texnologia a typografia.pdf

1995

GUST, Zeszyt 6

T E Xnologia

atypograa

Janusz Marian Nowacki

Zasady skªadania w j¦zyku polskim

Zawarte w niniejszym tek±cie instrukcje technologiczne s¡ wynikiem

wielosetletniego do±wiadczenia drukarzy. cisłe przestrzeganie zawartych zasad

umo»liwia zachowanie minimalnej poprawno±ci składanych dokumentów.

Oczywi±cie osoby dobrze zorientowane w sztuce typograﬁi mog¡ instrukcje

te niemal dowolnie interpretowa¢. Jednak amatorom tego nie polecam. Efekty

mo»emy zobaczy¢ w ró»nych wydawnictwach.

Aby zrozumie¢ tre±¢ poszczególnych instrukcji, niestety, musimy pozna¢

podstawow¡ terminologi¦ stosowan¡ w drukarstwie. Znajomo±¢ fachowych

terminów ułatwi nam nie tylko przeczytanie tego tekstu, ale równie» kontakty

z prawdziwymi drukarzami.

), podstawowa jednostka

w układzie jednostek wielko±ci typograﬁcznych systemu Didota, zgodnie

z PN-70/P-55010 stanowi¡ca 1 / 2660 cz¦±¢ metra, czyli około 0,376 mm.

12 punktów typograﬁcznych okre±lamy mianem cycero ew. cicero (skrót cyc.,

oznaczenie + ). W T E X-u cycera okre±lamy jako ,cc'. 4 cyc. (48

)stanowi¡1

kwadrat (skrót kw., oznaczenie ).

Stosowane w programach komputerowych punkty tzw. „ameryka«skie” s¡

mniejsze od typograﬁcznych i stanowi¡ 0,35146 mm. Pami¦taj¡c o tej ró»nicy

mo»na oczywi±cie z powodzeniem stosowa¢ jednostki pt oraz jako cycero pc.

Zwracam uwag¦, »e jednostki „punktowe” s¡ bardziej praktyczne, szcze-

gólnie przy korzystaniu z miar pionowych. Np. przy składzie o wysoko±ci

\vsize53pc wielko±ci czcionki 10pt i odst¦pie mi¦dzy liniami bazowymi

\baselineskip1pc wiemy, »e na jednej kolumnie zmieszcz¡ si¦ nam 53 li-

nie tekstu. Wiemy te», »e ±ródtytuły b¦d¡ musiały si¦ mie±ci¢ w pudełkach

o wysoko±ci b¦d¡cej wielokrotno±ci¡ \baselineskip itp.

Sªowniczek zecera

Czwórka tytułowa – cztery pocz¡tkowe kolumny ksi¡»ki, na których znaj-

duj¡ si¦ kolejno:

http://www.GUST.org.pl

Jednostki miary

Punkt typograﬁczny – (skrót p., oznaczenie

1995

GUST, Zeszyt 6

a) przedtytuł,

b) wakat lub tekst okoliczno±ciowy,

c) tytuł,

d) kolofon, ewentualnie metryczka lub wakat.

Dwójka tytułowa – dwie pocz¡tkowe kolumny ksi¡»ki, na których znajduj¡

si¦ kolejno:

a) tytuł,

b) kolofon i ewentualnie metryczka lub wakat.

Falcowanie – zaginanie i składanie zadrukowanego arkusza. Linie zagi¦cia

nazywamy falcem. Arkusz po sfalcowaniu tworzy składk¦ 8, 16 lub 32

stronicow¡. Jedna składka po zszyciu i obci¦ciu tworzy broszur¦, kilka składek

ksi¡»k¦.

Firet – rodzaj justunku, którego szeroko±¢ równa jest wysoko±ci, a wysoko±¢

równa jest stopniowi pisma. Stosowane s¡ te» półﬁrety i ¢wier¢ﬁrety oraz

jako spacje trzecianki ( 1 / 3 ﬁreta). W programach komputerowych przyj¦ło si¦

stosowanie jednostki em równowa»nej szeroko±ci litery „M” w bie»¡cym kroju.

Zale»nie od zastosowanego kroju pisma zdarza si¦, »e 1emrówna si¦ 1 ﬁretowi.

Frakcje –Frakcja górna : rodzaj czcionki z odpowiednio zmniejszonym

oczkiem, wła±ciwym dla danego kroju i stopnia pisma, umieszczonym równo

z górn¡ lini¡ pisma. Frakcja dolna posiada oczko umieszczone równo z doln¡

lini¡ pisma. Frakcje przeznaczone s¡ do oznaczania w składzie przypisów,

odsyłaczy, wska¹ników itp., za± w postaci cyfry lub znaku literowego we

wzorach matematycznych lub chemicznych s¡ nazywane indeksami.

Justunek – niedrukuj¡cy materiał zecerski bez oczka (±lepy). W T E Xu mamy

do czynienia z justunkiem „sztywnym” np. \hskip, \vskip oraz elastycznym

np. \hfil, \vfil.

Kolofon – informacja wydawnicza dotycz¡ca ksi¡»ki (nazwa wydawcy,

prawa autorskie, autorzy towarzysz¡cy – graﬁk, typograf itp.).

Kolumna – skład sformowany wg okre±lonej szeroko±ci i długo±ci z ewen-

tualnymi ilustracjami, tabelami itp., jedno- lub wielołamowy, odpowiadaj¡cy

stronicy danego wydawnictwa (ksi¡»ki, broszury, czasopisma lub gazety).

Kolumna w programach komputerowych, w tym równie» w T E X-u jest

mylona z łamem, w wyniku dosłownego tłumaczenia angielskich okre±le«

column, multicolumn .

Kolumna pełna – kolumna o formacie zasadniczym całkowicie wypełniona

składem i ilustracjami.

Kolumna spuszczona – kolumna niepełna od góry.

Kolumna szpicowa – kolumna niepełna od dołu.

Kolumna wakatowa (wakat) – pusta kolumna obj¦ta paginacj¡.

Kolumna spadowa – kolumna, której element drukuj¡cy, najcz¦±ciej ilustra-

cja, zajmuje całkowit¡ szeroko±¢ marginesu lub marginesów stronicy po obci¦-

ciu.

Kolumna wpuszczona – kolumna, której element drukuj¡cy, najcz¦±ciej

ilustracja, zajmuje cz¦±¢ szeroko±ci marginesu stronicy po obci¦ciu.

1995

GUST, Zeszyt 6

Kolumny rozkładowe – dwie kolejne kolumny (nieparzysta i parzysta)

odpowiadaj¡ce ±rodkowym stronicom składki (sfalcowanego arkusza), np.

±rodek gazety.

Kolumny na rozwarciu – dwie kolejne kolumny (nieparzysta i parzysta)

umieszczone obok siebie (ka»de otwarcie np. ksi¡»ki).

Linie pisma – poziome, teoretyczne linie proste wyznaczaj¡ce granic¦

rysunku liter. Rozró»nia si¦:

– doln¡ lini¦ pisma pokrywaj¡c¡ si¦ z doln¡ kraw¦dzi¡ rysunku liter

minuskułowych z wydłu»eniami dolnymi, np. p, q, y;

– górn¡ lini¦ pisma pokrywaj¡c¡ si¦ w zasadzie z górn¡ kraw¦dzi¡ rysunku

liter majuskułowych i minuskułowych z wydłu»eniami górnymi, np. A, H,

K, h, b, d;

– podstawow¡ lini¦ pisma pokrywaj¡c¡ si¦ z doln¡ kraw¦dzi¡ liter majusku-

łowych i minuskułowych bez wydłu»e« dolnych, np. M, m, h, x;

– ±redni¡ lini¦ pisma pokrywaj¡c¡ si¦ z górn¡ kraw¦dzi¡ rysunku liter

minuskułowych bez wydłu»e« górnych, np. m, x, z, y.

W rozumieniu potocznym termin „linia pisma” oznacza najcz¦±ciej podsta-

wow¡ lini¦ pisma. Odległo±¢ mi¦dzy liniami górn¡ i doln¡ wyznacza stopie«

pisma, czyli wielko±¢ czcionki. Zauwa»my, »e akcenty w polskich znakach dia-

krytycznych majuskułowych jak , , itp. znajduj¡ si¦ najcz¦±ciej powy»ej

górnej linii pisma.

Łam – okre±lona liczba wierszy tekstu, ilustracji lub tabel dostosowana do

wielko±ci kolumny (strony) stanowi¡ca kolumn¦ w układzie jednołamowym

1995

GUST, Zeszyt 6

lub jej cz¦±¢ w układzie wielołamowym. W prawie wszystkich programach

komputerowych łam mylony jest z kolumn¡.

Łamanie – formowanie kolumny z cz¦±ci składu i ilustracji na okre±lony

format, z pagin¡, tytułami oraz odpowiednimi odst¦pami, składaj¡cymi si¦ na

cało±¢ kolumny.

Majuskuła – wielka litera alfabetu, mieszcz¡ca si¦ w zasadzie mi¦dzy górn¡

i podstawow¡ lini¡ pisma. Zamiennie stosuje si¦ nazw¦ „wersalik”.

Minuskuła – mała litera alfabetu, mieszcz¡ca si¦ w zasadzie mi¦dzy górn¡

i doln¡ lini¡ pisma. Zamiennie stosuje si¦ okre±lenie „litery podrz¦dne”.

Makieta – wzór kolumny wydawnictwa wyklejony z odbitek elementów

składu (odbitek korektorskich) z zachowaniem zasad łamania, uzupełniony

opisem (adjustacj¡).

W starych, dobrych czasach o projekt publikacji dbali graﬁk i redaktor

techniczny. Obecnie „fachowcem” od wszystkiego jest operator systemu

komputerowego. Makiet¦ lub szkic dokumentu wykonuje si¦ ju» tylko

w renomowanych ﬁrmach wydawniczych.

Marginalia – obja±nienia umieszczone na marginesie stronic.

Metryczka – informacja techniczna dotycz¡ca ksi¡»ki.

Nazwy stopni pisma. Tabela na nast¦pnej stronie przedstawia nazwy pisma,

tradycyjnie stosowane w Polsce, zale»enie od jego stopnia (wielko±ci).

Dla pism w stopniu wy»szym ni» 48 p. stosuje si¦ nazwy b¦d¡ce wielokrot-

no±ci¡ cycera, np. 5 cycero, 6 cycero itp.

Notka – obja±nienie u dołu kolumny lub pod tabel¡.

niamy:

– Register kolumn – kolumny (strony) przy druku dwustronnym musz¡ pada¢

na siebie, tzn. paginy i blok tekstowy powinny si¦ dwustronnie pokrywa¢.

– Register wierszy – wiersze tekstu zasadniczego (szczególnie w wydawnic-

twach dziełowych) przy druku dwustronnym powinny si¦ dokładnie pokry-

wa¢, tzn. znajdowa¢ si¦ na tej samej wysoko±ci kolumny. Tytuły, ilustracje,

tabele, ±wiatła itp. powinny zajmowa¢ wysoko±¢ b¦d¡c¡ wielokrotno±ci¡

\baselineskip.

– Register łamów – w składzie wielołamowym (np. gazety) wiersze poszcze-

gólnych łamów równie» powinny sobie odpowiada¢ poło»eniem.

T E X korzystaj¡c z ró»nych „klejów” pionowych (parskip, vfil, smal-

lskip, medskip, itp.) mo»e całkowicie niszczy¢ prawidłowy register. Szcze-

gólnie wiele do »yczenia maj¡ w tym zakresie makra mimulcol.

Szkic – dyspozycja rysunkowa okre±laj¡ca układ graﬁczny wydawnictwa lub

jego cz¦±ci, np. przedstawiony rysunkowo układ kolumny, słu»¡cy jako wzór

do jej zło»enia lub złamania.

Szpalta – skład okre±lonej szeroko±ci lecz dowolnej długo±ci. Szpalta jest

„surowcem” do tworzenia łamów i kolumn w wyniku łamania. Mo»na

powiedzie¢, »e jest to skład o okre±lonym \hsize i dowolnej wielko±ci \vsize

bez złamania na konkretne kolumny.

1995

GUST, Zeszyt 6

brilant

3 p.

Grupa U»ytkowników Systemu T E X

diament

4 p.

Grupa U»ytkowników Systemu T E X

perl

5 p. Grupa U»ytkowników Systemu T E X

nonparel

6 p. Grupa U»ytkowników Systemu T E X

kolonel

7 p. Grupa U»ytkowników Systemu

petit

8 p. Grupa U»ytkowników Syst

borgis

9 p. Grupa U»ytkowników Sy

garmont

10 p. Grupa U»ytkowników

cycero

12 p. Grupa U»ytkownik

14 p. Grupa U»ytkown

±rednian

16 p. Grupa U»ytko

tercja

Grupa U»yt

dwugarmont

24 p. GrupaU»

półkwadrat

28 p. GrupaU

dwu±rednian

32 p. Grupa

dwutercja

36 p. Grupa

konkordans

Grup

kwadrat

48 p.

Zasadniczy format kolumny – format okre±lony szeroko±ci¡ (\hsize)idłu-

go±ci¡ (\vsize) kolumny bez pagin.

Instrukcje skªadania

Wielko±¢ wci¦¢ w akapitach

W składzie o szeroko±ci do 6 kwadratów wci¦cie akapitowe powinno

wynosi¢ 1 ﬁret (\parindent=1em), natomiast w składzie o szeroko±ci powy»ej

6kwadratów–1,5ﬁretu.

Wielko±¢ wci¦¢ akapitowych w notkach (przypisach), uwagach i innych

tekstach składanych odmiennym stopniem pisma powinna by¢ taka sama, jak

wielko±¢ wci¦¢ akapitowych w tek±cie podstawowym.

Dopuszcza si¦ równie» skład bez wci¦¢ akapitowych. Jako wyró»nienie

akapitów mo»na wtedy stosowa¢ odst¦py mi¦dzyakapitowe \parskip.Wzłym

gu±cie jest jednoczesne stosowanie wci¦¢ i odst¦pów.

20 p.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: