Celiakia (glutenozależna choroba trzewna) spowodowana jest nietolerancją glutenu, czyli białka zawartego w otoczkach zbóż (pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa). Czynnikiem szkodliwym jest gliadyna - rozpuszczalna w alkoholu frakcja tych białek.

Spożywanie pokarmów zawierających gluten powoduje zanik błony śluzowej jelita cienkiego (atrofia kosmków). Prowadzi to do zaburzeń wchłaniania i wyniszczenia organizmu. Pod wpływem stosowania diety bezglutenowej następuje regeneracja kosmków jelitowych i ustapienie objawów klinicznych.

Choroba ta najczęściej objawia się we wczesnym dzieciństwie, pomiędzy 6 miesiącem a 3 rokiem życia, ale możliwe jest też ujawnienie się jej w wieku dojrzałym. Do głownych objawów nieleczonej dziecięcej celiakii należą przewlekłe biegunki, utrata masy ciała, zahamowanie wzrostu, powiększenie obwodu brzucha, oraz zmiany usposobienia.

Przyczyny:
Pytanie to pozostaje na razie bez odpowiedzi, ponieważ nie wiadomo jaki jest mechanizm uszkadzającego działania glutenu na śluzówkę jelita. Obecnie równoprawne są są cztery hipotezy wyjaśniające istotę tej choroby:

·         teoria immunologiczna - przyczyną zaburzeń jest alergia (uczulenie) na gluten, a miejscem reakcji alergicznej jest śluzówka jelita. Poparciem dla tej teorii jest obecność przeciwciał antygliadynowych u osób chorych, nie przestrzegających diety.

·         teoria toksyczna - przyczyną choroby jest wrodzony i dziedziczny brak enzymu jelitowego rozkładającego gluten. Nierozłożony gluten działa toksycznie doprowadzając do uszkodzeń i zaniku kosmków jelitowych.

·         teoria wirusowa - za etiologią wirusową choroby, przemawia podobieństwo fragmentu sekwencji aminokwasowej białka ludzkiego adenowirusa typu 12 i frakcji a-gliadyny.

·         teoria wady błony komórkowej enterocytów - błona komórek okrywających kosmki jelitowe ma nieprawidłową budowę, gluten działa na komórkę toksycznie - komórki giną i dochodzi do zaniku kosmka. Według tej teorii wada ta jest wrodzona.

Objawy:
Obraz choroby zależy od wieku chorego. Inne objawy dominują w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym, inne u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym a jeszcze inne u ludzi dorosłych. Na obraz kliniczny choroby ma też wpływ sposób leczenia (brak leczenia, leczenie niesystematyczne, leczenie systematyczne). Należy pamiętać, że każdy przypadek chorobowy jest inny i nie zawsze muszą występować wszystkie objawy chorobowe. W przypadku niektórych z wymienionych objawów stwierdzono ich współwystępowanie z celiakią, nie wiadomo jednak czy istnieje zależność pomiędzy nietolerancją glutenu a innymi jednostkami chorobowymi

Przedstawione poniżej objawy pogrupowane są według układów których dotyczą.

Przewód pokarmowy

·         biegunka

·         utrata masy ciała

·         osłabienie

·         zaburzenia związane z upośledzonym wchłanianiem białka i witaminy K (obrzęki stóp, łatwe powstawanie wylewów podskórnych)

·         biegunka tłuszczowa

·         zaparcia

·         zwiększona liczba wypróżnień (do 10 dziennie)

·         zwiekszone ryzyko wystąpienia schorzeń zapalnych jelita

·         zwiększone ryzyko pojawienia się nowotworu jelita

Układ krwiotwórczy

·         anemia (na skutek złego wchłaniania żelaza lub/i kwasu foliowego)

·         hiposplenizm

·         trombocytoza z ciałkami Howell-Jolly'ego

·         skaza krwotoczna (niedobór witaminy K)

Układ kostny

·         osteoporoza (skutek upośledzonego wchłaniania wapnia)

·         nie osiągnięcie szczytowej masy kostnej

Układ nerwowy - póżno objawowe powikłania neurologiczne

·         polineuropatia

·         miopatia

·         ataksja móżdżkowa

·         zanik tkanki mózgowej i otępienie

·         zapalenie naczyń mózgowych

·         zapalenie pnia mózgowego

·         zwiększone ryzyko wystąpienia padaczki

·         zwiększona częstośc występowania depresji

Nerki i wątroba

·         kłębuszkowe zapalenie nerek

·         nefropatia IgA pod wpływem diety bezglutenowej

·         stłuszczenie wątroby

·         atrezja dróg żółciowych

·         pierwotna marskość żółciowa

·         przewlekłe zapalenie wątroby

Inne schorzenia towarzyszące

·         zapalenie naczyń

·         krioglobulinemia

·         schorzenia tarczycy

·         cukrzyca insulinozależna

·         zaburzenia płodności kobiet

Aby ustrzec się przed tymi objawami należy przestrzegać 100% diety bezglutenowej

Leczenie:
Jedyną skuteczną formą leczenia choroby trzewnej jest stosowanie diety eliminacyjnej polegającej na całkowitym wykluczeniu z posiłków produktów zawierających gluten, czyli produktów zbożowych (żyto, pszenica, jęczmień, owies). Spożycie nawet najmniejszych ilości tych produktów może prowadzić do bardzo ciężkich objawów chorobowych. Dzieci w ostrym okresie celiakii wymagają leczenia szpitalnego, później leczenie dietą kontynuowane jest już w domu. Jeżeli u dziecka występuje też nietolerancja innych pokarmów (np. laktozy, sacharozy) również je należy wyłączyć z diety. Wczesne rozpoznanie i prawidłowe leczenie doprowadza szybko do poprawy stanu dziecka.

Produktami naturalnie bezglutenowymi są: kukurydza, ryż, ziemniaki, soja, proso, gryka, tapioka, amarantus, maniok, soczewica, sago, sorgo i wszystkie ich przetwory. Za bezglutenowe uznaje się też produkty oczyszczone z glutenu w procesie obróbki, np. skrobię pszenną bezglutenową (pozostałość glutenu nie może przekraczać 1 mg/100g wg FAO/WHO).

Na diecie bezglutenowej dozwolone są:

1.      Napoje - kawa, herbata, herbatki ziołowe, kakao naturalne, rum, wino gronowe, woda mineralna

2.      Produkty mleczne - mleko, maślanka, kefir, serwatka, sery białe, feta
Uwaga na – śmietanę, jogurty, sery żółte (paczkowane), topione, homogenizowane – mogą zawierać skrobię pszenną! Ponadto kawa rozpuszczalna może zawierać dodatki glutenowe!

3.      Mięsa, ryby - świeże mięso, podroby, ryby, owoce morza, wędliny wysokogatunkowe (szynka, polędwica)

4.      Tłuszcze - masło, masło roślinne, margaryny, oleje, oliwa z oliwek, tran

5.      Warzywa i owoce – bez ograniczeń
Uwaga - niektóre owoce przygotowywane do przechowywania, np. jabłka, mogą być powlekane glutenem!

6.      Pieczywo, kasze, płatki - pieczywo i makarony bezglutenowe, kasza kukurydziana, jaglana, gryczana, kleik ryżowy, kukurydza prażona, chrupki czyste kukurydziane.
Uwaga – jeśli płatki ryżowe i kukurydziane zawierają słód jęczmienny są zabronione!

7.      Słodycze - cukier, miód, galaretki, budynie i kisiele na bazie mąki ziemniaczanej, orzechy, migdały, mak, sezam, dżemy i marmolady, czekolada mleczna i gorzka twarda (bez nadzienia), landrynki, lizaki, dropsy bez dodatku słodu i skrobi, słodycze bezglutenowe

8.      Inne - proszek do pieczenia bezglutenowy, soda oczyszczona, czysta żelatyna, drożdże, zioła i jednorodne przyprawy, ocet winny, z jabłek, siemię lniane, czysty przecier pomidorowy, niektóre musztardy, jajka.

W diecie bezglutenowej bezwzględnie zabronione jest spożywanie produktów zawierających pszenicę, żyto, jęczmień i owies, a także pszenżyto i orkisz oraz wszelkich wyrobów z ich dodatkiem.

Na diecie bezglutenowej zabronione są:

1.      Napoje - kawa zbożowa, herbatki z dodatkiem słodu, kawy z dodatkami smakowymi, niektóre rodzaje kakao, piwo, alkohole zbożowe (wódki, gin, whisky)

2.      Produkty mleczne - mleko zagęszczone, czekolada pitna z dodatkami, jogurty z dodatkiem skrobi, śmietana zagęszczana

3.      Mięsa, ryby - konserwy mięsne i rybne, większość wysoko przetworzonych wyrobów typu: parówki, pasztety, mielonki, kiełbasy itp., półprodukty panierowane (paluszki rybne itp.)
Uwaga – w produktach tych oprócz skrobi na etykiecie może pojawić się tzw. białko roślinne (gluten)

4.      Tłuszcze - sosy i majonezy z dodatkiem mąki

5.      Warzywa i owoce - niektóre owoce preparowane, przygotowywane do przechowywania

6.      Pieczywo, kasze, płatki - tradycyjne pieczywo, makarony, kasze, mąki, musli, otręby, płatki (także ryżowe i kukurydziane jeśli zawierają słód jęczmienny!), panierki, bułka tarta

7.      Słodycze - ciasta, ciastka, słodycze z dodatkiem mąki i skrobi, batony, chipsy, czekolada nadziewana, marcepan, chałwa, lody z waflem i inne zawierające tzw. łom waflowy, guma do żucia, słód jęczmienny (in. ekstrakt słodowy)

8.      Inne- sosy sojowe, buliony, ketchup, ocet spirytusowy, niektóre musztardy, zupy w proszku, zupy tradycyjne: barszcz biały, żurek (zakwas)