Budowle muratora chęcińskiego Kaspra Fodygi (Grobowe kaplice kopułowe, Jerzy Łoziński)
Kasper Fodyga był muratorem, rzeźbiarzem i architektem włoskiego pochodzenia, pełnił także funkcję wójta chęcińskiego.
Dwie kaplice opatrzone jego sygnaturami reprezentują najprostszy, beztamburowy typ kopułowego mauzoleum, które ma nierozczłonkowane elewacje zewnętrzne przeprute jedynie kolistymi oknami na wysokości ścian tarczowych. Jedna z nich to kaplica św. Wojciecha z 1601 r. przy kościele parafialnym w Pilicy ufundowana przez Wojciecha Padniewskiego, oświęcimskiego kasztelana, która mieści nagrobek jego rodziców. Drugą kaplicą jest kaplica grobowa małżeństwa Fodygów pod wezwaniem Trzech Króli z 1614 r. wzniesiona przy farze w Chęcinach.
Kaplice o skromnym wystroju, których powstanie dzieli 13 lat, łączy kilka wspólnych cech:
• latarnie opilastrowane
• wewnątrz gładkie, słabo profilowane gzymsy wydzielające poszczególne kondygnacje i obramiające ściany tarczowe
• małe tarcze herbowe zawieszone w pendentywach
• najważniejsze podobieństwo to: czasze kopuł promieniście dzielone żebrami.
W kaplicy pileckiej wprowadzono arkadowe wnęki w ścianach wnętrza, ujęte obramieniami z diamentowej rustyki. Natomiast w Chęcinach gzymsy wokół ścian tarczowych wyrastają z pęków liści.
Cała artykulacja w kaplicach wykonana w tynku wskazuje raczej na rękę prowincjonalnego muratora. O tym, że działał tam biegły kamieniarz świadczą starannie wykute kapitaliki na marmurowym fryzie wewnętrznym kaplicy chęcińskiej. Z kamienia tamże wykonano ponadto proste latarnie i tarcze herbowe, a w Pilicy portal boczny z gmerkiem i nazwiskiem Fodygi.
Skąpo rozczłonkowaną architekturę w Chęcinach wzbogaciła polichromia, z której obecnie zachowało się malowidło z Pokłonem Trzech Króli, rzeźbiony w marmurze, jasnym wapieniu i alabastrze ołtarz oraz epitafium umieszczone na północnej ścianie tarczowej. Marmurowy ołtarz jak i epitafium odznaczają się dobrym poziomem manierystycznej kamieniarki. Portal w Pilicy sygnowany przez Fodygę jest, jak stwierdza Jerzy Łoziński, przeciętny. Epitafium natomiast wykazuje pokrewieństwo z wykonaną w tym samym roku tablicą fundacyjną w kaplicy Myszkowskich, a przede wszystkim kartuszami w tarczach lunet lubelskiej kaplicy książąt Słuckich. Wynikać to mogło z posłużenia się takim samym wzorem graficznym niderlandzkiego pochodzenia.
Aleksander Król Kasprowi Fodydze przypisuje drugą kaplicę grobową w Chęcinach, rodziny Branickich pod wezwaniem św. Leonarda wzniesioną przy klasztorze pofranciszkańskim. Kaplica reprezentuje podobny do poprzednich budowli typ beztamburowej, o podobnych wymiarach i uzupełnionej niewielką ołtarzową apsydą. Jest ona jednak niejednolita. Jeżeli chodzi o datację kaplicy, to Król przypuszcza, iż powstała ona w czasie rozbudowy klasztoru w latach 1605-07 dokonanej dzięki staraniom Stanisława Branickiego, miecznika koronnego i starosty chęcińskiego. Data 1641, która umieszczona jest w kartuszu, na wewnętrznym belkowaniu oznacza z pewnością rok przebudowy. Wtedy dostawiona została apsyda, do której przebito się skuwając pierwotny fragment fryzu i architrawu. Wtedy też zostały zawieszone na pendentywach kartusze z herbami Gryf i Nieczuja, które nie odnoszą się do Stanisława Branickiego, a jego syna Jana Klemensa, krakowskiego chorążego i starosty chęcińskiego oraz jego żony Anny z Wapowskich.
Z pierwszej fazy budowy (nie jest to pewne czy przypadła ona na lata 1605-07) należy uznać: wewnętrzne belkowanie oraz gładkie wyodrębniające gzymsy, które występują w innych kaplicach Fodygi, ściany tarczowe i kopułę, a z zewnątrz kamienną latarnię ozdobioną plastycznie rzeźbionymi hermami u dołu przechodzącymi w liście. Trudno jej autorstwo przypisać Fodydze skoro jedyną jego pracą kamieniarską jest, jak pisze Łoziński, prymitywny portal z Pilicy. Dla Aleksandra Króla motywem charakterystycznym Fodygi jest promienisty, żebrowy podział kopuły. Jednak w kaplicy Branickich podział tworzą, w liczbie 13, listwy stiukowe pokryte schematycznym ornamentem kandelabrowo-roślinnym i ujęte w wałeczki z perełkowaniem. Podobne listwy na sklepieniach wykonano w pobliskich kościołach w Brzezinach z 1646 i Ćmińsku z lat 1646-49, czyli kilka lat po przebudowie kaplicy chęcińskiej. Nie jest jednak możliwym aby owe listwy powstały w latach 1605-07, gdyż podobny ornament nie występował wtedy na tym terenie. Najprawdopodobniej obie fazy przebudowy dzielił krótszy odstęp czasu. Kaplica Branickich pomimo wątpliwej chronologii i udziału Kaspra Fodygi zaliczana jest do budowli pokrewnych jego twórczości.
Z chęcińskim warsztatem budowlanym związana jest także kaplica Tarnowskich przy kolegiacie w Łowiczu wzniesiona w latach 1609-11. Pomijając kamienny wystrój rzeźbiarski kaplicy: obramienia nisz na posągi i wnęki ołtarzowej, relikty fryzów, portal oraz latarnię o krakowskiej proweniencji, architektura o gładkich gzymsach, które wydzielają poszczególne człony ścian i promienistym podziale kopuły z ośmioma żebrami przypomina kaplicę pilecką i chęcińską.
Jeżeli uznać żebrowane czasze kopuł za wyróżnik kaplic Fodygi, można przypisać jego warsztatowi kaplicę Oleśnickich przy opactwie świętokrzyskim, nieznacznie oddaloną od Chęcin. Wiadomo, że ołtarz oraz piętrowy nagrobek Mikołaja Oleśnickiego i jego żony Zofii z Lubomirskich zostały wystawione w 1620r., wtedy też powstał portal do zakrystii. Jednak prace nad budową zostały podjęte w 1604, albo z pewnością przed 1611r. Znaczne rozmiary kaplicy są spowodowane tym, że powstała na miejscu wcześniejszego kapitularza, którego pozostałością są dwa ostrołukowe okna zachowane w murze czołowym kaplicy oraz trzecim, kolistym znajdującym się pośrodku ściany tarczowej. Podziały wnętrz stanowi proste belkowanie, gzymsy obramiające, a także 16 żeber stiukowych, które dzielą promieniście kopułę. Wyposażenie wnętrza odkute z kieleckich i dębnickich marmurów i alabastru wskazuje na lokalny warsztat operujący uproszczonymi formami północnego manieryzmu.
Z pięciu przedstawionych obiektów, tylko 2 są pewnymi dziełami Kaspra Fodygi. Stanowią one jednak jedyną zwartą formalnie grupę małopolskich kaplic nie związanych bezpośrednio z Krakowem lub Pińczowem. Ukazują dobrze jak ustalony przed stu laty w kaplicy biskupa Tomickiego najprostszy schemat budowli grobowej uległ minimalnym przemianom. Ubogi program artystyczny i skromny charakter kaplic, świadczyć może o prowincjonalizmie chęcińskiego ośrodka. Nie powstały na tym terenie wybitniejsze dzieła rzeźbiarskie, jak ołtarz i epitafium z kaplicy w Chęcinach. Kasper Fodyga, komasek z Mesocco działający w Chęcinach i pobliskim Szydłowcu musiał dorobić się znacznej pozycji społecznej skoro wystawił sobie własną kaplicę grobową, co było zjawiskiem odosobnionym, a tekst epitafium głosi, że nie był on „ostatnim, lecz pierwszym w swojej sztuce”.
Koncepcje ideowe kaplic nie odznaczają się niczym szczególnym. Ułożenie elementów wyposażenia w pileckiej kaplicy z nagrobkiem naprzeciw wejścia i ołtarzem ustawionym od wschodu odpowiada niepołomickiemu programowi. W kaplicy Fodygów w Chęcinach wyeksponowano naprzeciw wejścia rzeźbiony ołtarz Męki Pańskiej, zgodnie z napisem na fryzie, że budowla została wzniesiona „(...) nie dla próżnej sławy[...], lecz wysłannikowi niebios (...)”. Wezwania kaplic w Pilicy i Chęcinach wiążą się z imionami fundatorów, stąd w Chęcinach polichromia z Pokłonem Trzech Króli, natomiast tematyka ołtarza związana jest z innymi grobowymi kaplicami z XVII wieku, które wyrażają ideę współuczestnictwa zmarłych w ofierze Chrystusa, w tym także kaplice łowicka i świętokrzyska.
question90