ZEMSTA.doc

ZEMSTA

Aleksander Fredro; Zemsta, oprac. Mieczysław Ingot, Wrocław 1986, BN I, 32.

I.                     ŻYCIE I TWÓRCZOŚC KOMEDIOWA AUTORA „ZEMSTY” W LATACH 1793-1833

1. Po stu pięćdziesięciu latach.

Od stu pięćdziesięciu lat jest Fredro w świadomości wielu pokoleń autorem przede wszystkim Zemsty i Ślubów panieńskich.  Uczeni poświęcili Zemście około stu rozpraw, rozprawek i przyczynków. Z dziejów badań nad „Zemstą”. Pierwszym badaczem Zemsty był Stanisław Tarnowski. Swoje sądy wyraził najobszerniej w pracy Pt. Komedie Aleksandra Fredry (1876). Zemstę uznał za komedię historyczną i wyraz hołdu złożonego przez Fredrę wielkiej przeszłości szlacheckiej. Skonfrontował twórczość Fredry z dorobkiem innych współczesnych mu pisarzy, a także jego poprzednikami na polu komediopisarstwa. Wysnuł wniosek, ze Fredro stanowił sam dla siebie epokę literacką. Do odmiennych wniosków dochodzi Piotr Chmielowski. W pierwszym tomie Naszej literatury dramatycznej (1898) zaliczył Fredrę do kontynuatorów polskiego oświecenia. Zwolennikiem pełnej oryginalności twórczej autora zemsty okazał się natomiast Ignacy Chrzanowski, autor jedynej dotąd monografii O komediach Aleksandra Fredry (1917) i rozprawy „Zemsta” jako komedia tradycyjna. Chrzanowskiemu znane już było odkrycie J. Panasia, który w artykule W spraie genezy „Zemsty” (1909) powiązał utwór z dziejami znanego Fredrze XVII-wiecznego sporu o zamek odrzykoński między Firlejami, a Skotnickimi. Chrzanowski wahał się przed dokładnym ustaleniem  czasu akcji utworu. Śladami Tarnowskiego w badaniach nad Zemstą podążał Eugeniusz Kucharski. I on uważał Zemstę za komedie historyczną. W odróżnieniu od pierwszego badacza podkreślał jednak obiektywizm Fredry w ukazywaniu postaci Cześnika i Rejenta.  Kucharski uważał Fredrę za romantyka i za logiczny atrybut tak rozumianej postawy twórczej przyjął m.in,. idealizację przeszłością narodowej. Jednym z pierwszych, którzy sprzeciwili się uznawaniu Fredry za romantyka był Juliusz Kleiner. W rozprawie „Śluby panieńskie” i „Zemsta” jako komedie antyromantyczne (1917) wykazał, że ta realistyczna komedia była min. Parodią preromantycznej poetyki, pełna humoru drwiną z melodramatycznej nieraz przesady nowej literatury. Kleiner zakwestionował tezę o romantyczno-idealizującym charakterze obrazu szlachty w zemście wysuwając na plan argumenty literackie, a Tadeusz Boy-Żelyński w oparciu o analizę stosunków historyczno-społecznych ukazanych w komedii, starając się , że ukazane przez Fredrę życie było dalekie od szlacheckich ideałów. Po II Wojnie światowej najciekawsze interpretacje przyniosły pracę Kazimierza Wyki Stanisława Pigonia. Wyka odczytywał Zemstę jako  artystycznie wierny i w miarę obiektywny dokument obyczajów szlacheckich i jako trafne odzwierciedlenie stosunków społeczno-ekonomicznych, rządzących światem Cześników i Rejentów. Wykazywał że akcja utworu w wielu momentach zmierzała do dramatu. Pisarz jednak do dramatu nie dopuszczał i utrzymał ja w konwencji komediowej.  Fredro budował akcje tak, aby w decydujących dramatycznie momentach owocowała ona komediowo. Pigoń podszedł do zemsty zupełnie z innej strony.  Umieszczał jej akcje w 1815 r. Przeprowadził też całkowicie oryginalny i dobrze udokumentowany wywód na temat miejsca akcji, lokując dziej sporu o zamek na ternie zapadłej prowincji mazowieckiej, a nie jak dotąd sądzono w Małopolsce. Po II Wojnie Świtowej do badań nad Zemstą włączyli się czynni ludzie teatru, wybitni aktorzy i reżyserzy.  Wydania „Zemsty” i tłumaczenia utworu. Pierwsze wydanie Zemsty ukazało się w roku 1838, w 5 tomie Komedii Fredy i jako osobna nadbitka. Od tego czasu utwór ukazał się 60 razy w formie osobnego wydania. Na obce języki Zemsta była przekładana 7 razy.

2. Życiorys Aleksandra Fredry.

Fredro urodził się ok. 20 czerwca 1793 roku w Surochowie pod Jarosławiem, w zaborze austriackim. Jego ojciec Jacek należał do bogatych, lojalnych obywateli ziemskich Galicji. W 1822 Jacek Fredro uzyskał od władz austriackich tytuł hrabiego, który odtąd pozostawał w jego rodzinie. Nie był potomkiem Andrzeja Maksymiliana Fredry, ale był po kądzieli prawnukiem Elżbiety Drużbackiej. Aleksander był trzecim z kolei synem Jacka, a po nim urodziło się jeszcze trzech synów i trzy córki. Dwóch najstarszych Maksymiliana i Seweryna wysłał ojciec do Puław, aby na dworze Czartoryskich zdobywali ogładę towarzyską i nawiązywali znajomości. Młodsi, a wśród nich Aleksander wychowywali się w domu. Rodzina i dwór pana Jacka pod względem obyczajowym pozostawała rodziną średnioszlachecką. Był młody Fredro wychowywany w poszanowaniu władzy ojcowskiej i klejnotu szlacheckiego. Z domu wyniósł przywiązanie do swojej klasy i przekonanie, ze jest ona najbardziej wartościową warstwą narodu. Do nauki w domu Fredrów przywiązywano mniejszą wagę. Czytać i pisać Aleksander nauczył się od niejakiego Trawińskiego. Od 1807 dostał się pod opiekę guwernera Płachetki, który miłą nauczyć panicza muzyki, przyzwoitości, obyczajności i mówienia po francusku.. Ze swoich obowiązków guwerner nie wywiązywał się najlepiej. W 1809 r. Galicja została wyzwolona spod panowania Austriaków przez wojska ks. Józefa Poniatowskiego. Aleksander zaciągnął się do armii i został przyjęty w stopniu podporucznika. Zaczęła się pięcioletnią służba w armii napoleońskiej. Stale awansując odbył Fredro wyprawę pod Moskwę. Wzięty do niewoli uciekł z niej wkrótce i podążył na pola nowych bitew pod Dreznem, Lipskiem i Hanau, a następnie wraz z cofającymi się wojskami dotarł aż do Paryża. Z armii wystąpił dopiero po abdykacji Napoleona. W czerwcu 1814 powrócił w rodzinne strony. Udział w wojnach nauczył Fredrę rozumienia świata i historii. Podczas pobytu w Paryżu spotkał się tez Fredro z wspaniałym teatrem francuskim, który podobnie jak później teatr lwowski wywarł ogromny wpływ n jego twórczość komediową.. Po powrocie z wojska spędzał Fredro czas na gospodarowaniu, przerywając go czasem wyprawami do Lwowa.  Podczas jednej z wypraw zakochał się z wzajemnością w Zofii z Jabłonowskich Skarbkowej, żonie bogatego magnata hr. Stanisława Skarbka, od lat nie żyjącej z mężem. Po paru latach oczekiwania Skarbek udzieli zgody na rozwód. 8 XI 1828 roku Aleksander wziął z Zofią ślub w Korczynie pod Krosnem.  Osiągnąwszy upragnione szczęście nie brał już udziału w powstaniu listopadowym, chwilowo tylko uczestnicząc w pracach Obywatelskiego Komitetu Pomocy dl Powstania.

3. Twórczość Aleksandra Fredry.

Biografia a twórczość. Wydarzenia z życia pisarza wywarły duży wpływ na charakter jego twórczości. Historia czasów w których przyszło mu żyć zdecydował o wyglądzie wielu zasadniczych elementów artyzmu Fredy. Pisarzem Fredro stał się przypadkowo i ten fakt sprawiał, ze w odróżnieniu od innych współczesnych mu kolegów po piórze zachował on dystans wobec mód, stylów i konwencji literackich. Bohaterami komedii Fredry byli jego czytelnicy i widzowie. Jego tradycję stanowił bezpośrednio teatr, a nie tomy przeczytanych utworów.. Biograficzna aliterackość, a tym samym wrażliwość na fakty codziennego życia i n zjawiska otaczającego świata, przy pogardzie dla wszystkich kanonów i reguł.. pochodzenie społeczne  i przekonania związane z tym pochodzeniem postawiły go daleko od szlacheckiego  rewolucjonizmu i ludowości romantyków.  Będzie tym komediom patronował światopogląd szlachcica-ziemianina, korygowany przez doświadczenia człowieka, którego napoleońska epoka nauczyła historycznego patrzenia  na bieg spraw społecznych. Dlatego jego komediach będą dochodzić do siebie dwie sprzeczne tendencje: w ukazywanym przez siebie społeczeństwie szlacheckim będzie ciągle dostrzegać czy6nniki harmonii i dysharmonii, siły organizujące i dezorganizujące. Opowiadając się po stronie staropolskiego obyczaju i staropolskiej tradycji, nie ukryje pisarz jednocześnie licznych pęknięć starej budowli i sygnalizować będzie nadchodzenie nowego porządku społeczno ekonomicznego, który zagraża staremu światu. Dlatego też akcja komedii prazie zawsze będzie oscylować na granicy tragedii, ale pisarz do tragedii nie dopuści. Trojakie było źródło optymizmu Fredry. O optymizmie życiowym pisarza zdecydowały doświadczenia jego rodziny, która umaiła się urządzić pomimo utraty niepodległości. Trudnego optymizmu uczyła pisarza tez historia jego życia, w którym mimo niebezpieczeństw udało mu się szczęśliwie wrócić z wojny i założyć rodzinę z ukochaną. I optymizmu uczył go morał zawarty w oglądanych przez niego komediach. Były to komedie oświeceniowe. Teatr na którym się uczył był teatrem walczącym o zwycięstwo rozumnego świata. Wprowadzał Fredro do zacofanej Galicji Oświecenie, w zmienionych warunkach historycznych, ale przy niezmienionym poczuciu wiary w zwycięstwo poglądów tej formacji kulturalnej.. W omawianym przez nas okresie napiszą Fredro siedemnaście utworów komediowych rozmaitego rodzaju i typu. Było w nich 6 normalnych kilkuaktowych komedii ( Pan Geldhab, Mąż i żona, Cudzoziemszczyzna, Przyjaciele, Śluby panieńskie, Pan Jowialski), 5 utworów wodewilowych, grotesek i fars (Nowy Don Kiszot, Damy i huzary, Nocleg w Apeninach, Gwałtu, co się dzieje!, Dyliżans) oraz 6 jednoaktówek (Intryga na kredce, Zrzędność i przekora, Pierwsza lepsza, Odludki i poeta, list, Nikt mnie nie zna). Oprócz komedii pisał Fredro również liczne wiersze i utwory prozaiczne. „Pan Geldhab”.  W pierwszej pełnowymiarowej komedii przedstawił Fredro życie i przypadki niejakiego Geldhab- bogatego dorobkiewicza, który postanowił wydać swoją jedyną córkę za zrujnowanego księcia. Wprawdzie Flora była poprzednio zaręczona z młodzieńcem szlacheckiego pochodzenia, oficerem Lubomirem, lecz blask mitry książęcej sprawił, ze zerwała ona ów mniej korzystny związek. Gdy dzięki zabiegom zausznika księcia Geldhab zdawał się być bliski celu sytuacja zmieniła się na niekorzyść dorobkiewicz, a na korzyść jego szlacheckich partnerów komediowych. Książę otrzymał niespodziewany spadek i zerwał kontakty z jego domem. Lubomir przejrzał próżność Flory i panna została na koszu. Tytułowy bohater miał licznych poprzedników, którzy w pewnym stopniu zawsze zależni byli od pana Jourdain z Molierowskiej komedii Mieszczanin szlachcicem. Widać jednak samodzielność Fredry, który tradycyjną postać bohatera przedstawił w sytuacji historycznie nowej i charakterystycznej dla polskich stosunków.  Akcja toczy się w chwili, gdy na skutek procesów społeczno-ekonomicznych towarzyszących rozbiorom zaczynają się zacierać różnice między arystokratami, a bogatymi mieszczanami. Fredro wysuwał często na plan pierwszy  tę społeczno-historyczna motywację. Dokładnie zarysowuje drogę kariery Geldhab: mieszczanina, burmistrza, przekupnego sędziego, wojskowego dostawcy. Fredro przedstawił postać rzeczywistego urzędnika pruskiego, który bogacił się na polskim chlebie w kraju rządzonym przez Niemców. W rzeczywistości pocz. XIX w. było tylu zrujnowanych arystokratów, ze bogaci dorobkiewicze z powodzeniem mogli wydawać za nich swoje córki, ale w komedii pan Geldhab ponosi sromotną klęskę. Mamy tu bowiem do czynienia z dwoma sprzecznymi ze sobą procesami. Z jednej strony komedie Fredry cechować będzie wzrost obserwacji realistycznych, prowadzący do kreślenia społecznie wiernej genealogii typów i historycznie prawdziwych konfliktów. Z drugiej strony widzimy, że ocena tych postaci oraz konfliktów przybierają tradycyjną formę oceny moralizatorskiej typowej dla oświeceniowych poprzedników. . Kiedy Fredro pokazuje tradycyjną postać w kontekście nowych historycznie konfliktów jest postępowym kontynuatorem tradycji oświeceniowej. „Mąż i żona”. Bohaterowie komedii: hrabia Wacław, jego żona Elwira, zalotny Fircyk panicz Alfred i pokojówka Justysia byli szczególnymi amatorami zakazanych owoców, które ponadto stanowiły często cudza własność.  Alfred kochał się w Elwirze i bałamucił Justysię, która usiłował też uwieść Wacław. Justysia zapuszczała siec umizgów na Wacława zwodząc Alfreda i oszukując Elwirę. Elwira zdradzała męża i chętnie ulegała zalotom Alfreda. Zasadniczy schemat komedii mógł być przejęty przez Fredrę z komedii Stanisława Jaszkowskiego Pt. Chwila płochości czyli Mąż i żona w jednym przypadku, przełożonej z języka francuskiego, a odegranej przez teatr lwowski 11 marca 1822 r. Pełna zjadliwej ironii komedia Fredry przewyższyła jałowy moralitet. Fredro nie ograniczył się dom ukazania ludzi łamiących dane sobie zobowiązania, ale wskazał na przyczyny takiego stanu rzeczy. Spędzając życie w bezczynności i nudzie Alfred i Wacław szukali sobie rozrywki. Warunki społeczne w których dorastali pozwalały im na spełnienie każdej zachcianki.  Legalna miłość nie zaspokajała ich wybrednych apetytów.. Bohaterowie nie należeli do ludzi umiejących kochać prawdziwie.. Prowadzili oni jedynie wielką grę. Wacław był niemal mistrzem sztuki miłowania. Jego mistrzostwo uznawał młody Alfred i próbował skuteczności rad swojego profesora zdobywając serce Elwiry. Alfred był uczniem wyjątkowo samodzielnym. Wprowadzał do gry o miłość literaturę (sentymentalną). Wierny zasadom prowadzonej gry Alfred pozyskał przychylność Elwiry setkami listów miłosnych, ale listów tych nie pisał sam. Dla ostrożności wynajmował do tego starego Francuza. Nie krępował go styl sentymentalny, był to jedne z licznych stylów uwodzenia.  Tak znakomicie związany splot intryg budowanych z myślą ukazania pustki salonowego życia rozwiązał Fredro w atmosferze wysoce moralnej. Wacław i Elwira odkryli swe wzajemne zdrady i wybaczyli sobie. Alfred porzuciła dom Wacławów pełen wstydu. Justysia wstąpiła do klasztoru. Zjadliwa satyra zmieniła się przy końcu w moralitet. „Nowy Don Kiszot”. „Odludki i poeta”.  Zarówno literatura jak i moda sentymentalno-preromantyczna nie mogły przypaść do gustu licznym jeszcze wówczas pogrobowcom oświecenia. W literaturze tej był zawarty protest przeciwko suchym zasadom moralności, konwencjom feudalno-burżuazyjnego świata. Ale protest przedromantyczny  był biernym i jałowym społecznie. Polegał na indywidualnej ucieczce od życia w krainę śmierci, historycznej egzotyki, dzikiej przyrody, idealnej miłości. Ograniczała się do obyczajowego gestu i nie prowadził do czynnej walki o przemianę świata. Pogrobowcom oświecenia taki protest wydawał się bluźnierstwem ideowym, bezsensowną i próżniaczą igraszka.. i jako tako był on ostro potępiany i wyśmiewany przez Stanisława Potockiego i Jędrzeja Śniadeckiego. Będzie on również wyśmiewany przez Fredrę. W komedii Nowy Don Kiszot powoływał się Fredro na tytułową postać powieści Cervantesa (wyd. 1605), która w I poł. XIX w. stała się ponownie bardzo popularna. Twórcami kultu Don Kiszota stali się romantycy. Czcili w nim symbol zwycięstwa idei nad ziemska pospolitością.. Do romantycznych wyznawców kultu błędnego rycerza należał również bohater komedii Fredry. Kochał on bardzo swoja kuzynkę Zofię, ale jego romantyczne pojęcie miłości nie godziło się. z faktem, ze ojciec zezwalał na małżeństwo. Karol porzucił dom i ruszył w świat szukając czystych i bezinteresownych uczuć. Doszedł do wniosku, ze o małżeństwie decydował majątek. Postanowił wiec bronić kobiet zmuszanych do poślubiania ludzi bogatych. Fredro tak poprowadził akcję, że postać Karola została ośmieszona. Dziewica, której chciał bronić przed zamążpójściem była w istocie przebranym służącym Michałem, któremu znudziła się. rola giermka i postanowił obrzydzić panu rycerskie sprawy. Inna kobieta w obronie której występował okazała się bardzo przywiązana do męża. W rezultacie Karol zrezygnował. Porzucił mrzonki i poprosił o rękę Zofii. Ulubionym chwytem artystycznym licznych w latach 20-tych i 30-tych pooświeceniowych krytyków literatury preromantycznej i sentymentalnej była satyryczna konfrontacja książkowego ideału z pospolitą rzeczywistością. Podobnie postąpił Fredro nie tylko w Nowym Don Kiszocie, ale także w Odludkach i poecie. Ukazał tu pisarz biednego poetę zakochanego beznadziejnie w córce bogatego oberżysty, Zuzi Kapkównie. Na szczęście dla poety Edwina do oberży pana Kapki zawitali bogaci goście z rodu Don Kiszotów, Astolf i Czesław. Romantyczny gest Czesława umożliwił kochankom małżeństwo. „Śluby panieńskie czyli Magnetyzm serca”. Fredro z reguły tytułował swoje komedie zgodnie z oświeceniową tradycja- jasno, konkretnie i krótko. Jedynie Śluby panieńskie otrzymały dłuższy dwuczęściowy tytuł. Był to zabieg celowy i świadomy. Pozornie w Ślubach panieńskich nie było materiału na komedie, bo komedia to przede wszystkim konflikt, a gdzie tu konflikt? Radost opiekun Gucia i pani Dobrójska, matka Anieli już dawno doszli do wniosku, ze ich podopieczni powinni się pobrać. Sympatie pani Dobrójskiej pozyskał tez młody Albin, który stara się o jej drugą podopieczna Klarę. Gustawowi nie w smak było przymusowe małżeństwo, ale zdawał sobie sprawę z bezcelowości protestów i zrezygnował z oporu wobec starszych, który często bywał osia konfliktu komediowego.   W Ślubach rządzi jeszcze staropolski obyczaj. Jednocześnie wszyscy w Ślubach grają komedie miłości. Autor pokazuje jak na drodze kawalera do ręki panny piętrzą się przeszkody. Przeszkody na drodze Gustawa i Albina wyglądają na pozór niewinnie. Aniela i Klara przeczytały romans sentymentalny Pt. Męża Kloryndy życie wiarołomne i po lekturze wyciągnęły wniosek, ze za mąż wychodzić nie warto.  To postanowienie przypieczętowały sobie uroczystym ślubem złożonym sobie nawzajem. Ta niewinna na pozór przeszkoda zmobilizowała konkurentów i zmusiła ich do przyjęcia zasad gry literackiej narzuconej przez panny. Albin  pojawi się jeszcze przed ślubami jak sentymentalny kochanek. Literackiej stylizacji poddał się tez Gucio, ale w jego przypadku była tom świadoma gra. Aby podbić serce Anieli przekształcił się w bohatera romansu. Powiedział do anieli, ze beznadziejnie zakochał się w dziewczynie, która nosiła imię panny Dobrójskiej. Ale na ten ślub nie chciał zgodzić się okrutny Radost. Cala nadzieję fircyk położył w interwencji Anieli Dobrójskiej, która miła przebłagać matkę i stryja do zerwania rodzinnych układów. W przeciwnym razie Gustaw straszył popełnieniem samobójstwa. Groźbą i prośbą obudził Gustaw uczucie w sercu Anieli. Oświadczył się wtedy i pozyskał nie tylko rękę ale i miłość.  Taka stylizacja literacka była bohaterom potrzebna, gdyż w momencie toczonej się akcji dawało sobie znać obok obyczaju staropolskiego obyczaj salonowy kształtowany pod wpływem zachodnioeuropejskiego romansu sentymentalnego i mody francuskiej. Zaczynała się epoka zdobywania serca panny, ale saski obyczaj nie wykształcił żadnych rodzimych wzorów w tym zakresie. Trzeba było sięgać po wzory do nowej literatury broniącej praw serca i gorliwie czytanej przez polskie czytelniczki. Fredro jako wnikliwy obserwator zarejestrował że w nowych okolicznościach zaistniała potrzeba starania się nie tylko o rękę panny, ale i o jej serce. Temu zjawisku złożył żartobliwy hołd w Ślubach panieńskich. Żartobliwy, bo gra amantów podkreślał konwencjonalny charakter nowego obyczaju; nieobowiązujący, bo uroczy flirt nie prowadził w komedii do wniosków sprzecznych ze staropolskim obyczajem. Ośmieszając naiwność młodych czytelniczek, wyolbrzymiając patos i melodramatyczność nowej literatury starał się wykazać, ze nie jest on dla starego obyczaju konkurentem poważnym. Te parodystyczną w stosunku do nowej literatury intencję pisarza na początku zapowiedział już tytuł komedii- żartobliwa kopia tytułów licznych wówczas romansów sentymentalnych. „Pan Jowialski”. Tytułowy bohater utworu jest miłym, dobrotliwym i bogatym staruszkiem, właścicielem majątku zwanego Pustakówką. Podlega jednej namiętności- gawędziarstwu. Przy każdej okazji sypie jak z rękawa bajeczkami, opowieściami itp. Ma ponadto jedno marzenie: chce być wydrukowany i opisany w prawdziwej książce. Życzenia te wypowiada w bardzo właściwej chwili. Moda literacka czasów w których żyje przychylna jest takim staruszkom. Pisarze romantyzmu lubują się w grzebaniu w starych archiwach, pamiętnikach, spisują gawędy opowiadane przez ludzi, którzy pamiętają dawna RP.W modzie zaczyna być przeszłość i jej żywe pomniki. Takim gawędziarzem był pan Jowialski. Jako model tej postaci posłużył  Fredrze żywy człowiek- staruszek Grzymała. Z tym, ze kreśląc postać gawędziarza „jowialisty” kazał mu wypowiada przede wszytki przysłowia. W ten sposób dzikie postaci tytułowego bohatera cały utwór przekształcił się formalnie w „komedie przysłów”.  Przekształcenia tego dokonał wzorując się na przykładzie znanych w I poł. XIX w. spektakli z gatunku udramatyzowanego przysłowia.  Wprowadził Fredro jednocześnie postać pisarza Ludomira, który wybrał się w teren na poszukiwanie modelu do swoich utworów. Na swej drodze spotkał pana Jowialskiego i ku jego zachwytowi postanowił napisać o nim dzieło, ale to nie był jedyny cel pisarza. Wkradł się on w łaski staruszka i uzyskał rękę jego pięknej i romansowej wnuczki Heleny, wbrew przeszkodom ze strony jej ojca Szambelana, macochy Szambelanowej i bogatego konkurenta Janusza. Ośmieszając konwencje literackie starał się Fredro jednocześnie ukazać  konflikty realnej rzeczywistości.  Ludomir był a zawodu pisarzem, z zainteresowań romantykiem. Fredro ukazał, że istotnym celem jego życia był… bogaty ożenek. Cała literackość bohatera okazała się więc pozą.  Podobna komedie grało całe otoczenie bogatego staruszka. Szambelan i Szambelanowa zamieszkiwali zapadła wieś tylko dlatego, ze taka była wola staruszka, który chciał mieć słuchaczy. Rodzina nie lubiła Jowialskiego, ale znosiła go,. Ponieważ posiadał majątek. Komedia ta stała się także komedia literacką dzięki farsie jaką pochlebca Janusz zorganizował dla zabawienia Jowialskiego, a której ofiar amia być Ludomir. Znudzeni lokatorzy wypatrzyli Ludomira gdy spał pod drzewem i biorąc go za przydrożnego szewczyka przenieśli do Pustakówki i przebrali w szaty sułtana. Ludomir doskonale zorientował się w roli i udawał że wierzy w swoja sułtańską godność. Dzięki temu uzyskał przywilej, jakiego normalnie nie mógłby uzyskać. Pan Jowialski pozwolił mu na rozmowę i na romans z Heleną. „Sułtan” i poeta nawiązał szybko kontakt duchowy z piękną wnuczką i zdystansował Janusza. Ofiara przebieranki stali się jej reżyserzy. Materiału do owej przebieranki mogła dostarczyć pisarzowi przerobiona z francuskiego komedia Krewni wielkiego wezyra grana na scenie lwowskiej kilkakrotnie. Posługując się różnymi wzorami i konwencjami literackimi i przedstawiając dwie strony medalu za pomocą komedii w komedii dał Fredro w panu Jowialskim gorzki i smutny obraz trzech pokoleń jednej szlacheckiej rodziny. Stary gawędziarz należał już do ubiegłego wieku. Ci, co mieli go zastąpić, byli już tylko cieniami prawdziwego człowieka.  W Panu Geldhabie i w Mężu i żonie kontynuował Fredro tradycję literatury stanisławowskiej. W Nowym Don Kiszocie oraz w Odludkach i poecie dokonywał próby żartobliwego obrachunku z nowymi, antyoświeceniowymi zjawiskami w literaturze oraz obyczajowości. W Ślubach panieńskich i Panu Jowialskim złożył hołd ukochanemu przez siebie staropolskiemu obyczajowi. Pomnikiem staropolskiego obyczaju i kpina z nowej literatury będzie również najwybitniejsza komedia Fredry: Zemsta.

II.                  ARTYSTYCZNY KSZTAŁT KOMEDII

   1.U źródeł komedii.

Geneza utworu. W większości komedii napisanych przed 1833 rokiem w wyborze tematu decydowała oświeceniowa tradycja komediowa. I dlatego ze strony badaczy XVIII wieku miano „genialnego pogrobowca oświecenia”.  Zupełnie inaczej wyglądała geneza Ślubów panieńskich i Pana Jowialskiego, a jeszcze inaczej Zemsty. Zemsta została napisana w latach 1832-33, wystawiona w 1834 r. Nie powstała ona jako jeszcze jedna mniej lub więcej doskonała wersja tematu znanego poprzednio w literaturze. Oświeceniowa tradycja komediowa będzie w tym utworze stanowic czynnik istotny, ale punktem wyjścia do napisania Zemsty stało się dla Fredry „historyczne podanie zwyczajów ojców naszych”. W 1828 Fredro ożenił się z  Zofią z Jabłonowskich Skarbkową. W posagu wziął za nią klucz Korczyński z połową starego zamku w Odrzykoniu. Druga połowa należała do kogoś innego. Przeglądając papiery związane z historia świeżo otrzymanego majątku, natrafić musiał na akta procesowe właścicieli zamku odrzykońskiego w I poł XVII w.: Piotra z Dąbrowicy Firleja i Jana Skotnickiego.  Pierwszy, dumny i bogaty wojewoda był właścicielem zamku dolnego, drugi- znany pieniacz zajmował zamek górny. Firleja raziło sąsiedztwo Skotnickiego, którego uważał za chudopachołka. Jak mógł dokuczał sąsiadowi, a tamten nie był mu dłużny. M.in. skierował rynny na zabudowania Firleja. Firlej napadł zaś na robotników zaprawiających mury wyższego zamku i przy okazji poniszczył rynny. Odbyła się sprawa w sądzie. Wygrał ja Skotnicki, ale zatargi trwały nadal. Dopiero w 1638 położył im kres ślub miedzy wojewodzicem Piotrem Firlejem, a kasztelanką Zofią Skotnicką. Pisząc Zemstę postanowił pisarz wskrzesić historie tego sporu na kartach komedii. Opierając akcję utworu na podaniu historycznym zdawał się wyraźnie wstępować na ścieżkę praktyki twórczej, która już w tym czasie kroczyli romantycy. Historycy literatury dali się przez wiele lat zasugerować  wizja feudalnego zamczyska, która patronował genezie Zemsty i postawili znak równości pomiędzy Fredrą a romantykami. W konsekwencji uznali Zemste za komedie historyczną, w której akcja toczyła się ok. 1772 r. W świetle najnowszych badań pogląd ten okazał się niesłuszny. Z ta uwielbiana przez romantyków podnietą twórczą jaką było podanie historyczne postąpił sobie Fredro wcale nieromantycznie. Z aktów XVII-wiecznych przejdzie do utworu sytuacja topograficzna, dwie sąsiadujące ze sobą części zamku, skłóceni właściciele oraz spór o mór graniczny. Inne konflikty utworu będą konfliktami charakterystycznymi dla pierwszego dziesięciolecia XIX w. Bohaterowie będą postaciami doskonale mieszczącymi się w tym wieku. „Przemiany <<Zemsty>>”, czas i miejsce akcji. Zamiar napisania komedii współczesnej powziął pisarz od pierwszych chwil pracy nad tekstem. W początkowych wersjach Zemsty Firlej miła się ukazać czytelnikom w postaci Barona, przeplatającego w rozmowie polskie słowa francuskimi. Przypadkowym sąsiadem Barona został dorobkiewicz Kiełbik, mocno uwspółcześniona postać dawnego pieniacza Skotnickiego. Zamek nie dostał się  w ich rękę naturalną drogą (spadek), ale nabyli go niedawno, najprawdopodobniej w wyniku licytacji magnackiego majątku, jakich wiele było na przełomie XVIII i XIX w. W trakcie dalszej pracy Fredro przerabiał tekst w wielu kierunkach. Przez pewien czas nosił się z zamiarem przeniesienia akcji na wiek XVII, ale ostatecznie zamiar ten porzucił. W ostatecznej wersji związki z teraźniejszością zaznaczył silniej przez wprowadzenie na scenę pary kochanków o wyraźnie uwspółcześnionej indywidualności. Pisząc swoje komedie Fredro zaopatrywał je na początku w spisy osób. Na końcu spisu umieszczał dodatkowo informacje, gdzie ma toczyć się akcja. W przypadku dramatów historycznych dołączał do tego informacje o czasie akcji. Pod spisem osób w Zemście widnieje tylko informacja” „Scena na wsi”. Zemsta była zatem komedią współczesną. Ale był to czas szczególny, gdy kończyła się rzeczpospolita szlachecka. Pokazując pocz. XIX w. uchwycił Fredro te chwilę gdy w obrębie trzech pokoleń potkały się trzy skrajnie różne formacje kulturalne: czasów saskich, epoki stanisławowskiej i preromantyczna. Był to okres przeobrażeń szybkich i gwałtownych. Dlatego też Zemsta będąc komedia współczesną, stała się pośrednio komedia historyczną. Dla przedstawienia swoich bohaterów wybrał Fredro równie odległą jak autor Pana Tadeusza mazowiecką prowincję, jedyne miejsce, w którym mogli oni obok siebie egzystować swobodnie i prawdopodobnie. Uzyskał przez to nadzwyczajne efekty estetyczne.

2. Charakterystyka postaci.

Cześnik Raptusiewicz. Czytelnikom komedii Bohomolca ( szczególnie Czarów i ...