Opracowane zagadnienia – Historia wychowania
Wychowanie spartańskie – system wychowawczy, obowiązujący w Sparcie wg tradycji, od czasów Likurga. Podlegały mu formalnie przede wszystkim dzieci płci męskiej w wieku od 7 do 20 lat, czyli w okresie agoge. Ponieważ w Sparcie praktycznie nie było czegoś, co dziś nazwalibyśmy życiem prywatnym, wychowanie spartańskie trwało przez całe życie. Kolejne jego etapy, jedynie przygotowywały do pełnienia nowych funkcji w państwie i zawsze był ktoś stojący wyżej, kto obserwował, kontrolował lub nakazywał. Przepisy państwowe oraz obyczaje regulowały każdy szczegół życia i za każde odstępstwo wymierzały surowe kary. Mówiąc o wychowaniu spartańskim, zwykle pomija się ten jego aspekt, mając jedynie na myśli olbrzymi patriotyzm i poświęcenie dla własnego państwa, współobywateli oraz skuteczność i bohaterstwo w boju.
Główne etapy agoge
· Chłopięta 8-11 lat, w tym okresie chłopcy nie byli jeszcze skoszarowani. Codziennie wychodzili z domu na wspólne zabawy i ćwiczenia.
· Chłopcy 12-15 lat życie w koszarach
· Efebowie (ejreni) 16-20 lat
· 21 do 30 lat obowiązkowa służba wojskowa.
Ateńczycy stanowili naród przodujący na całej linii życia kulturalnego; posiadali oni niezwykłą ruchliwość, bystrość, ciekawość oraz zamiłowanie do piękna i fizycznej sprawności. Wyróżniało ich również niezwykle zakorzenione zainteresowanie dziedzinami umysłowymi, zagadnieniami kulturalnymi, naukowymi i artystycznymi. Ich duże poczucie wolności sprawiało, iż nie pozwolili oni podporządkować swojego życia żadnej państwowej dyscyplinie, co miało miejsce w Sparcie. Ateńczycy posiadali świadomość własnej indywidualności oraz własnych praw obowiązujących w granicach państwa, które postrzegali przez pryzmat bytu, którego podstawową funkcją jest sprawowanie opieki nad swoimi obywatelami oraz zagwarantowanie im swobody w kierowaniu własnych życiem prywatnym. Zatem wychowanie podlegające kontroli państwowej nie miało by racji bytu w Atenach, gdzie oprócz wychowania fizycznego, państwo pozostawiało rodzicom oraz nauczycielom dużą swobodę w procesie wychowania młodego pokolenia. W Atenach nie istniały szkoły publiczne ani utrzymywani przez państwo nauczyciele; dziećmi zajmowały się osoby, które chciały to robić oraz do których rodzice mieli zaufanie. Natomiast prawo ateńskie, jedyny obowiązek jaki nakładało na rodziców, to kształcenie dzieci, przy czym państwo nie ingerowało w sposób realizacji tej powinności. Wychowanie ateńskie zakładało następujące etapy:
· okres dzieciństwa, obejmujący czas od urodzenia do ukończenia 6 roku życia; zaraz po urodzeniu dziecko oddawane było niańce, która opiekowała się nim i dużo się z nim bawiła, zatem cały ten okres upływał dziecku na zabawie w domowym otoczeniu; opiekunki opowiadały dzieciom różne bajki, legendy czy też śpiewały im pieśni; był to więc dla dziecka bardzo beztroski okres życia; ojciec raczej nie wykazywał zainteresowania dzieckiem, gdyż był on przeważnie zajęty swoim życiem publicznym i towarzyskim
· okres szkolny, obejmujący od 7 - 18 roku życia; po ukończeniu siódmego roku życia chłopcy zaczynali chodzić do szkoły, gdzie przechodzili oni pod nadzór pedagoga, będącego najczęściej zaufanym niewolnikiem ich rodziców; ojciec chłopca powierzał pedagogowi opiekę nad swoim synem oraz obowiązek nauczenia go odpowiednich obyczajów, czyli np. zachowania się przy stole czy na ulicy; pedagog mógł w trakcie wychowywania używać rózgi, jeśli zachodziła taka potrzeba; pedagog ten nie był jednak nauczycielem zgodnie z dzisiejszym tego słowa znaczeniem - słowo "pedagog" (grec. "pais" - chłopiec i "ago" - prowadzę) oznacza w dosłownym tłumaczeniu "ten który prowadzi chłopca" (w domyśle do szkoły), zatem posada ta nie cieszyła się w Atenach zbyt wielkim uznaniem.
Pierwsze 7 lat nauki stanowiło wykształcenie elementarne obejmujące wykształcenie poetyckie oraz muzyczne. Nauka zaczynała się od alfabetu, gdzie najpierw uczono nazw poszczególnych liter i dopiero po tym pokazywano, jak one wyglądają. Po opanowaniu nazewnictwa oraz kształtu liter, uczeń mógł przystąpić do nauki sylabizowania, gdzie po opanowaniu umiejętności czytania zaczynał on dopiero uczyć się pisać. W okresie tym uczono również wykonywania najprostszych działań rachunkowych, gdzie podstawą było nauczenie się na pamięć tabliczki mnożenia.
Około 10 roku życia, chłopcy potrafili już zazwyczaj pisać i czytać ze zrozumieniem. Wtedy też zaczynała się nauka literatury, gdzie celem owego poetyckiego wykształcenia było moralne uformowanie młodzieży przez wpajanie jej odpowiednich zasad i cnót. Przystępujący do nauki czytania poezji chłopcy, zaczynali również kształcenie muzyczne, polegającego głównie na tym, iż nauczyciel grał daną melodię na lutni, a uczeń miał ją bezbłędnie opanować.
Po ukończeniu 14 lat, uczeń był oddawany pod opiekę nauczyciela gimnastyki, gdzie od tej chwili coraz więcej czasu spędzał on właśnie na ćwiczeniach, które polegały najczęściej na grze w piłkę, zabawie obręczą oraz na wykonywaniu odpowiedniego zestawu ćwiczeń.
Po ukończeniu 18 lat zaczynał się trwający dwa lata okres efebii, gdzie wychowywanie było przejmowane przez państwo. Po zakończeniu okresu efebii, czyli około 20 roku życia, chłopiec stawał się prawowitym obywatelem Aten.
HOMERYCKI IDEAŁ WYCHOWANIA
Chronologicznie pierwszy to ideał starogrecki , w zasadzie typowy dla wszystkich plemion w okresie tzw. Homeryckim X – VII w. p.n.e. W tym czasie ukształtowała się już arystokracja , która na czele z królami rządziła poszczególnymi państwami . Aby zapewnić sobie niepodważalne prawo do władzy i przewodzenia arystokracja musiała stworzyć ideologię , która przekonywałaby wszystkich do całkowitej naturalności i trwałości funkcjonujących stosunków społecznych. Zakładano więc , że dzieci królewskie i arystokracji rodzą się mądre i dobre i z tego powodu nie musi się ich wychowywać . Wychowanie ograniczano do ćwiczeń sprawności i to tych najbardziej potrzebnych jak : posługiwanie się bronią , kierowanie bojowym rydwanem oraz do pewnych umiejętności politycznych jak np. : przygotowanie mów , które przekonywałyby podwładnych , wyrabiałyby w nich uczucia patriotyczne itp. Tak więc homerycki ideał wychowawczy arystokracji greckiej to dzielny żołnierz i zręczny polityk.
Paideia - w starożytnej Grecji słowem paideia nazywano to, co współcześnie określamy mianem wychowania czy kultury. Takie rozumienie pojęcia paidei sięga poematów Homera i Hezjoda, dzieł antycznych poetów i tragików greckich, artystów, w szczególności zaś filozofów oraz instytucji czy urządzeń społecznych o charakterze wychowawczym – prawa, tradycji, ustroju państwa-miasta (polis), narodzin szkolnictwa. Paideia była istotą i głównym nurtem czy zasadą ich funkcjonowania. Celem tak pojętej paidei było ukształtowanie, wyedukowanie człowieka pięknego i mądrego w oparciu o najwyższe ideały i najdoskonalsze wzorce, zaś jej podstawowym składnikiem były kwestie związane ze szlachetnością, moralnością czy dobrocią człowieka.
Solon (gr. Σόλων; ok. 635 – ok. 560 p.n.e.) – ateński mąż stanu, poeta i prawodawca. W 594 p.n.e. wybrany został na pierwszego archonta. Odegrał ważną rolę w wojnie toczonej pomiędzy Atenami a Megarą o wyspę Salaminę, która miała dla Aten znaczenie strategiczne, ponieważ nieprzyjaciel mógł atakować z niej statki handlowe płynące z Faleronu, portu ateńskiego. Ateny początkowo przegrywały, ale zwyciężyły dzięki płomiennej elegii Solona "Na Salaminę", która wzbudziła w żołnierzach chęć walki i doprowadziła do pokonania Megary. Prawdopodobnie ten sukces wpłynął zasadniczo na wybór na urząd archonta Solona w 594 roku p.n.e.
· Powołano Radę Czterystu
· Wprowadzono sądy przysięgłych (heliaja)
· Nadano obywatelstwo metojkom
· Podzielono mieszkańców według wielkości zbiorów:
o Pentakosiomedimnoi – powyżej 500 medymnów zboża (prawo ubiegania się o urząd archonta)
o Hippeis – powyżej 300
o Zeugitai – powyżej 200
o Teci – poniżej 200.
Dzieląc obywateli na klasy majątkowe, Solon umniejszył znaczenie rodów arystokratycznych.
Sofiści – szkoła filozoficzna w Atenach o orientacji humanistycznej i relatywistycznej powstała w V wieku p.n.e.; także określenie wędrownych nauczycieli przygotowujących uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki.
Rola sofistów w życiu intelektualnym Grecji była doniosła. Badaniom naukowym nadali oni kierunek humanistyczny. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka (antropocentryzm filozoficzny) i społeczeństwo. Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu.
Sokrates chciał żeby ludzie zaczęli zastanawiać się nad cnotą i aby dążyli do poszukiwania wiedzy. A dla jej poszukiwania sformułował specjalną metodę. Metodą tą była dyskusja, czyli współpraca umysłowa. Można wyróżnić dwie takie metody, jedna jest negatywna, druga pozytywna. :
Metoda elenktyczna- inaczej metoda zbijania. Jest ona tą metodą negatywną, o której wcześniej było wspomniane. Miała ona wykazać pozorność i złudzenie rozpowszechnionych poglądów, aby wyzwolić człowieka od ich wpływu.
Metoda majeutyczna miała w pewien sposób pomóc człowiekowi w poszukiwaniu prawdy i ułatwić przejście od „niewiedzy do wiedzy”. Metoda ta zwana jest inaczej „działaniem położniczym”. Sokrates uważał, że nauczyciel nie tworzy nowej wiedzy, ani nią nie obdarza. Zdaniem jego zadanie nauczyciela ogranicza się do pomocy w osiąganiu samowiedzy.
Dyskusje Sokratesa z sofistami - poddał on w wątpliwości to, co uważali za pewne, próbując doprowadzić ich do prawdy. Czyniąc to za pomocą ironii, kierując dyskusje usiłował sprawić by sami doszli do tej prawdy. Te dwie metody stanowiły podstawę dialektyki Sokratesa.
Akademia Platońska, szkoła filozoficzna założona ok. 387 p.n.e. w Atenach przez Platona. Jej siedzibą był platanowy gaj nad rzeką Kefisos, poświęcony herosowi Akademosowi (stąd nazwa). Instytucją kierował scholarcha. Rozwijano w niej kult Muz i prowadzono działalność naukowo-dydaktyczną w zakresie filozofii, polityki, matematyki, astronomii, nauk przyrodniczych itd.W dziejach Akademii Platońskiej wyróżnia sie 3 okresy:1) Akademia stara albo pierwsza, tj. 40-letni scholarchat Platona i jego bezpośrednich następców: Speuzypa z Aten, Ksenokratesa z Chalcedonu, Polemona z Aten i Kratesa z Mallos - stopniowe odchodzenie od nauk założyciela ku pitagorejskiej metafizyce liczba, a następnie ku zagadnieniom etycznym ujmowanym w duchu cynizmu.2) Akademia średnia, od 268 p.n.e., kiedy scholarchat objął Arkezylaos - dominacja sceptycyzmu, którego wyznawcą był jeszcze scholarcha z II w. p.n.e., Karneades z Cyreny.3) Akademia młodsza albo nowa, od scholarchatu Filona z Laryssy i Antiocha z Askalonu w I w. p.n.e. - okres eklektyczny, łączenie elementów stoickich z arystotelizmem, w I i II w. n.e. wpływy neopitagoreizmu, w III w. mistycyzmu, wreszcie neoplatonizmu, którego wybitnym przedstawicielem był scholarcha Proklos.
Szkoła Arystotelesa była wspomagana finansowo i poprzez dostarczanie materiałów naukowych przez Aleksandra Wielkiego. Miała podobnie jak Akademia charakter filozoficzny, skupiła się na logice i nauce. Arystoteles dokonał organizacji nauk przyrodniczych i humanistycznych. Obok naukowych wykładów silnie rozwinął twórczość literacko-naukową, w szkole panował kult wysiłku badawczego, były tam sale wykładowe, zbiory materiałów, pomoce naukowe i biblioteka, używano w szkole map. Zainteresowania naukowe szkoły to historia społeczeństw, historia literatury i sztuki, historia dawnych systemów politycznych, nauki matematyczne i przyrodnicze. Uczniowie Liceum byli podzieleni na klasy czy grupy według stopnia zaawansowania w pracach naukowych i stażu naukowego. Pracownicy naukowi dzielili się na: starszych, samodzielnych, młodszych i nowicjuszy. Każdy otrzymywał zadane do wykonania w zakresie swej dyscypliny specjalistycznej i w odpowiednim zespole współpracowników. Szkoła była otwarta dla wszystkich.Arystoteles w zoologii stworzył pierwsze podwaliny faktycznej wiedzy, opisał przeszło 500 gatunków zwierząt, zajmował się szczegółowymi badaniami anatomicznymi, dając podstawy anatomii i fizjologii. Jemu także nauka zawdzięcza stworzenie metody klasyfikacji zwierząt (podział na gatunki i rodzaje) i pierwszej systematyki świata zwierzęcego. Szkołę Arystotelesa można nazwać instytutem naukowo-badawczym, w którym były uprawiane i rozwijane prace badawcze.
Pierwsze szkoły elementarne na terenie państwa rzymskiego powstały dopiero w końcu IV lub też na początku III w. p.n.e.
WYCHOWANIE DO 7 ROKU – główną odpowiedzialność za nie ponosiła od najdawniejszych czasów rodzina, podlegająca nieograniczonej władzy ojca. Rozciągała się ona nie tylko na dzieci, ale także na żonę, rodzinę, służbę i niewolników. Dzieci do 7 roku życia wychowywały się pod opieką matki i podlegającej jej służby domowej. Starożytna Rzymianka ponosiła odpowiedzialność za wychowanie moralne synów i córek.
WYCHOWANIE PO 7 ROKU (WYCHOWANIE DOMOWE) – w 7 roku życia chłopiec przechodził pod opiekę ojca, który stawał się jego wychowawcą i nauczycielem. Matka natomiast zajmowała się wychowywaniem córek ucząc je gospodarstwa domowego, przędzenia, szycia i czasami muzyki. Zgodnie z obowiązującą tradycją ojciec był odpowiedzialny za wykształcenie synów – obejmowało ono całokształt wiadomości niezbędnych w owych czasach w życiu prywatnym, publicznym i w czasie pełnienia służby wojskowej.
ZADANIA CHŁOPCÓW – wiejski charakter kultury starożytnego Rzymu oraz wyraźnie rolnicza struktura w kraju sprawiały, że młody Rzymianin uczył się przede wszystkim sposobów prowadzenia gospodarstwa rolnego, towarzyszył ojcu przy wydawaniu dyspozycji służbie i niewolnikom, uczył się nadzorowania i kierowania nimi. Uczęszczał często z ojcem na wielkie przyjęcia, czasami oddawano go pod opiekę doświadczonego żołnierza, polityka lub prawnika na jakiś czas. Od rodziców, a ściślej od ojca uczył się czytania na podstawie prawa XII tablic. Tekst ten stanowił również podręcznik wychowania obywatelskiego i patriotycznego. W celu pogłębiania uczuć patriotycznych opowiadano chłopcom o życiu bohaterów narodowych i uczono ballad o nich. Ze względu na potrzeby służby wojskowej rzymskie wychowanie prywatne poświęcało wiele uwagi różnorodnym grom oraz ćwiczeniom na wolnym powietrzu, w czasie których chłopcy uczyli się posługiwania różnego rodzaju bronią, jazdy konnej, znoszenia niewygód i głodu.
Dzieci biedniejszych obywateli rzymskich uczęszczały do szkół elementarnych prowadzonych przez nauczycieli – literatorów. ORGANIZACJA SZKOŁY – były szkołami prywatnymi, prowadzili je niewolnicy lub wyzwoleńcy o bardzo niskich zapewne kwalifikacjach i mizernych wynagrodzeniach. Szkółki te mieściły się na rynku lub przy innych placach, nagankach i altanach osłoniętych jedynie przed żarem słońca, bez ścian i jakichkolwiek urządzeń. Uczniowie siedzieli na podłodze trzymając na kolanach tabliczki kamienne.
PROGRAM NAUCZANIA – program nauczania rzymskiej szkoły elementarnej obejmował początkowo czytanie i pisanie, podstawowe działanie arytmetyczne, opowiadania z dziejów Rzymu, deklamacje ballad, naukę pieśni patriotycznych i lekturę prawa XII tablic.
POMOCE W UCZENIU – pisanie uczył literator na tabliczkach woskowych, gdy uczniowie nabrali już wprawy używali do pisania skrawków pergaminu. Działań arytmetycznych uczył przy pomocy palców, kamyków, a w stadium późniejszym – przez wypisywanie działań na tabliczkach woskowych.
NAUCZANIE I KARY FIZYCZNE – nauczanie w szkole elementarnej odbywało się przeważnie metodą pamięciową – uczniowie powtarzali głośno litery i sylaby dyktowane przez nauczyciela. Przy tego rodzaju nauczaniu kary fizyczne należały do często stosowanych środków pedagogicznych – rózgi i różnego rodzaju rzemienie były symbolem wychowania.
PROGRAM DNIA – nauka rozpoczynała się we wczesnych godzinach rannych, a trwały do nocy z krótką przerwą na obiad w południe. Nauczyciel nie zadawał zadań do domu. Liczne uroczystości publiczne i religijne dawały dzieciom dużo dni wolnych od zajęć. Dłuższe przerwy odbywały się w czasie najgorętszych dni lata, żniw i winobrania.
RÓWNOUPRAWNIENIE – charakterystyczną cechą rzymskich szkół elementarnych było kształcenie zarówno dziewcząt, jak i chłopców.
STRUKTURA – wychowankowie szkół elementarnych przechodzili w 12 roku życia do prywatnych szkół średnich, organizowanych całkowicie na wzór hellenistyczny i uczących wyłącznie języka i literatury greckiej. W szkołach tych pobierano opłatę za naukę i dlatego były one dostępne tylko dla najbogatszej młodzieży.
NAUCZANIE – prowadzący te szkoły gramatyści zwracali główną uwagę na opanowanie przez uczniów reguł gramatycznych i sztuki poprawnego wyrażania się po grecku.
METODY NAUCZANIA – nauczyciel sam czytał wybrany fragment tekstu, a uczeń powtarzał za nim tak długo, aż wypowiadał go poprawnie i należytym akcentem. Gdy ten etap lektury dawał efekty wtedy gramatysta wyjaśniał dany tekst pod względem gramatycznym, etymologicznym, historycznym, mitologicznym i ewentualnie filozoficznym, a następnie dokonywał rozbioru krytyczno – literackiego oraz podkreślał charakterystyczne cechy utworu, jego zalety i braki, porównywał z innymi znanymi uczniowi dziełami literackimi. Na zakończenie uczniowie opowiadali treść przeczytanego fragmentu własnymi słowami
Średniowiecze - główne założenia
Okres średniowiecza zamykał się w ramach od V do XV wieku. Początek tej epoki to upadek cesarstwo zachodnio-rzymskiego i kultury greckiej, ideologia średniowiecza kształtowana był głównie przez chrześcijaństwo. Upadek nauki i edukacji sprawił, iż jedynie kler stanowił warstwę społeczną posiadającą wykształcenie (zazwyczaj umiejętność czytania i pisania). Średniowieczne ideały skupiały się jedynie na życiu wiecznym, któremu było wszystko inne podporządkowane. Charakterystyczna dla tego okresu jest asceza i umartwianie się. Osoby, które chciały posiąść życie wieczne, zapisywały swoje majątki kościołowi. Wychowanie w średniowieczu miało trojaki charakter:
· wychowanie rycerskie
· wychowanie cechowe (rzemieślnicze)
· wychowanie duchowe
Kandydat na rycerza pobierał nauki w zakresie władania bronią, układania pieśni, jazdy konnej. Rycerze uczestniczyli w walkach, w zawodach, biesiadowali. Uczono ich więc pewnej ogłady towarzyskiej, jednak większość z nich nie potrafiła czytać ani pisać. Podstawowe kształcenie otrzymywali tylko ci bogaci, którzy swoje majątki osiągali przez rozboje bądź za zasługi. Etos rycerza zakładał, iż każdy z nich oddawał:
· duszę - Bogu
· życie - królowi
· serce - kobiecie
· chwałę i honor - sobie
Kształcenie na rycerza obejmowało następujące etapy:
1. paź - rodzice oddawali swoich siedmioletnich synów na dwór, gdzie nabierali oni ogłady i uczyli się jak służyć damom
2. giermek (10 - 15 lat)- chłopiec przechodził pod nadzór danego rycerza, którego był nieodłącznym towarzyszem; służył mu, dbał o konie, uczył się władać bronią jednak nie mógł uczestniczyć w walkach
3. rycerz - pasowanie na rycerza oznaczało nadanie praw obywatelskich, a więc rycerz posiadał swój majątek i mógł się żenić; pasowanie miało miejsce podczas różnego rodzaju uroczystości
Wychowanie mieszczańskie (rzemieślnicze) obejmowało 3 następujące okresy:
1. uczeń (terminator) - do terminu (zakładu rzemieślniczego) byli oddawani chłopcy od 7 do 10 lat, gdzie pobierali oni naukę od mistrza, jednak ich praca głównie polegała na służeniu czy sprzątaniu i jedynie przy okazji tych czynności mogli oni podpatrywać czynności rzemieślnicze; nauka była płatna - najczęściej w naturze (drób, jaja itp.) o różnej wysokości; długość trwania tego okresu zależał jedynie od mistrza, a zakończenie jej było jednoznaczne z przejściem na kolejny stopień - czeladnika
2. czeladnik - nauka była już bezpłatna, a o jej długości decydował mistrz, choć najczęściej trwała ona aż do jego śmierci; akt czeladniczy był nadawany publicznie przed starszyzną cechową, a wyzwolony uczeń wpisywany był do księgi rejestrów; czeladnik pracował pod okiem swojego mistrza, czasami mógł go zastępować; za swoją pracę otrzymywał wynagrodzenie; ten etap trwał niezwykle długo, gdyż niechętnie dzielono się tajnikami swojego rzemiosła; zrzeszenia rzemieślników były to cechy, grupy zamknięte
3. mistrz
Wychowanie chłopskie było przede wszystkim rodzinne i religijne, a podstawową rolę odgrywał w nim Kościół. Religijność chłopska była przesycona zabobonami i przesądami. Ważną funkcję w tym wychowaniu spełniały zwyczaje. Chłopi byli wychowywani na pracowitych poddanych.
W średniowieczu istniały dwa rodzaje szkół:
1. szkoły klasztorne - zakładane były przez opatów klasztoru (cystersów, benedyktynów), funkcjonowały na początku średniowiecza, ich celem było przygotowywanie przyszłych duchownych, lecz obok nich istniały szkółki zewnętrzne ogólnie kształcące chłopców; w szkołach przyklasztornych do nauki nie była przywiązywana większa uwaga, lecz niektóre z nich miały stosunkowo wysoki poziom nauczania
2. szkoły katedralne - zakładane były przez biskupów, okres ich rozkwitu to XI i XII wiek; obejmowały dwa stopnie nauczania:
· trivium (trzy drogi) - był to niższy stopień, na którym nauczano łaciny (metodą na pamięć), w niewielkim stopniu dialektyki, retoryki - tutaj w aspekcie formułowania uzasadniających prawdy wiary wypowiedzi, uczon...
ramzes202