na zachodzie dawnym sąsiadem Litwy były Jaćwież i Prusy, a obecnie jest nim okręg kaliningradzki (królewiecki) należący do ZSRR. Przedłużeniem zachodniej granicy Litwy jest Morze Bałtyckie.
Przyroda nie wytknęła żadnych naturalnych granic między Litwą a jej sąsiadami. Leżała też Litwa długo na uboczu od głównych ośrodków cywilizacji, z dala od wielkich potęg politycznych, co miało dobre i złe strony. Złem było opóźnienie cywilizacyjne Litwy, wynikające z jej oddalenia od wielkich ośrodków kulturalnych, dobrem — utrzymanie niezawisłości, gdyż najbliższe i nie pozbawione zaborczości organizmy państwowe — Ruś i Polska, w zaraniu dziejów litewskich nie były w stanie podjąć skutecznej ekspansji na daleką i trudno dostępną Litwę.
RZEŹBA POWIERZCHNI
Kiedy w XV tysiącleciu p.n.e. ostatni lodowiec spłynął z terytorium Litwy na północ, odsłonił ukształtowaną przez siebie i swoich poprzedników powierzchnię tego kraju. Spod lodów wyłoniła się najpierw wyżyna oszmiańska. Ciągnie się ona od Krewa aż po Wilno i dalej do rzek Niemna i Świętej. Najwyższe wzniesienie na tej wyżynie i w ogóle na całej dawnej Litwie znajduje się pod Krewem i sięga 320 m n.p.m. Południowo-zachodni skrawek Litwy wchodzi
Piłkalnia w Daniliszkach pod Trokami
w skład pojezierza i grzędy suwalskiej, wyniesionej do 287 m n.p.m. Nad środkowym i dolnym Niemnem roztacza się rozległa nizina nadniemeńska. Przy ujściu Niemna do Bałtyku nizina ta łączy się z przyległą do morza niziną pomorską. Przez zachodnią Litwę ciągnie się od północy na południe wyżyna żmudzka. Pasmo wzniesień żmudzkich przekracza gdzieniegdzie wysokość 200 m. Słynna góra Szatria, na której według podań ludowych niegdyś czarownice-ragany sabat odprawiały, ma 227 m. Z niej roztacza się wspaniały widok na rozległe obszary Żmudzi “świętej". Przez środek Litwy ciągnie się długa dolina nadniewiaska wzdłuż rzeki Niewieży, głośnej stąd, że ongiś Żmudź od Litwy odgraniczała. Dolina nadniewiaska na północy łączy się z niziną rzek Muszy i Ławeny. Północno-wschod-nia Litwa to kraina wielkich jezior — pojezierze i grzęda brasławsko-święciańska. Wzniesienia dochodzą tu do 285 m. Tak ukształtowana powierzchnia Litwy — rozległe niziny i łagodne, niewysokie wzniesienia — nie stwarzała żadnych większych trudności dla osadnictwa i działalności gospodarczej człowieka.
RZEKI I JEZIORA
Litwa, kraj pagórków leśnych i łąk zielonych, jak ją zapamiętał Adam Mickiewicz, jest krainą wód. Na terytorium dzisiejszej Litwy płynie ponad 7 tys. rzek, które odprowadzają lub zasilają wody przeszło 4 tys. jezior. Wszystkie rzeki litewskie są nizinne i należą do zlewiska Bałtyku. Największą rzeką Litwy jest Niemen. Źródła jego znajdują się daleko poza Litwą w środkowej Białorusi. Płynąc poprzez ziemie białoruskie, i litewskie, Niemen pokonuje 937 km (Wisła 1090) i zgarnia po drodze liczne, przeważnie prawoboczne, dopływy. Pod Birsztanami tworzy Niemen słynne meandry na kształt ósemki, której krańce są oddalone od siebie zaledwie o 4,6 km, podczas gdy potężna rzeka pokonuje na tym krętym odcinku aż 48 km! Na terenie Litwy uchodzą do Niemna: Mereczanka, Wilia, zwana też przez Litwinów Neris, największa po Niemnie rzeka litewska długości 509 km, biorąc swój początek też na Białorusi;
większymi dopływami Wilii są Żejmiana, Święta i Szyrwinta. Pod Kownem, w miejscu, gdzie widnieją ruiny starego zamczyska. Wilia wpada do Niemna. Za Wilią uchodzą do Niemna kolejno: Niewiaża, Szuszwa, Dubisa, Mitwa, Jura, Szeszuwa.i Minia.
Bezpośrednio do Bałtyku spływają wody dwóch większych rzek:
Świętej i Bartwy.
W dorzeczu płynącej na północ Wenty (Windawy), mającej 350 km długości, znajduje się jedna większa rzeka Wirwita.
Osobne dorzecze tworzy Musza, również płynąca na północ, która
16
ma 284 km długości. Jej główne dopływy to Ławena, Piwiesa i Niemenek.
Najmniejsze jest litewskie dorzecze Dźwiny, którą Łotysze zowią Daugava. Z terenu Litwy toczy do niej swe wody tylko jedna większa rzeka Dzisna.
Na Litwie występują dwa głównie typy jezior: rowy jeziorne, podłużne i wąskie, jak Lokaje Białe i Czarne czy Dubinki na pojezierzu święciańskim, które zostały wyżłobione przez topniejący lodowiec; drugi typ stanowią jeziora morenowe, zaokrąglone, często o licznych zatokach, jak Rekiwa pod Szawlami czy Duś pod Simnem. Największe z jezior dawnej Litwy, Narocz (przeszło 82 km2 powierzchni), znajduje się obecnie poza jej granicami na Białorusi. Tysiącem przeszło jezior usiane jest pojezierze święciańsko-brasławskie. Na jego północno-wschodnim krańcu znajdują się wielkie jeziora Dryświaty (Druksza), Dzisna, Łodzie, Sarty, Owile, a na południowym zachodzie urocze Dubinki, nad którymi w połowie XVI w. przebywała czas jakiś głośna piękność litewska Barbara Radziwiłłówna, umiłowana żona Zygmunta Augusta. Na Litwie południowej obok jezior Duś i Daugi (czyli: Wielkie) wyróżnia się grupa jezior troc-kich. Na jednym z nich, zwanym Galve, stoi odbudowany obecnie zamek Witoldowy. Na Żmudzi jeziora są rzadsze. Największe z jezior żmudzkich to Płot&le, potem Łukszta i Birżule.
Jeziora, przeważnie wśród lasów i wzgórz położone, uważane są za największą ozdobę krajobrazu litewskiego. Dużym urokiem odznaczają się też i małe jeziora, np. słynne Jeziora Zielone koło Rzeszy pod Wilnem.
Wielka obfitość wód, które z jednej strony są sprzymierzeńcem, a z drugiej wrogiem człowieka, bo woda jest siłą życiodajną i żywiołem trudnym do poskromienia jeszcze dziś, stwarzała pomyślne na ogół warunki dla rozwoju osadnictwa na Litwie: dawały pożywienie w postaci ryb, służyły jako drogi komunikacyjno-handlowe, broniły przed nieprzyjacielem. Współcześnie wody Litwy stają się bezcennym surowcem dla przemysłu i zaczynają służyć jako źródła energii elektrycznej.
GLEBY
Gleby litewskie są na ogół raczej ubogie. Ogromna ich większość należy do drobnoziarnistych, jak iły, gliny i bielice. Gleby gruboziarniste, jak żwirki i szczerki, są rzadsze. Gleby drobnoziarniste mają złą strukturę fizyczną, pozbawione są wapnia i wietrzeją tracąc cenne składniki mineralne. Czarnoziem bagienny, najbardziej urodzajna gleba, występuje czasem w dolinach, w nizinie nadnie-
2 Historia Litwy 17
wiaskiej, w dorzeczach Muszy i Niemenka, w północnym Zanieme-niu. Z krain litewskich stosunkowo najlepsze warunki glebowe posiada Żmudź, najgorsze zaś Wileńszczyzna. Ziemie uprawne zajmują obecnie około 42% powierzchni Litwy; w 1925 r. odsetek ziem uprawnych Litwy w jej nieco innych niż dzisiejsze granicach wynosił ponad 47; w Polsce tereny uprawne wynoszą współcześnie 50%. Gleby litewskie, choć ubogie, stanowią dla ludności Litwy główny przedmiot działalności gospodarczej i zapewniają jej dostateczną ilość chleba, wyjąwszy oczywiście lata nieurodzajne.
LASY I ŁĄKI
Dawną Litwę gęsto pokrywały wielkie, trudne do przebycia puszcze, rozległe moczary i bagna. Litwa słynęła przepastnymi krainami swoich puszcz i mateczni KÓW. Bory świerkowe, sosnowe, często mieszane iglasto-liściaste, w których rosły osika, jesion, lipa, dąb, czasem grab, a rzadko cis, ciągnęły się dziesiątkami mil. “Są tu — pisał w początku XVI w. polski uczony, geograf i historyk Maciej Miechowita — wielkie ostępy leśne, puszcze zupełnie nie zamieszkane, ciągnące się na przestrzeni 10, a czasami 15 i 25 mil. Na skraju lasów dopiero są wioski i ludzie".
Puszcza Birsztańska jeszcze w połowie XVI w. miała 20 mil (mila = 7,5 km) długości i 5 mil szerokości, a stanowiła ona przecież tylko część niezmiernej puszczy między środkowym Niemnem a Prusami. Jej przedłużeniem były puszcze: Kowieńska, Wilkijska, Wielońska, Skirstymońska, Jurborska i inne, które okalały szerokim pasmem całą dawną zachodnią granicę Litwy i ciągnęły się aż pod Szkudy na granicy łotewskiej. Na północy od Wenty poprzez dorzecze dolnej Muszy aż do Jezioros na wschodzie i dalej rosły nie mniejsze puszcze. Od Jezioros i Brasławia przez Łyngmiany aż po samo Wilno, pod sioło Skojstery, gdzie Jagiełło miał ulubione łowy, znowu rozpościerały się nieprzebyte puszcze. Za Wilnem wielka Puszcza Rudnicka przechodziła w “Ruską puszczę" (gudii giria), dochodzącą Niemna, za którym zaczynała się Puszcza Zaniemeńska. Rozległe bory znajdowały się nad Berezyną niemeńską oraz Isłoczą, za którą leżała wielka, do dziś zachowana Puszcza Nalibocka. Nie brakło lasów i we wnętrzu Litwy.
Na Żmudzi występują głównie lasy jodłowo-świerkowe, nad morzem sosnowe; w Litwie środkowej spotyka się dębiny, na północy gaje brzozowe i osinowe; na południu i wschodzie przeważa sosna.
Niegdyś lasy pokrywały większość ziemi litewskiej i były jej głównym bogactwem, które urzekało cudzoziemców i zarazem pobudzało chciwość kupców. Drzewo przerabiane na smołę, popiół, z którego wy-
18
rabiano dziegieć, używane na budulec okrętowy, stało się pilnie poszukiwanym towarem. W XVI w. rozpoczynała się więc rabunkowa eksploatacja lasów litewskich przez feudałów, a później przez kapitalistów. Masowo wyrębywane, rzedły puszcze litewskie. Miary spustoszenia w drzewostanie dopełniły niemieckie wojska okupacyjne podczas liii wojny światowej. W końcu XIX w. lasy zajmowały tylko 26,4% powierzchni Litwy, w 1925 r. zaledwie 16%. Obecnie obszar leśny Litwy w zmienionych granicach wynosi tyleż co w Polsce: nieco ponad 25%.
Łąki i pastwiska zajmują współcześnie ponad 15% powierzchni Litwy. Tereny łąkowe, nieodzowne dla hodowli bydła, powstały z reguły na nizinach, zalewanych przez wody rzek i jezior i dlatego nie porosły lasem. W czasach historycznych obszar łąk rozszerzał się poprzez karczowanie lasów. Łąki litewskie są dwojakiego rodzaju:
suche i podmokłe.
ZWIERZĘTA
Świat zwierzęcy Litwy od czasów historycznych uległ znacznym, nie zawsze korzystnym zmianom. Tur, przodek dzisiejszego bydła domowego, został doszczętnie wytępiony przez feudałów już w XVI w. Żubry brodziły stadami po puszczach jeszcze do XVIII w., a jeleń szlachetny nawet do początku XIX w. Spotkał je jednak ten sam los co tura, niedźwiedzia-meszkę i rosomaka. Uchroniły się od zagłady nieliczne łosie, bobry, gronostaje. Współcześnie na Litwie występują:
rzadki łoś i jeleń, częstsza sarna, dzik, wydra, borsuk, gronostaj, lis, kuna, wiewiórka, zając, a z drapieżników wilk, żbik i ryś, ale w znikomych ilościach.
Z ptaków obok pospolitych wróbli, wron, jastrzębi, kukułek, spotyka się łabędzia, orła bielika, sokoła, czaplę, żórawia, cietrzewia, bociana i wiele innych, wśród nich słowika, za którego śpiewem przepadał Jagiełło.
Wśród gadów, które (zwłaszcza węże) otaczano znaczną czcią za czasów pogańskich na Litwie, występuje żmija, padalec, zaskroniec, jaszczurka, żółw błotny i inne.
Z bardziej znanych ryb w wodach litewskich żyje szczupak, sum, leszcz, okoń, karp, sielawa, a także węgorz, jesiotr oraz szlachetny łosoś.
KLIMAT
Na obszarze Litwy ścierają się dwa czynniki klimatyczne: morze i kontynent. Powodują one szkodliwe dla wegetacji roślin gwałtowne zmiany temperatury. W zimie następują kolejno okresy silnych mro-
19
zów i nagłych odwilży. Śnieg wówczas topnieje, gleba odmarza. Nowa fala mrozów ścina lodem zalane wodą pola i powoduje zmarznięcie ozimin. Wiosną przymrozki, wywołane przez wiatry wschodnie, szerzą spustoszenie w kwitnących sadach i na polach. Na przełomie lata i jesieni długotrwałe ochłodzenia powodują, że rośliny motylkowe, jak groch, wyka, a czasem i zboża jare, nie dojrzewają. Spostrzegł to już Długosz, który donosił, że Litwini niekiedy “zmuszeni są zboża niedostałe w cieple osuszać".
Średnia temperatura roczna na Litwie wynosi + 6° i jest nieco niższa niż w Polsce (około 7°). Zimą temperatura spada nawet do — 40" (do tyluż dochodzi wyjątkowo w Polsce), a latem osiąga +33°, w Polsce +40°. Pokrywa śnieżna trzyma się na ziemiach litewskich przeciętnie 135 dni w roku, w Polsce prócz gór 80—90 dni. Okres wegetacyjny wynosi 169 dni na wybrzeżu, a 199-202 dni w Litwie środkowej, w Polsce 160—225 dni.
Rozkład opadów jest dla Litwy niepomyślny. Rocznie spada na Litwę do 650 milimetrów opadów (Polska ma 450— 600, a w górach nawet do 1200 mm), co stanowi dużą dawkę wilgoci dla gleby i roślin. Jednakże w okresie wegetacyjnym roślin (kwiecień—maj) opadów jest mało, a w czasie zbiorów za dużo. Toteż żniwa, odbywane w końcu lipca i sierpniu, przypadają na najbardziej dżdżystą porę roku, przez co przynoszą gorsze plony. Największe opady mają miejsce na południu (do 800 mm), najmniejsze na Żmudzi (do 576 mm), która też posiada najlepsze warunki dla rolnictwa.
BOGACTWA NATURALNE
Litwa nie obfituje w bogactwa naturalne. Nie znaleziono we wnętrzu jej ziemi nie tylko szlachetnych kruszców (które posiadała np. średniowieczna Polska), ale nawet soli, węgla, siarki, rud metali czy ropy naftowej *. Jedyne bogactwo Litwy to torfy, wapienie zdatne do wypalania wapna, gliny i iły nadające się do wyrobu naczyń, piaski zdatne do produkcji szkła oraz źródła mineralne o właściwościach leczniczych. Przyroda nie poskąpiła Litwie pięknego krajobrazu, ale też nie okazała się dla tej ziemi łaskawa, czyniąc ją jednym z najuboższych krajów Europy. Jednakże lud, który Litwę od wieków zamieszkuje, swoją wytrwałą pracą i walką o niepodległość uczynił swą ojczyznę nie tylko bogatszą, ale i głośną w świecie.
W 1967 r. odkryto na Litwie pokłady ropy naftowej w okolicach Kłajpedy.
II. POCZĄTKI LITWY
Z
ZAGADKA POCHODZENIA LITWINÓW
Zagadkę pochodzenia Litwinów usiłowali rozwiązać już średniowieczni uczeni. Polski dziejopis Jan Długosz w trzeciej ćwierci XV w. zanotował w swych Rocznikach, czyli kronikach stawnego Królestwa Polskiego, że “Mowa Litwinów jest łacińska, z małymi tylko odmianami". Na tej podstawie on, lub raczej jacyś jego informatorzy, może krakowscy studenci Litwini, stworzyli teorię rzymskiego pochodzenia Litwinów. Od czasów Długosza domniemana wędrówka Rzymian na Litwę znalazła powszechne niemal uznanie wśród kronikarzy i cieszyła się wielkim poważaniem Litwinów, jako że schlebiała ich dumie narodowej. Litwini, mogąc się wykazać tak znakomitymi i starożytnymi przodkami, nie bez poczucia wyższości spoglądali na szlachtę polską i jej herby. Wszyscy też latopisarze litewscy zaczynali swą opowieść o dziejach Litwy od przybycia Rzymian na Litwę. Zmieniał się tylko opis, coraz bogatszy w szczegóły, i czas pojawienia się Rzymian na Litwie. Gdy Długosz wahał się jeszcze co do czasu pojawienia się rzymskich protoplastów Litwinów w ich późniejszej ojczyźnie i datował je na I w. p.n.e. lub I w. n.e., to późniejsi kronikarze, jak A. Rotundus (1564), odnosili je do epoki głośnego tyrana Klaudiusza Nerona (I w. n.e.) lub, jak M. Stryjkowski (1582), kładli na czasy “bicza bożego" Attyli (IV w. n.e.).
Nie brakło oczywiście w średniowieczu i innych teorii. Tak więc piszący po Długoszu F. Kalii mach-Buonaccorsi (1480) wywodził Litwinów od Celtów lub Bosforanów, czyli Litifanów. K. Stella znów upatrywał przodków Litwinów w Alanach-Litalanach (1518), zaś K. Hartknoch wyprowadził ich od Finów (1679). Teoria rzymska panowała jednak aż do XIX w.
W początku XIX w. wielkiego rozgłosu nabrała teoria herulska, wysunięta wprawdzie jeszcze dawniej przez W. Wijuka-Kojałowicza (który szlachtę litewską wywodził od Rzymian, zaś lud prosty od Herulów), ale uzasadniana dopiero przez K. Bohusza. Uczony ten, mając pod ręką wydrukowany w XVI w. pacierz Ojcze nasz, napi-
21
sany rzekomo w języku Herulów, germańskiego plemienia znanego w III—IV w. n.e., spostrzegł jego bliskie podobieństwo do litewskiego. Stąd prosty wysnuł wniosek, że Herulowie to przodkowie Litwinów. Dowodzenie Bohusza zdawało się na tyle poważne, że przyjęli je za pewnik głośni podówczas historycy Litwy: T. Narbutt, J. Jaroszewicz, I. Daniłowicz, a nawet krytyczny J. Lelewel po okresie wahań skłonił się do teorii herulskiej. Słynny miłośnik starożytności litewskich D. Poszka, biorąc germańskiego Odoakra (wodza tych plemion germańskich, które w 476 r. obaliły cesarstwo rzymskie) za Herula-Litwina, opiewał wespół ze swym rówieśnikiem S. Yaliunasem czasy, “kiedy panował Żmujdzin nad Rzymem". Później dopiero wyszło na jaw, iż ów rzekomy pacierz herulski ułożony został w rzeczywistości po łotewsku, że Bohusz padł ofiarą nieporozumienia. Stało się jasne, że germańscy Herulowie nie mają nic wspólnego z Litwinami.
Jeszcze w początkach XX w. niektórzy uczeni błądzili po manowcach w poszukiwaniu przodków Litwinów. Historyk W. Kamieniecki wysunął w 1915 r. hipotezę o przyżeglowaniu Litwinów zza morza do ich dzisiejszej ojczyzny, zaś w kilka lat potem (1921) uczony-amator J. Basanavićius utożsamiał pra-Litwinów ze starożytnymi Trakami, mającymi osiedlić się w Litwie ...
Schowany