RYSZARD WROCZY�SKI DZIEJE O�WIATY POLSKIEJ 1795-1945 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1980 M Biblioteka Uniwersyteckaw Warszawie ,1980 2. 486445 J Ok�adk� i strony tytu�owe projektowa� Stefan Nargiei�o Redaktor Lucyna Zbueka Redaktor techniczny Irena Wiislawska Korektor Janusz Radko � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1980 ISBN 83-01-01826-7 I. NOWE KIERUNKI W SZKOLNICTWIE I WYCHOWANIU NA PRZE�OMIE XVIII I XIX WIEKU PRZEWR�T W NAUCE I TECHNICE Upadek szlacheckiej Rzeczypospo�itej -nast�pi� w okresie wielkich wstrz�s�w w krajach europejskich. Rewolucja francuska podwa�y�a tradycyjny system poj�� i zasady starego porz�dku. Stworzono podstawy nowej nauki i nowej kultury. Ekspansja polityczna Napoleona �ama�a granice pa�stw w r�wnym stopniu sil� militarn�, co atrakcyjno�ci� hase� wolno�ci, r�wno�ci i braterstwa zwiastuj�cych nowy �ad spo�eczny. Na nowe drogi wkroczy�y sprawy o�wiaty. Jej unowocze�nione programy nabiera�y" rangi publicznej, obejmowane by�y regulatywami pa�stwowymi przy jednoczesnym rozszerzaniu zasi�gu ich oddzia�ywania. Kryzys obj�� wszystkie dziedziny �ycia, ukazuj�c coraz wyra�niej, �e si�� nap�dow� dokonuj�cych si� przemian jest rozw�j ludzkiego poznania i praktyczne zastosowania zdobyczy my�li cz�owieka. Zastosowania osi�gni�� poznawczych cz�owieka wyra�a�y si� przede Wszystkim w zmianach gospodarczych. Burzono stare stosunki produkcyjne, tworzy� si� nowy �ad gospodarczy a wymiary przemian nast�puj�cych w gospodarce okre�la si� mianem rewolucji przemys�owej. W ci�gu kr�tkiego czasu w gospodarce �wczesnej zasz�y bowiem zmiany tak wielkie, jakich nie by�o w �adnym okresie historycznym. Przez d�ugie wieki �r�d�o energii stanowi�a si�a- mi�ni cz�owieka i zwierz�cia. Wynalazek silnika parowego � kt�rego pierwszy model zbudowano w 1774 r. � zwielokrotni� �r�d�a energii i umo�liwi� powstanie r�nych rodzaj�w przemys�u maszynowego. Zastosowanie parowego- soilnika t�o- n kowego w komunikacji wodnej �� udoskonalenie staltku parowego przez Roberta F u 11 o n a i Johna Stevensa w roku 1807 � a nast�pnie l�dowej � zbudowanie lokomotywy parowej przez George'a Stevensona w roku 1814 � zapocz�tkowa�o rewolucyjne amiany w pokonywaniu przestrzeni i wymianie towarowej. Post�p w zakresie �rodk�w produkcji przyspieszy� proces przeobra�e� spo�ecznych. Rozpad�a si� feudalna struktura spo�eczmo--ekonomiczna i polityczna, powsta� kapitalistyczny uk�ad stosunk�w, kt�rych podstaw� stanowi� nie przywilej rodowy, a �rodki produkcji. Nowe klasy spo�eczne, bur�uaizja, proletariat oraz rozwarstwiaj�ce si� Ch�opstwo wyznacza� b�d� ekonomiczne, polityczne, spo�eczne i kulturowe problemy rozpoczymlaj�cej si� epoki. Najwcze�niej i najsilniej zjawiska te wyst�pi�y w Anglii, kt�ra w pocz�tkach XIX wieku przesz�a na produkcj� maszynow�. G��wnym �r�d�em energii sta� si� w�giel 'kamienny, kt�rego wydobycie w latach 181(5 -> 1830 uleg�o potrojeniu. Na nowej technologii oparto przemys� tkacki i metalowy (hutnictwo). Oko�o roku 1)830 rewolucja przemys�owa obj�a niekt�re kraje naszego kontynentu; najwcze�niej Belgi�, nast�pnie Westfali�, Nadreni� i Francj�. Napoleon wspiera� przemys� maszynowy, ale podporz�dkowa� go potrzebom militarnym, a ponadto mobilizuj�c ogromne armie pozbawia� o�rodki przemys�owe niezb�dnej si�y roboczej. Na rozw�j wielkiego przemys�u we Francji wp�yn�a natomiast silnie ekspansja kapita�u angielskiego oraz pr�no�� angielskich technik�w, Kt�rzy masowo byli zatrudniani we francuskim przemy�le tkackim i metalurgicznym. Z pewnym op�nieniem, bo w latach czterdziestych, rewolucja przemys�owa obj�a dalsze obszary � Saksoni�, �l�sk i Prusy. Tempo rozwoju nowoczesnego przemys�u by�o szybkie. W g�rnictwie oko�o po�owy XIX wieku produkcja przemys�owa Niemiec dor�wna�a francuskiej. Inne kraje europejskie � np. Au�tro-W�gry i W�ochy � pozosta�y w tyle w wy�cigu przemys�owym. Jeszcze wolniej rozwija� si� przemys� w Rosji carskiej; w po�owie XIX w. produkcja stali w Rosji wynosi�a zaledwie 10% produkcji angielskiej. Ziemie polskie � w��czone do trzech organizm�w pa�stwowych � podlega�y og�lnym procesom przeobra�e� zachodz�cych w pa�stwach zaborczych. Najszybciej przemiany te nast�pi�y na terenach polskich w��czonych do Niemiec. B Rozw�j stosunk�w kapitalistycznych wywo�a� wielkie problemy socjalne. Kryzysy ekonomiczne i kl�ski bezrobocia n�ka�y masy pracuj�ce. Nie kontrolowana ustawowo praca, wyzysk, ci�kie warunki mieszkaniowe ludno�ci robotniczej skupionej w prymitywnych �czynszowych" kamienicach wok� fabryk, demoralizacja i choroby, bezdomno�� dzieci sta�y si� plagami spo�ecznymi, kt�re pobudza�y do walki politycznej a jednocze�nie rodzi�y wiele inicjatyw natury wychowawczej i o�wiatowej. Symptomem implikacji mi�dzy rozwojem gospodarczym a zadiainiami o�wiaty by�a, ju� na prze�omie XViIII i XIX wieku, dzia�alno�� Johanna Heinricha Pestalozziego d���cego do stworzenia programowych i metodycznych podstaw powszechnej szko�y elementarnej dla ludu. Przeobra�enia gospodarcze bezpo�rednio wp�ywa�y na charakter przemian cywilizacyjnych. Cywilizacj� okresu feudalnego cz�sto okre�la si� (mianem wiejskiej, wyros�a ibowiam na pod�o�u panuj�cej w�wczas gospodarki naturalnej. Nie by�a to jednak cywilizacja jednorodna; inine wzory kulturowe tworzy�y dwory szlacheckie, inne � wsp�lnoty ch�opskie. Rewolucja przemys�owa spowodowa�a tworzenie si� wielkich aglom-eracji miejskich. Centra przemys�owe stawa�y si� o�rodkami nowej' kultury, burzliwego rozwoju nauki i nowego- stylu �ycia. Kultur� t� okre�la- si� mianem mieszcza�skiej lub bur�uazyjnej, poniewa� jej tw�rcami i u�ytkownikami byli praktyczni i trze�wi prz-edstowiioiele nowej klasy spo�ecznej, w�a�ciciele technicznych �rodk�w produkcji i kapita�u. Najwcze�niej i najwyra�niej procesy te wyst�pi�y w angielskich rejonach koncentracji przemys�u; w Manchesterze, Birmingham, Glasgow, Leeds i Liveipoolu. W miar� ekspansji rewolucji przemys�owej mieszcza�skie wzory kulturowe przenosi�y si� na kontynent � do Nadrenii, Westfalii, Francji i Niemiec. Proces ten by� d�ugotrwa�y i w pierwszej po�owie XIX wieku dominowa� jeszcze w Europie �wiejski" styl �ycia. Wynika�o to st�d, �e ruchy migracyjne ze wsi- do miast nie przj^nera�y jeszcze wielkich rozmiar�w, a mo�now�adztwo i szlachta zachowa�y dominuj�c� pozycj� spo�eczn�. Uprawa ziemi by�a podstaw� �ycia ogromnej wi�kszo�ci ludzi. W roku 1815 jedynie oko�o 20% ludno�ci Europy utrzymywa�o si� z zawod�w pozarolniczych. Jeszcze w po�owie XIX wieku 75% ludno�ci Francji stanowili pracuj�cy, na roli. Bezpo�rednim skutkiem rewolucji przemys�owej by�a kapitalizacja wielkich maj�tk�w, rozbudowa gorzelni, cegiel� i cukrowni, co powodowa�o zaburzenia w tradycyjnej strukturze zatrudnienia ludno�ci wiejskiej. Rozdrobnienie gospodarstw wiejskich prowadzi�o do powstawania licznej grupy sezonowych robotnik�w wiejskich zatrudnionych w wielkich maj�tkach. IDEOLOGIA �RESTAURACJI" I LIBERALIZMU Rewolucja przemys�owa stanowi�a w wieku XIX dominuj�cy czynnik przeobra�e� wszystkich dziedzin �ycia. Kszta�towa�a wi�c nie tylko rozw�j techniki; pod jej wp�ywami pozostawa�y filozofia i ideologia. Przyspieszony rozw�j nauki i tecihnilki dokonywa� si� jednak w skomplikowanych warunkach spo�ecano-poilitycz-nych w�r�d narastaj�cych sprzeczno�ci i antagonistycznych ideologii. Faktem, kt�ry dr��y� �wiadomo�� spo�eczn� pocz�tk�w XIX wieku by�a Wielka Rewolucja Francuska. Klasy panuj�ce � arystokracja, wielka bur�uazja, duchowie�stwo � upatrywa�y wci�� wielkie zagro�enie ze strony si� spo�ecznych i intelektualnych, kt�re uwa�ano za si�y sprawcze wydarze� rewolucyjnych. Wynika�o st�d d��enie do umocnienia �porz�dku i �adu" i wzmo�onej czujno�ci przed wszystkim co mog�o stanowi� potencjalne zagro�enie .dla w�adzy. Ideologia �'restauracji", czyli przywr�cenia i utwierdzenia dawnego stanu rzeczy (uncien regwne'u), stanowi�a dominuj�c� tendencj� monarchistycznych rz�d�w, a jej teoretyczne uzasadnienie zawar� Karol Ludwik H a 11 e r w g�o�nym dziele Re-stauration der Staatswirtschaft (1816�1834), stanowi�cym apoteoz� o�wieconej monarchii absolutnej jako stra�nicy naturalnego porz�dku. Koncepcja �restauracji" by�a podstaw� ustale� politycznych dokonanych na kongresie wiede�skimi w r. 1815, kt�ry utrwali� podzia� ziem polskich na trzy obszary zaborcze z ograniczon� autonomi� Kr�lestwa Polskiego i Krakowa, Z niej wyros�y r�wnie� dalsze r�ne od�amy ideologii konserwatywnej. . Wiek XIX dziedziczy r�wnie� po O�wieceniu wielkie osi�gni�cia my�li naukowej i filozofii! racjonalnej zmierzaj�cej do poznania �wiata i do jego lepszej organizacji na zasadach wynikaj�cych z przes�anek rozumu. To w�a�nie filozofowie tego okresu � Ju- lian de la M e t r i e, Eitienne Bonnot C o n d i 11 a c, Denis D i-d e r o t, Paul Thiry H o �bach i inni � przywi�zywali tak wielk� wag� do powszechnego o�wiecenia, jako podstawy bardziej sprawiedliwej organizacji �ycia ludzkiego. Na przes�ankach filozof ii O�wiecenia rozwin�a si� w XIX wieku ideologia liberalna g�osz�ca has�a wolno�ci politycznej, spo�ecznej, ekonomicznej oraz tolerancji przekona�. W imi� tych hase� rzecznicy ideologii liberalnej domagali si� swobody w �yciu spo�ecznym, wolno�ci s�owa, prasy, przekona� politycznych i religijnych. Prezentowali oni r�ne programy, wsp�ln� ich platform� by�a jednak walka z konserwatyzmem, z ograniczeniem swob�d cz�owieka w imi� obrony �naturalnego porz�dku", interes�w pa�stwa czy dynastii. Znacz�cy by� wp�yw ideologii liberalnej na polsk� my�l spo�eczn�. Wielk� popularno�� zyska�y pogl�dy ekonomiczne rzecznik�w liberalizmu, zw�aszcza Adama S mi t h a, uznawanego za protoplast� liberalnej ekonomii politycznej. Du�y rozg�os zyska�y r�wnie� pisma Johna Stuarta Mi l la (1806-1873). G��wne dzie�o Milla (Principles of Political Economy � 1848) prze�o�one w latach 1859 - 1860 na j�zyk polski wywar�o znaczny wp�yw na formowanie si� ideologii pozytywizmu warszawskiego. Krytykuj�c niesprawiedliwo�� spo�eczn� Mili godzi� w kapitalistyczne stosunki. Napraw� tych sto...
nutka_ciszy00