Nadpobudliwe Dziecko wyzwaniem dla oświaty i medycyny.docx

W adhortacji Catechesi tradende Papież zwraca uwagę na wprowadzania różnych metod w czasielekcji religii dostosowanych do wieku, rozwoju umysłowego katechizowanych oraz indywidualnych uwarunkowań .
T. Wolańczyk, A. Kołakowski i M. Skotnicka stwierdzili, że: „Nauczanie dziecka nadpobudliwego jest trudniejsze niż innych dzieci. Ze względu na zaburzenia uwagi i pamięci wymaga ono często specjalnych metod dydaktycznych. Podstawowe z nich to wyróżnienie najważniejszych zagadnień i informacji: podkreślanie ich na tablicy na kolorowo, zaznaczanie podczas wypowiedzi sygnałem: uwaga, to ważne. Pomagają wszelkie schematy, diagramy, tabele, o ile nie są zbyt szczegółowe. Dobrze jest używać modeli lub pomocy wizualnych” .
Przy doborze metod musimy wziąć pod uwagę wszelkie uwarunkowania dzieci nadpobudliwych i agresywnych tak, aby dany sposób prowadzenia lekcji pomógł im uczestniczyć na zajęciach, a nie zniechęcać do szkoły. 
W pracy z dziećmi nadpobudliwymi nauczyciel powinien posługiwać się słowami zrozumiałymi dla uczniów. Treści muszą nawiązywać do posiadanego przez dzieci doświadczenia i wzbogacać je o nowe elementy.
Stosując dyskusję w toku lekcji, w której uczestniczą dzieci nadpobudliwe trzeba ją trochę zmodyfikować. Osoby z ADHD mają pewne trudności językowe, które mogą ich zniechęcać do zaangażowania w czasie zajęć. Ograniczenia językowe, to m.in.: 
- Trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi. Dzieci nie przestrzegają reguł stylistycznych i gramatycznych, z tego powodu jest im ciężko wykazać się swoją wiedzą. Chaos ich wypowiedzi obniża ocenę wiadomości.
- Częste odbieganie od tematu. Uczeń przeskakuje z myśli na myśl, z pomysłu na pomysł. Utrudnia to zrozumienie dziecka, szczególnie wtedy, gdy nie kończy myśli.
- Trudność w posługiwaniu się przyimkami ( na, w, obok ) oraz słowami ( przed, po ). Ten problem utrudnia dziecku przekazać chronologię wydarzeń.
- Nieprzestrzeganie zasad prowadzenia rozmowy. Uczeń nie zawsze umie poczekać na swoją kolej zabrania głosu. Przerywa wypowiedzi innych kończąc za nich zdanie. 
- Zbyt szybkie i zbyt głośne mówienie. Dziecko nadpobudliwe ze względu na swoją niespożytą energię nie potrafi mówić po cichu. Swoim zachowaniem przeszkadza w kontaktach z dorosłymi i kolegami w klasie .
Wprowadzając metodę pracy z tekstem pamiętajmy, że dzieci nadpobudliwe potrzebują:
- Odpowiedniego miejsca w ławce – trzeba zapewnić miejsce wolne od bodźców odwracających uwagę (z dala od drzwi i okien), blisko nauczyciela. Dziecko z ADHD potrzebuje większego spokoju niż inni uczniowie.
- Krótkich i precyzyjnych wskazówek – nie powinny one być zbyt złożone, dostosowane do możliwości percepcyjnych i poznawczych dziecka. 
- Krótkich i prostych zadań – dążenie do głównego celu poprzez krótkie czynności .
- Wydłużenia czasu pracy – pozwala to na większą efektywność pracy i możliwość wykazania się wiedzą .
Metoda gier dydaktycznych, to nauka przez zabawę, przy pomocy różnych: krzyżówek, gier planszowych, rebusów, quizów, zagadek, rozsypanek. Gry dydaktyczne wymagają aktywności dwu sfer intelektualnej i emocjonalnej. Dana metoda może też służyć do przeprowadzania sprawdzianów, czy prac na ocenę. Taki sposób weryfikacji eliminuje stres i nerwice, które tak często utrudniają myślenie dzieciom z ADHD.
Gry dydaktyczne pozwalają na zdobywanie małych sukcesów, co ma ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. Świadomość osiągnięcia czegoś wprowadza zadowolenie, a kiedy osoba czuje się szczęśliwa, to zaczyna również dobrze się zachowywać. Należy unikać w grach przesadnego współzawodnictwa, polegającego na tym, że jeden wygrywa, a inni przegrywają. Prowadzi to do napięć i upokorzeń .
Drama stanowi dobrą metodę nauczania, co odkrył już Konfucjusz, który powiedział: Powiedz mi, a zapomnę, pokaż a zapamiętam, pozwów wziąć udział, a zrozumiem. Dana metoda polega na nauczeniu przez działanie. Angażuje ona nie tylko zdolności intelektualne, ale również umożliwia wykorzystanie wszystkich zmysłów. Drama uczy włączać w działanie emocje i wyobraźnię. Uczeń, wchodząc w jakąś rolę może rozwiązać swoje problemy i wzmocnić wiarę w swoje możliwości. Zespołowy charakter tej pracy kształtuje dyscyplinę i wyrabia nawyki. Ważne jest, aby brali w niej udział wszyscy uczniowie. Drama ma swoją określoną strukturę, mianowicie:
- wprowadzenie przez nauczyciela, 
- przygotowanie uczniów do wejścia w rolę,
- odegranie ról,
- omówienie pracy uczniów .
Drama jest dobrym sposobem pracy z dziećmi nadpobudliwymi, ponieważ wykazują one tendencję do uczenia się przez doświadczenie. Najlepsze dla uczniów z ADHD są zadania, w których zdobywanie wiedzy wynika z działania . Dzieci nadpobudliwe dobrze się uczą w aktywnych sytuacjach np. odgrywanie ról w inscenizacjach. Tutaj przy pomocy ruchu i ekspresji mają możliwość uczenia się. Warto ten sposób zdobywania wiedzy wykorzystać na lekcji w celu pogłębienia wiadomości uczniów .
Stosowanie różnorodnych metod plastycznych pobudza ciekawość, a zarazem wzbogaca o nowe doświadczenia i umiejętności. Twórczość ta pozwala na wyrażanie własnych postaw emocjonalnych w stosunku do świata. Umożliwia ona przekraczanie siebie i daje zadowolenie .
Metody aktywizujące są pożyteczne w pracy z dziećmi nadpobudliwymi, ponieważ działając na różne zmysły pozwalają lepiej zapamiętać przekazywaną wiedzę. Uczenie się w ten sposób jest bardzo ciekawe i skuteczne. Dzieciom z ADHD łatwiej jest wydobyć z pamięci to co zostało do niej wprowadzone przez kilka zmysłów jednocześnie .
Wielość metod aktywizujących pozwala na unikanie powtarzania zadań do wykonania. Uczeń nadpobudliwy, gdy będzie często wykonywał tą samą pracę, to przestanie się w nią angażować i będzie się szybko rozpraszał .
Działanie dziecka obejmuje całe jego życie. Poprzez ruchy rąk i nóg, gesty, głos, uzewnętrznia swoją energię. Dlatego nie możne, szczególnie uczniów młodszych klas ciągle trzymać w ławce, przy jednym zadaniu. Dziecko charakteryzuje się ogromną aktywnością . Zwłaszcza u dzieci z ADHD trzeba wykorzystywać zabawę, ruch po to, aby pogłębić wiedzę ucznia. Zabawa ma służyć jako impuls do wzbudzenia chęci i motywacji dziecka w związku z nauką. Poprzez taką formę zdobywanie informacji będzie bardzo ciekawe i przyjemne. Lekcja może uatrakcyjniać zabawę i dzięki temu wysiłek nauki stanie się pasjonującym odkrywaniem tego, co nowe .
Ruch ma duże znaczenie w dydaktyce. Przeprowadzono wiele badań dotyczących oddziaływania ruchu na intelekt. Diagnoza wykazała, że wszelkiego rodzaju ćwiczenia, sport prowadzi do poprawy osiągnięć w szkole i zdolności komunikowania się oraz redukuje stres. Dlatego też wprowadzenie przerw ruchowych w czasie lekcji wpływa na uzyskanie lepszych wyników edukacyjnych. Wszelkie czynności, które uaktywniają ciało, zmniejszają stres i wzmacniają system immunologiczny. Obecnie mamy wiele książek z ciekawymi zabawami, które można włączyć w tok zajęć. Warto spróbować, jeżeli chcemy pomóc dziecku jak najlepiej rozwijać się .
P. Cooper i K. Ideus w swojej książce ukazują ciekawą myśl, odnośnie aktywizacji. Autorzy stwierdzają, że: „Wszystkie dzieci lepiej się zachowują, gdy są zaspokojone ich potrzeby aktywności fizycznej. Odpowiednie ćwiczenia fizyczne i różne zabawy ruchowe, stosowane jako przerwa w pracy poznawczej, wzmacniają koncentrację uwagi uczniów na tematyce zajęć. Tak też badanie wykazało, że grupa nadpobudliwych dzieci potrafiła bardziej przyłożyć się do pracy i okazywać skupienie uwagi w ciągu nawet 40 minut, jeżeli w trakcie zajęć wprowadzono krótkie przerwy na aktywność fizyczną” .

Zmiany sposobu nauczania dzieci z ADHD

Nauczyciel w sposób aktywny ma budować kontakt z uczniami - zauważać i wspierać ich mocne strony, ale także w świadomy sposób próbować pracować nad trudnymi zachowaniami lub deficytami uczniów.

Warto zacząć od rzeczy najprostszych

czyli ustawienia ławki dziecka nadpobudliwego bliżej biurka nauczyciela, w pewnym oddaleniu od innych dzieci. Takie usytuowanie dziecka ogranicza ilość wzmocnień otrzymywanych od kolegów, będących reakcją na zachowanie dziecka (np. błaznowanie), ułatwia to też nauczycielowi stałe monitorowanie zachowania dziecka. Pozwala częściej przekazać dziecku informacje dotyczące jego pracy i zachowania. Taka izolacja dziecka może być również korzystna dla niego samego, może pomagać w skupieniu uwagi. Ważne, żeby takie usadzenie ucznia nie było odebrane przez niego jako kara. Można mu to wyjaśnić informując go, że siedzi sam, bo trudno mu się skupić, więc inne dzieci nie będą mu teraz przeszkadzać.

Poprawianie umiejętności organizacyjnych

Będąc nauczycielem należy nadawać strukturę zadaniom i działalności ucznia. Dziecko nadpobudliwe ma ogromne trudności w organizowaniu sobie pracy i wszelkich życiowych aktywności, co prowadzi do wielu trudności w kończeniu prac etc. Przedstawione poniżej sugestie mogą pomóc dziecku planować i przygotowywać się do zadań, wybierać najważniejsze cele, kończyć zadania.
• ustalenie jasnych reguł pracy w klasie, nadających strukturę i jasno wyrażających oczekiwania nauczyciela. Pięć zasad zachowania na lekcji mogłoby brzmieć: 
1. siedź na swoim miejscu, 
2. zajmij się swoim zadaniem, 
3. patrz na mnie lub wykonywane zadanie, 
4. mówi tylko jedna osoba, 
5. pracuj. 
Zasady te powinny być wywieszone w widocznym miejscu, tak aby można się było do nich odwołać. Mając nadpobudliwego ucznia w klasie będzie to bardzo często konieczne. Co ważne, odwołanie się do reguł jest upomnieniem, natomiast nie oskarża ucznia i nie piętnuje go.
• ustanowienie rutynowych czynności porządkujących i przygotowujących do pracy (np. miejsca, gdzie łatwo można znaleźć potrzebne przyrządy, stroje na w-f). 
• wypisanie na kartce przeznaczonej dla dziecka potrzebnych do przygotowania na kolejne zajęcia przedmiotów i materiałów. Lista taka winna zawierać najpotrzebniejsze rzeczy. 
• sporządzenie jasnego i przejrzystego planu godziny lekcyjnej, informującego dokładnie o tym, co i kiedy powinien robić uczeń. 
• sprawdzenie pod koniec lekcji, czy uczeń ma dokładnie zanotowane: co i na kiedy ma przygotować w domu.
• wyraźne zapisanie na tablicy pracy domowej i dopilnowanie, żeby uczeń to przepisał, albo notowanie prac domowych w specjalnie do tego celu przygotowanym notatniku ucznia.
• składanie materiałów dotyczących jednego zagadnienia i jednego przedmiotu w oddzielnej teczce, segregatorze. Rozkładanie nowych zadań po jednej, zawsze tej samej, stronie ławki, a starych, dokończonych - po przeciwnej.

Pobudzanie uwagi dziecka

Nieuwaga jest charakterystyczną cechą nadpobudliwego dziecka. Specjalne techniki mogą mu pomóc koncentrować się i utrzymać uwagę na zadaniu. Zadania i nauczane treści powinny być przekazywane w bardzo szybki, skrótowy, wręcz reporterski sposób, dostosowany do możliwości koncentracji dziecka. Powinny być też prezentowane w małych dawkach, a nie wszystkie w jednym czasie. Można wykorzystać krótki czas koncentracji dziecka pracując z zegarkami lub kuchennymi timerami (do gotowania jajek). Zadaniem dziecka musi być wykonanie pracy przed upływem wyznaczonego czasu. Konieczne przy tym jest natychmiastowe sprawdzenie poprawności wykonania zadania.
• skracanie zadania poprzez dzielenie go na mniejsze zadania cząstkowe 
• zadawanie mniej materiału na raz 
• skracanie prac domowych do mniejszej liczby zadań
• przygotowanie większej liczby krótszych, intensywniejszych ćwiczeń zamiast długich sesji ćwiczeniowych wymagających koncentracji 
• urozmaicanie zadań i przygotowanie ich w sposób interesujący dla ucznia, przeplatanie mniej interesujących fragmentów ciekawszymi 
• warto starać się czymś zaskoczyć ucznia. Nowe i oryginalne dla ucznia zadania są dla niego bardziej zajmujące i pozwalają lepiej się koncentrować 
• korzystanie z materiałów, które można dotknąć, manipulować 
• proponowanie aktywności, które wymagają zaangażowania ucznia, czynnej dyskusji, wypróbowywania kolejnych rozwiązań. Wielu uczniów przyswaja materiał lepiej w momencie, kiedy zamiast tylko słuchać i obserwować, może doświadczać 
• korzystne jest ilustrowanie materiału schematami, podawanie uczniom różnych metod mnemotechnicznych, wierszyków, powiedzonek typu "-uje się nie kreskuje" 
• zachęcanie dzieci do pracy z rodzicami, do pracy w mniejszych grupach, do uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych

Poprawianie zdolności słuchania

Nadpobudliwi uczniowie często nie dosłyszą i nie zarejestrują ważnych instrukcji. Często w ogóle nie słyszą co się do nich mówi. Brakuje im umiejętności aktywnego słuchania, która - oprócz przyjmowania i słyszenia słów - pozwala zrozumieć ich treść. Pomocne dla uczniów w aktywnym słuchaniu mogą być następujące techniki: 
• przygotowanie krótkich instrukcji, złożonych z prostych zdań 
• powtarzanie instrukcji tak często, jak jest to potrzebne (warto upewnić się, że uczniowie znają i rozumieją słownictwo, jakiego używa nauczyciel)
• nakłanianie uczniów do powtórzenia instrukcji po jej usłyszeniu, a później do powtórzenia jej sobie jeszcze raz; w ten sposób rozwija się umiejętność słuchania i zapamiętywania. 
• informowanie uczniów o tym, że komunikuje się najważniejsze wiadomości poprzez używanie kluczowych zdań typu: "to jest ważne, proszę słuchać" lub "to będzie na egzaminie"; niektórzy nauczyciele używają dla podkreślenia wagi komunikatu dodatkowych sygnałów, jak np. podniesienie ręki czy zapalenie światła 
• korzystanie dla zilustrowania i podkreślenia informacji z pomocy wizualnych (obrazki, schematy, kluczowe hasła zapisane na tablicy)

Inne metody dostosowania programu szkolnego do nadpobudliwego ucznia

Czasami nawet pewne drobne zmiany mogą spowodować polepszenie. Dlatego warto korzystać z różnych form sprawdzania wiadomości, np. pozwolić uczniom odpowiadać ustnie zamiast pisać.

Dziecko nadpobudliwe zwykle dobrze koncentruje się podczas odpowiedzi ustnej, natomiast w czasie prac pisemnych popełnia błędy wynikające z nieuwagi: nie doczytuje do końca poleceń, myli się przy przepisywaniu, bardzo źle wypada w testach wielokrotnego wyboru. Warto uczniów nadpobudliwych nauczyć wybierania odpowiedzi w testach wielokrotnego wyboru. Podczas prac pisemnych ważne byłoby skracanie ich długości, przeznaczanie większej ilości czasu na ich wykonanie, nieustanne przypominanie o sprawdzaniu.

Dziecko nadpobudliwe ma duże problemy z systematyzowaniem wiedzy, warto je informować o tym, jak treści, których aktualnie się uczą, pasują do pełnego obrazu wiedzy, czego już się nauczyły, co mają w planach. Korzystne jest też pokazywanie dziecku wszelkich analogii i połączeń pomiędzy różnymi nauczanymi partiami materiału. 
Dla wielu uczniów, zwłaszcza starszych, korzystne byłoby przeprowadzenie treningu i zapoznanie ich ze sposobami efektywnego uczenia się, korzystania z pomocy komputera, dyktafonu, efektywnej pracy z tekstem, robienia notatek.

Trudnym zadaniem dla osób nadpobudliwych jest właściwe rozplanowanie czasu. Te dzieci często natychmiast odrywają się od wykonywanego zadania i angażują w inne, atrakcyjniejsze. Pewne techniki mogą pomóc im we właściwym rozporządzaniu czasem: 
• ustalenie planu pracy. 
• przygotowanie spisów, list rozplanowujących wykonanie jakiegoś zadania przez ucznia, zaznaczanie ("odhaczanie") czynności już wykonanych

Nauczanie przez rówieśników

Korzystne dla dziecka nadpobudliwego może być nauczanie przez grupę rówieśników. Jest to model nauczania, w którym dzieci pracują w parach, jedno z nich przybiera rolę nauczyciela i instruuje drugie dziecko. Mogą to być pary równowiekowe, jak i dobrane pośród dzieci w różnym wieku. Istnieją różne modyfikacje tej strategii, m.in. ogólnoklasowy system pracy w takich parach. Dzieci dobiera się pary na początku każdego tygodnia i dzieli całą klasę na dwie współzawodniczące drużyny. Uczniowie zdobywają punkty dla swojej drużyny wtedy, gdy wypełniają przedstawiane im polecenia. Bardzo korzystne dla dziecka nadpobudliwego jest połączenie go w parę z sumiennym i pilnym dzieckiem.

Inną metodą może być nauka we współpracującej grupie, kiedy cała klasa podzielona jest na 4-5 osobowe zespoły, członkowie zespołu wzajemnie się monitorują, pomagają, zapewniają komunikaty zwrotne.

Parallel teaching

Jest to równoległe, jednoczasowe przekazywanie wiedzy szkolnej i zasad zachowania na lekcji. Ta technika zakłada, że rolą nauczyciela jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także nauczenie dzieci przestrzegania zasad i norm społecznych. Nauczyciel w sposób aktywny ma budować kontakt z uczniami - zauważać i wspierać ich mocne strony, ale także w świadomy sposób próbować pracować nad trudnymi zachowaniami lub deficytami uczniów. Zasada nauczania indywidualnego mówi o znacznie posuniętej indywidualizacji pracy z uczniem.

Podczas nauczania równoległego, tj. przekazywania materiału szkolnego i jednoczesnego kierowania zachowaniem i uwagą uczniów, prowadzący lekcję nauczyciel powinien wykorzystywać specjalne metody interwencji. Podstawowymi sposobami radzenia sobie z dziećmi dla utrzymania ich uwagi i powstrzymania przed zaprezentowaniem niepożądanych zachowań powinny być:
• Obserwowanie wszystkich uczniów w klasie
• Włączenie uczniów do uczestnictwa w lekcji
• Wprowadzenie zasad postępowania i zachowania się na lekcji
• Dawanie jasnych poleceń 
• Przekazywanie komunikatów zwrotnych dotyczących zachowania dziecka
• Chwalenie

Powyższe metody nauczyciel stosuje dla osiągnięcia lepszych efektów nauczania, czyli stosuje je tak, jak dobry kucharz przyprawy.

Tomasz Wolańczyk, Magdalena Skotnicka, Artur Kołakowski, Agnieszka Pisula - Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego Akademii Medycznej w Warszawie

(Materiał dostarczony przez organizatorów konferencji "Nadpobudliwe Dziecko wyzwaniem dla oświaty i medycyny")