empiryzm.pdf

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

• Dziejeproblematyki

• Empiryzmwteoriipoznania

• Empiryzmwﬁlozoﬁinauki

EMPIRYZM (gr. ‰ mpeir • a[empeiría]—do±wiadczenie)—stanowiskoprzyzna-

j¡cedo±wiadczeniudominuj¡c¡lubwył¡czn¡rol¦wpoznaniu;bywaprzeciw-

stawianyaprioryzmowiinazywanyaposterioryzmem.

Wyró»niasi¦:e.teoriopoznawczy,przeciwstawianyracjonalizmowi,uznaj¡-

cydo±wiadczeniezapodstawowelubjedyne¹ródłopoznaniawarto±ciowego;e.

metodologiczny,uwa»aj¡cy,»edo±wiadczeniejestjedyn¡podstaw¡uznawania

lubodrzucaniazda«naukowychoraz»ejedynymipoznawczowarto±ciowy-

miprzesłankamiwnauces¡zdaniaprotokolarnelubbazoweokonkretnych

faktach;e.genetyczny(psychologiczny),któryodrzucaj¡cnatywizm,akcentuje

do±wiadczeniewkształtowaniumechanizmównabywaniawiedzy.

Dziejeproblematyki. My±licielegr.(Protagoras,Sokrates,Arystoteles,De-

mokrytzAbdery,stoicy,Epikur)przyjmowalie.genetyczny.WgArystotelesa

rozumwyodr¦bniawdrodzeabstrakcjicorazogólniejszeczynnikizpostrze-

»e«zmysłowych,któres¡punktemwyj±ciaprocesupoznawczegoi¹ródłem

wszelkichdanychorzeczywisto±ci;t¦wersj¦e.przyj¦towokresiescholastyki.

E.zapocz¡tkowanywszkolewChartresprzej¦liempiry±cioksfordzcy(Al-

fredzSareshel,R.Grosseteste,R.Bacon).Bacon,odró»niaj¡cmetodologiczny

statusnaukprzyrodniczychodspekulacjimetaﬁzycznych,prawomocno±¢tych

pierwszychoparłnado±wiadczeniuieksperymencie;warto±¢poznaniauza-

le»niałodefektywno±cijegozastosowa«wpraktyce;w»yciureligijnymza±

akcentowałrol¦do±wiadczeniamistycznego,umo»liwiaj¡cegoczłowiekowibez-

po±rednikontaktzBogiemipodlegaj¡cegoweryﬁkacjiw»yciuwiecznym.

W.Ockham,odrzuciwszyarystotelesowsk¡teori¦poznanianaukowego,za-

miastdedukcyjnegownioskowaniaowłasno±ciachrzeczyzpryncypiówd¡»ył

dousuni¦ciazﬁlozoﬁiwszystkichkategoriipoj¦ciowychniemaj¡cychodpo-

wiednikówwdo±wiadczeniu(„brzytwaockhamowska”);prawdyreligijneuwa-

»ałzaniedowodliweisprzeciwiałsi¦istnieniuteologiinaturalnej(teodycea).

PrzedstawicieleXIV-wiecznegofranc.nominalizmu(JanzMirecourt,Mikołaj

zAutrecourt)uwa»alizaniezawodnejedynies¡dyanalityczne(tj.sprowadzal-

nedozasadysprzeczno±cilubto»samo±ci)orazsprawozdaniazbezpo±redniego

do±wiadczenia;MikołajzAutrecourtpoddałtak»eempirycznejkrytycefunda-

mentalnedlacałejscholastykipoj¦ciasubstancjiiprzyczyny.F.Bacon,przyjmu-

j¡ce.metodologicznyikieruj¡csi¦praktycyzmem,postulowałusuni¦cieele-

mentówapriorycznychzbada«naukowych;zapodstawow¡metod¦naukow¡

uwa»ałindukcj¦,umo»liwiaj¡c¡odkrywanieformrzeczyistopniowedochodze-

niedonaczelnychzasad,zktórychmo»nadedukowa¢twierdzeniaszczegółowe.

WXVIiXVIIw.,dzi¦kirozwojowiastronomii(M.Kopernik,J.Kepler),

ﬁzykiichemii(I.Newton,R.Boyle,R.Hooke,Ch.Huygens)orazzastosowaniu

wprzyrodoznawstwiemetodmatematycznychiwyznaczeniuwła±ciwejrangi

metodomeksperymentalnym,upowszechniałsi¦e.metodologiczny—Galileusz

postulowałoparcienaukinafaktachdo±wiadczalnych,zktórychnale»ywyod-

r¦bni¢elementyproste,daj¡cesi¦uj¡¢wopisiematematycznym,anast¦pnie

empiryzm 1

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

dochodzeniedonajogólniejszychzasad,zktórychmo»nawydedukowa¢twier-

dzeniapochodne(przeprowadzaj¡cempiryczn¡kontrol¦wynikównaka»dym

etapiebada«);tak»eNewtond¡»yłdozbudowaniateoriiprzyrodniczejostruk-

turzededukcyjnej,wktórejdanedo±wiadczeniabyłybypunktemwyj±ciaiosta-

tecznymkryteriumrozstrzyganiatwierdze«.

T.Hobbes,przyjmuj¡cymetodologicznyracjonalizmigenetycznye.,uwa-

»ał,»eprocespoznanianajlepiejtłumaczysi¦hipotez¡mechanicyzmu,wmy±l

którejpoznawaniepoleganamechanicznymoddziaływaniurzeczynamózgza

po±rednictwemzmysłów.

PrzedstawicieleXVII-wiecznejﬁlozoﬁizwi¡zanizkultur¡franc.(Karte-

zjusz,N.Malebranche,B.Spinoza),opowiedziawszysi¦zaaprioryzmemiracjo-

nalizmem,uznawalijednakniewywodliwo±¢tre±ciempirycznych(mówi¡cych

ofaktycznymistnieniurzeczy)zczystoformalnejanalizytre±ciiaktówczyste-

gorozumuoraztre±cijakichkolwiekpoj¦¢.G.W.Leibniztwierdził,»eprawdy

faktycznemo»nalogiczniewyprowadzi¢(opieraj¡csi¦nazasadzieracjidosta-

tecznej)jedyniepouwzgl¦dnieniuwszystkich(tj.niesko«czeniewielu)faktów,

codlasko«czonegorozumuludzkiegojestniewykonalne(prawdyteustalasi¦

tylkonapodstawieprzypadkowegodo±wiadczenia,wskutekczegopozbawione

s¡konieczno±ci).

Filozofowieang.XVIIiXVIIIw.byliempirystami;J.Lockestałnastanowi-

skuumiarkowanegoe.genetycznego,przyjmuj¡cbierno±¢umysłupoznaj¡cego

(tabularasa)iwył¡cznieempiryczne(do±wiadczenierzeczyzewn¦trznychoraz

introspekcja)pochodzeniewszelkiejwiedzy;uwa»ał,»eumysłmabezpo±redni

kontaktniezrzeczami,leczzideami,którenast¦puj¡coklasyﬁkował:ideepier-

wotne(rozci¡gło±ci,kształtu,ruchu)iwtórne(jako±cizmysłowych,np.barwy,

smaku)orazideeprosteizło»onezprostych(ideesubstancji,niepochodz¡ce

zdo±wiadczenia,orazideerelacji);uznanieideisubstancjizapozbawionyem-

pirycznychpodstawwytwórumysłuzapocz¡tkowałokrytyk¦fundamentalnych

poj¦¢metaﬁzyki.G.Berkeley,oddzielaj¡cwludzkimpoznaniutre±cifaktycz-

niewnimzawarteodtych,któreumysłbezpodstawniewe«„wkłada”,uznał,

»ejedynymidanymis¡doznawanejako±cizmysłowe,natomiastnawetistnie-

niemateriiniezawierasi¦wtre±cido±wiadczenia(subiektywnyidealizm);po-

nadtoprzyjmowałradykalnye.genetyczny,odmawiaj¡ckonieczno±cis¡dom

analitycznym(twierdzeniommatematykiilogiki),uwa»aj¡c,»es¡onejedynie

uogólnieniamiwynikówdo±wiadczenia.

Przedstawicielefranc.o±wiecenia(D.Diderot,J.d’Alembert,Wolter,E.B.

deCondillac),zwalczaj¡czarównotradycj¦scholastyczn¡,jakte»XVII-wiecz-

neracjonalistycznesystemyﬁlozoﬁczne,postulowalikoncepcj¦uporz¡dkowanej

encyklopedycznieipowszechniedost¦pnejwiedzycz¡stkowej( WielkaEncyklo-

pediaFrancuska ),opartejnaobserwacji,orazakcentowalipraktyczneznaczenie

naukempirycznychw»yciuspołecznym;deCondillac,nawi¡zuj¡cdokoncepcji

Locke’a,twierdził,»ewszelkawiedza,czynno±ciumysłuorazstanypsychiczne

wywodz¡si¦zwra»e«zmysłowych(skrajnysensualizm);przedmiotemludz-

kiegopoznanias¡wył¡czniepowstaj¡ceprzywspółudzialezmysłówzjawiska,

nieza±rzeczysamewsobie(czyichistoty),anaukajestdobrzeuporz¡dko-

wanymsystemem(j¦zyk)poj¦¢is¡dówuzyskanychnadrodzeanalizydanych

empirycznych.

empiryzm 2

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

D.Hume,stosuj¡cfundamentalnypodziałnawra»enia(impresjelubprzed-

stawieniapierwotne)orazidee(przedstawieniawtórnewzgl¦demwra»e«),

stwierdził,»eprzedmiotemwszelkiejwiedzys¡zwi¡zkimi¦dzyideami,które

mo»nabada¢bezodwoływaniasi¦dodo±wiadczenia(tj.zwi¡zkipodobie«stwa,

przeciwie«stwa,stopniposiadaniajako±ciorazproporcjiilo±ciowych),b¡d¹te»

bezpo±rednioobserwowanefakty;do±wiadczenieinformujejedynieowłasno-

±ciachprzedmiotów,ichwspółwyst¦powaniuprzestrzennymorazonast¦pstwie

czasowymzjawisk,natomiastnies¡wnimdanezwi¡zkiprzyczynowe,siła

isubstancja,czylikoniecznezwi¡zkimi¦dzyrzeczami;dlategote»wiedzaofak-

tachpozbawionajestkonieczno±ci,awiedzasyntetycznaapriorinieistnieje.Al-

ternatywa:albopowszechno±¢ikonieczno±¢,alboempiryczno±¢(faktyczno±¢)

wiedzy,stałasi¦podstawow¡przesłank¡pó¹niejszychkierunkówpozytywi-

stycznychwmetodologiiiteoriinauki.

I.Kant,wychodz¡codfaktuistnieniawiedzyempirycznejuznawanejzapo-

wszechn¡ikonieczn¡(tzw.matematycznegoprzyrodoznawstwa),zapocz¡tko-

wałtranscendentalizm,przeciwstawiaj¡cgozarównoradykalnemue.,jakte»ra-

dykalnemuracjonalizmowi,iujawniłistnienieapriorycznychstrukturwpozna-

niuzmysłowym—czasuiprzestrzeni,awintelekcie—kategorii(najwa»niejsze

znichtosubstancjaiprzyczynowo±¢),czyliform,dzi¦kiktórymintelektzespa-

ladanezmysłowewjednolit¡cało±¢,stanowi¡c¡przedmiot;odrzucenietradycji

teoriopoznawczej,przyjmuj¡cejbiern¡recepcj¦przezpodmiotdo±wiadczonych

tre±ci,orazuznanieapriorycznegouwarunkowaniado±wiadczeniazmysłowego

idanegownimprzedmiotustanowiłytzw.przewrótkopernika«skiwﬁlozoﬁi.

Transcendentalizm,mimoi»stawiałtradycyjnyspóraprioryzmuze.na

nowejpłaszczy¹nieepistemologicznej,niezyskałpocz¡tkowowi¦kszegozrozu-

mieniaizainteresowaniauwieluXIX-wiecznychﬁlozofów,którzypreferowali

radykalnye.orazminimalistycznyprogramﬁlozoﬁi.Najistotniejszympr¡dem

tegookresustałsi¦pozytywizm,wywodz¡cysi¦ztradycjiang.e.,zapocz¡tko-

wanyprzezA.Comte’aikontynuowanyprzezG.Bernarda,J.S.MillaiH.Spen-

cera,charakteryzuj¡cysi¦kultemnaukempirycznych,uwa»anychzawzórpo-

znanianaukowego(scjentyzm).WgComte’awnaucerezygnujesi¦zmetaﬁzycz-

nychpyta«onatur¦rzeczy,natomiastbiernierejestrujesi¦faktyiustalaprawa

(czyliobserwacyjniepotwierdzonehipotezy);teorienaukoweodzwierciedlaj¡

naturalnyporz¡dekrzeczy,aichpodstawowymkryteriumwarto±cijestprzy-

datno±¢społeczna(utylitaryzm).WgBernardaka»dahipotezapowinnaby¢nie

tylkopotwierdzonaprzezfakty,aletak»epoddanapróbiefalsyﬁkacji.Mill,opo-

wiedziawszysi¦zaradykalnyme.genetycznym,teoriopoznawczymimetodo-

logicznym,twierdził,»ewszystkietwierdzeniaofaktachpochodz¡zdo±wiad-

czenia,aindukcjastanowipodstaw¦dedukcji(indukcyjnieurabiasi¦przesłan-

kisylogizmów);oczywisto±¢zda«analitycznychjestskojarzeniem,wywołanym

licznymipotwierdzaj¡cymijedo±wiadczeniami.Spenceropowiedziawszysi¦za

e.specyﬁcznym,przyznaj¡cymka»demuczłowiekowiwrodzoneformymy±le-

niaodziedziczoneiukształtowaneprzezdo±wiadczeniapoprzednichpokole«

(maj¡oneempiryczn¡genez¦,mimo»eniebyłydo±wiadczanebezpo±rednio

przezkonkretn¡jednostk¦),rozstrzygn¡łspóre.zaprioryzmemzestanowiska

ewolucjonizmu.

Epistemologiczn¡wersj¡e.pozytywistycznegobyłempiriokrytycyzm(R.Ave-

narius,E.Mach),przyjmuj¡cyempiryczn¡genez¦wszystkichnauk(tak»efor-

empiryzm 3

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

malnych)iredukuj¡cyﬁlozoﬁ¦dokrytycznejanalizydo±wiadczeniaisyntezy

wynikównaukszczegółowych,nauk¦za±—doekonomicznegoopisufaktów

(ekonomiamy±lenia),usuwaj¡cze«wszelkienieempirycznenaleciało±ci,m.in.

oceny,warto±ci,powszechniki,poj¦ciarzeczy,siły,substancji,którefaktycznie

s¡tylkoskrótowymuj¦ciemlicznychdo±wiadcze«,ułatwiaj¡cymapercepcj¦

nowychtre±ci.NatomiastreprezentantpozytywizmuwhumanistyceH.Taine

przypisywałt¦sam¡natur¦faktomkulturowymiprzyrodniczym,postuluj¡c

badanieichmetodamiempirycznymi.

WgK.Marksaspecyﬁcznierozumianym,empirycznymkryteriumpraw-

dziwo±cinauk(zwł.społecznychiﬁlozoﬁcznych,pojmowanychjakosynteza

wynikównaukempirycznych)jestpraktykaspołeczna;teorianaukowastano-

wiodbiciewarunkówspołeczno-ekonomicznych,wktórychpowstała,itylko

wnichmo»esi¦praktyczniesprawdzi¢,natomiaststajesi¦fałszywawodnie-

sieniudospołecze«stwaowarunkachodmiennych.

H.Poincaré,podkre±laj¡cbezzasadno±¢sporue.zaprioryzmem,wykazał

konwencjonalny(aniaprioryczny,aniempiryczny)charakterzarównopewników

typumatematycznego,jakte»całychteoriiprzyrodniczych(konwencjonalizm);

jegozdaniem»adnedo±wiadczenieniejestwstaniepotwierdzi¢jakiegokolwiek

prawanaukowego,gdy»onosamozakładaju»takieprawajakoobowi¡zuj¡ce

(np.empirycznetestowanietwierdzeniaorówno±cik¡tówpadaniaiodbicia

wymagau»yciazwierciadła,ju»funkcjonuj¡cegonapodstawiedopierotesto-

wanegoprawa);oakceptacjiposzczególnychprawicałychteoriinaukowych

decyduj¡wi¦cniewynikido±wiadcze«,leczarbitralnedecyzjenaukowców.

G.E.Moore,prekursoranalitycznejﬁlozoﬁi,wprowadziłtermin„danezmy-

słowe”,oznaczaj¡cyobrazyrzeczymaterialnych,poprzezktóre(aniebezpo±red-

nio)umysłludzkipoznajezewn¦trzn¡rzeczywisto±¢;jednaknierozstrzygn¡ł

onproblemustatusutychdanychwobecrzeczyorazpodmiotupoznaj¡cego,

stwarzaj¡cwtensposóbpodstawyempirystycznej(wCambridge)iracjonali-

stycznej(wOksfordzie)interpretacjiswegostanowiska.Najbardziejradykalnym

stanowiskiemstałsi¦e.logiczny(neopozytywizm),reprezentowanyprzezKoło

Wiede«skie(m.in.M.Schlick,R.Carnap,O.Neurath,H.Reinchenbach,G.Berg-

mann,A.J.Ayer),stanowi¡cebezpo±redni¡kontynuacj¦empiriokrytycyzmu

ianalitycznejﬁlozoﬁi(wpływB.Russellaiwczesnychpogl¡dówL.Wittgenste-

ina);przyjmowałon±ci±ledychotomicznypodziałwiedzynaanalityczn¡oraz

poznawczowarto±ciow¡wiedz¦empiryczn¡,składaj¡c¡si¦ztzw.zda«protoko-

larnych(bezpo±rednioujmuj¡cychwynikido±wiadczenia)izda«pozostaj¡cych

znimiwlogicznymzwi¡zku;zgodniezweryﬁkacyjn¡koncepcj¡znaczenia

wyra»e«uwa»ałwszystkiewyra»enianiedaj¡cesi¦empirycznietestowa¢za

pozbawionesensuidlategopostulowałichusuni¦cieznauki;prowadziłotodo

redukcjonizmu,sprowadzaj¡cegowszystkienaukiempirycznedoj¦zykaﬁzyki

(stanowi¡cejwzórpoznanianaukowego),ﬁlozoﬁ¦natomiast—dologiki,nauki

(rozumianejjakologicznaskładniaj¦zykanauki)orazdozrelatywizowaniapo-

j¦ciaprawdydoaktualnieposiadanychdo±wiadcze«(redukcjasemantykido

logicznejsyntaksy).Wpsychologiineopozytywizmwyst¡piłwpostacibeha-

wioryzmu(J.B.Watson,B.Skinner),natomiastwetycejakoemotywizm.

K.R.Popperwmiejscepostulatuempirycznejweryﬁkacjitezzapropono-

wałempiryczn¡falsyﬁkacj¦hipotez—twierdzeniawywnioskowanededukcyj-

niezhipotezytestujesi¦empirycznieije±liwyniktestunieobalatwierdze-

empiryzm 4

nia,wł¡czasi¦jeprowizoryczniedosystemuwiedzy.P.W.Bridgman,który

uznałdo±wiadczeniezawył¡czneiostateczne¹ródłowiedzyo±wiecie,pod-

kre±lił,»enieuniknionaekstrapolacjado±wiadczeniaczyniwiedz¦empiryczn¡

tylkoprawdopodobn¡;wszystkiepoj¦cianaukowemusz¡by¢±ci±lepowi¡zane

zdo±wiadczeniemzapomoc¡wyra¹niepodanychregułoperacyjnych,okre-

±laj¡cychstosowanietegopoj¦cia(operacjonizm).W.vanO.Quine,krytykuj¡c

obydwadogmatye.logicznego(dychotomi¦wiedzyanalitycznejiempirycznej

orazweryﬁkacyjn¡koncepcj¦znaczeniawyra»e«)zestanowiskaholizmu(zw.

monizmemempirystycznym),głosił,i»ka»dysystemnaukowyjestniepodziel-

n¡cało±ci¡,aempirycznejweryﬁkacjipodlegaj¡nieposzczególnejegotwier-

dzenia(hipotezy),leczcałeichzespoły.A.Papjako¹ródłoznaczeniawyra»e«

przyj¡ł—obokdo±wiadczenia—intuicj¦intelektualn¡(jakopewnegorodzaju

do±wiadczenie),nadaj¡c¡senstautologiomlogikiimatematykiorazgwarantu-

j¡c¡ichodniesieniedoidealnejrzeczywisto±ci;tautologieteuwa»ałzazdania

syntetyczneapriori,anieanalityczne(czyliczystokonwencjonalne,którymod-

mawiałjakiegokolwieksensu).K.Ajdukiewicz,stoj¡cnastanowiskusemiotycz-

negokonwencjonalizmuradykalnego,twierdził,»epierwiastkiemkonwencjo-

nalnymwnaucejestsensterminównaukowych;zasadno±¢teze.nale»yzatem

zrelatywizowa¢dokonkretnegoj¦zyka.

Podwpływemreﬂeksjinadnauk¡iteori¡naukiradykalnye.uległ

przeobra»eniom,apodwpływemniektórychkierunkówﬁlozoﬁcznych,zwł.

fenomenologiiitranscendentalnejﬁlozoﬁi,orazbada«kulturoznawczych,zwł.

lingwistykiikulturowejantropologii,powszechnieprzyj¦todo±wiadczenie

jakokryteriumnaukowo±ci,lecz(wprzeciwie«stwiedopozytywizmu)dla

ka»dejdziedzinywiedzyustalonoodmiennytypdo±wiadczenia;wskutek

tegojegozakresrozszerzononaprze»yciapsychiczne(introspekcja),operacje

intelektualne(intuicjaintelektualna,ejdetycznyogl¡d),prze»yciaestetyczne

iegzystencjalne(prze»ycie)orazreligijne(do±wiadczeniereligijne),copozwoliło

nauchronieniesi¦odredukcjonizmuiadekwatniejszeuj¦cierozmaitych

dziedzinwiedzy,eliminowanychprzedtemprzeze.radykalny.

Tendencjatawyra¹niewyst¡piławlingwistyceiﬁlozoﬁij¦zyka;N.Chom-

sky,przeciwstawiaj¡csi¦skrajnieempirystycznymkoncepcjomneopozytywi-

zmuibehawioryzmu(wUSAreprezentowanymm.in.przezL.Bloomﬁelda,

Skinnera,Quine’a,awAngliiprzezWittgensteina),podkre±lił,»ebezzasadne

przyj¦ciedogmatycznegoe.uniemo»liwiawyja±nienieobserwowanychzjawisk;

akcentuj¡ctwórczycharakterj¦zykaludzkiego,zanegowałe.genetycznyjako

nieadekwatn¡iempirycznienieuzasadnion¡hipotez¦onaturzeumysłuime-

chanizmachuczeniasi¦j¦zyka,auczłowiekaprzyj¡łwrodzon¡znajomo±¢tzw.

gramatykiuniwersalnej,zawieraj¡cejopisstrukturwszystkichmo»liwychj¦zy-

ków,któraprzekształcasi¦wznajomo±¢gramatykitransformacyjno-genera-

tywnej(generatywizm)konkretnegoj¦zykawskutekoddziaływaniabod¹ców

j¦zykowychpochodz¡cychze±rodowiska;stanowiskotakieuwa»asi¦zaprób¦

rozwi¡zaniatradycyjnegosporue.zaprioryzmem.

Empiryzmwteoriipoznania. Zasadniczaproblematykae.obejmuje:

1)ustaleniezakresuorazprzedmiotudo±wiadczeniarozumianegow¡sko—ja-

koﬁzykaln¡obserwacj¦zjawiskw±wieciezewn¦trznymalboszerzej—wł¡-

czaj¡cwjegozakresoperacjeintelektualne(np.intelektualn¡intuicj¦),prze»y-

empiryzm 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: