127.pdf

Tom 51, 2002

Numer 2 (255)

Strony 127–138

K RYSTYNA G RODZIÑSKA iG RA¯YNA S ZAREK -£ UKASZEWSKA

Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN

Lubicz 46, 31-512 Kraków

e-mail: grodzin@ib-pan.krakow.pl

HA£DY CYNKOWO-O£OWIOWE W OKOLICACH OLKUSZA —

PRZESZ³OŒÆ, TERANIEJSZOŒÆ I PRZYSZ³OŒÆ

WPROWADZENIE

W po³udniowej czêœci Polski, na Wy¿ynie

Œl¹sko-Krakowskiej (w tym w regionie olku-

skim) bogatej w z³o¿a rud cynkowo-o³owio-

wych wielowiekowa dzia³alnoœæ wydobywcza

nada³a krajobrazowi charakterystyczne piêtno

w postaci „setek do³ków zapad³ych ma³ych i

wiêkszych szybików, pagórów, warp usypa-

nych przy ich kopaniu” (D OBRZAÑSKA 1955).

Te pagórkowate warpy, czyli ha³dy pogórni-

cze, zawieraj¹ce czêsto wysokie stê¿enia metali

ciê¿kich, szczególnie cynku i o³owiu, stanowi¹

zagro¿enie dla œrodowiska poprzez pylenie,

ska¿enie wód podziemnych i cieków wod-

nych. Dzieje siê to szczególnie wtedy, gdy

ha³dy s¹ pozbawione roœlinnoœci. Poza uci¹¿li-

woœci¹ dla œrodowiska ha³dy, przede wszyst-

kim te najstarsze, stanowi¹ obiekty dokumen-

tacyjno — kulturowe, swoiste zabytki dziedzic-

twa przemys³owego regionu (R OSTAÑSKI

1997).

W niniejszym artykule przedstawiamy ha³dy

cynkowo-o³owiowe w regionie olkuskim —

omawiamy historiê górnictwa kruszcowego i

historiê badañ botanicznych. G³ówn¹ uwagê

skupi³yœmy na ha³dach w okolicach Boles³awia

— ha³dzie „starej”, ponad 100-letniej uznanej za

u¿ytek ekologiczny, ha³dach m³odych, kilkuna-

stoletnich i ca³kiem œwie¿ych ha³dach oraz wy-

robiskach otaczaj¹cych ha³dê star¹. Pokazujemy

jak powstaje bez ingerencji ludzkiej, w procesie

spontanicznej sukcesji bogata pod wzglêdem

florystycznym murawa oraz zastanawiamy siê,

jaki typ lub typy rekultywacji nale¿a³oby stoso-

waæ, by zdewastowany teren sta³ siê intere-

suj¹cy pod wzglêdem przyrodniczym oraz

atrakcyjnym pod wzglêdem krajobrazowym.

Z£O¯A RUD CYNKOWO-O£OWIOWYCH W REGIONIE OLKUSKIM

Z³o¿a rud cynkowo-o³owiowych wystêpuj¹

na Wy¿ynie Œl¹sko-Krakowskiej. Ci¹gn¹ siê one

w dwóch, prawie równoleg³ych, pasmach

d³ugoœci oko³o 80 km z pó³nocnego zachodu

na po³udniowy wschód, od Siewierza poprzez

S³awków, Olkusz a¿ po Krzeszowice oraz od Bi-

bieli poprzez Tarnowskie Góry, Bytom, Bêdzin,

Trzebiniê po Alwerniê. W obszarze z³ó¿

œl¹sko-krakowskich wydziela siê zazwyczaj 3

regiony: bytomski, olkuski i chrzanowski

(M OLENDA 1963) (Ryc. 1).

Z³o¿a cynkowo-o³owiowe zalegaj¹ w war-

stwach triasu, g³ównie w dolomitach kruszco-

noœnych, rzadziej w wapieniach. Wystêpuje w

nich kilkadziesi¹t minera³ów kruszconoœnych.

Podstawowymi s¹ siarczki cynku — blenda cyn-

kowa (ZnS) i siarczki o³owiu — galena (PbS) z

wysok¹ zawartoœci¹ srebra. W wyniku proce-

sów utleniania i karbonizacji powsta³y z nich

minera³y wtórne — wêglany i krzemiany cynku

zwane galmanami i o³owiu tzw. cerusyt. Wraz z

nimi wystêpuj¹ siarczkowe lub utlenione mi-

128

K RYSTYNA G RODZIÑSKA iG RA¯YNA S ZAREK -£ UKASZEWSKA

Mierzêcice

Siewierz

Tarnowice

Olkusz

Z¹bkowice

Bytom

Bêdzin

D¹browa

Zagórze

Z³o¿a surowców

mineralnych

wêgiel

ruda Fe

ruda Zn/Pb

ruda Cu

CzeladŸ

S³awków

Sosnowiec

Boles³aw

Olkusz

Mys³owice

Trzebinia

Chrzanów

Ryc. 1. Z³o¿a surowców mineralnych w Polsce (A) i z³o¿a rud cynkowo-o³owiowych w regionie

œl¹sko-krakowskim (B)

nera³y ¿elaza g³ównie markazyt i limonit

(M OLENDA 1963). Obok tych podstawowych

minera³ów wystêpuj¹ w mniejszych iloœciach

kadm (Cd), srebro (Ag) i tal (Tl).

HISTORIA GÓRNICTWA ODKRYWKOWEGO W REGIONIE OLKUSKIM

Górnictwo odkrywkowe w regionie olku-

skim posiada d³ug¹ historiê, siêga ona wczesne-

go œredniowiecza (K RYGIER i wspó³aut. 1971,

S ASS -G USTKIEWICZ i wspó³aut. 2001). Pocz¹tko-

wo by³a g³ównie eksploatowana galena, z któ-

rej uzyskiwano o³ów i srebro, a tylko spora-

dycznie i w niewielkich iloœciach eksploatowa-

ny by³ galman. Nie znano bowiem wtedy me-

tod wytopu z niego cynku i u¿ywano go w sta-

nie pó³surowym do produkcji mosi¹dzu. Wy-

bierano tylko z³o¿a najbogatsze, ¿y³y o du¿ej

mi¹¿szoœci lub wiêksze skupienia, potem za-

czêto wybieraæ tak¿e z³o¿a ubo¿sze, bardziej

rozproszone. Szybki rozwój eksploatacji w ko-

ñcu XIII w. i w XIV w., w oparciu o p³ytkie, znaj-

duj¹ce siê na wychodniach lub do kilkunastu

metrów od powierzchni ziemi, ponad pozio-

mem wody z³o¿a spowodowa³ nap³yw górni-

ków do tego regionu.

W pierwszym okresie olkuskiego górnic-

twa nie by³o kopalñ w dzisiejszym tego s³owa

znaczeniu. Jednostk¹ eksploatacyjn¹ by³ szyb

g³ówny z kilkoma bocznymi zg³êbionymi szy-

bami, w odleg³oœci 50 m od siebie. Takie kopal-

nie szyby funkcjonowa³y krótko, kilka lat. Po

wybraniu rudy z tego niewielkiego terenu bu-

dowano w niedalekiej odleg³oœci nowe „kopal-

nie”. O kopalni, zbli¿onej do dzisiejszej, mo¿na

mówiæ dopiero od po³owy XVI w., po zbudo-

waniu sztolni odwadniaj¹cych. Dziêki nim ol-

kuskie górnictwo wesz³o w okres najwiêksze-

go w swych dziejach rozkwitu. Z galeny produ-

kowano rocznie od 1000 do 3000 ton o³owiu,

który pokrywa³ ca³kowicie potrzeby kraju, po-

nadto by³ eksportowany do Czech, S³owacji i

do Europy Zachodniej. Z najbogatszej rudy

odci¹gano rocznie 1000 do 1200 kg srebra sku-

powanego przez mennice. Wraz z rozwojem

górnictwa rozwija³y siê huty. Od XIII do

XVIII w. dzia³a³o ³¹cznie oko³o 50 hut, jedno-

czeœnie czynnych by³o kilkanaœcie.

Z koñcem XVI w. górnictwo olkuskie za-

czê³o chyliæ siê ku upadkowi. Od tego czasu

prace górnicze ogranicza³y siê do wybierania

galeny z p³ytkich wyrobisk starych kopalñ oraz

eksploatacji starych ha³d zawieraj¹cych jeszcze

Ha³dy cynkowo-o³owiowe w okolicach Olkusza

129

wiele okruchów i ziaren galeny. W XVII w. po-

dejmowano liczne, lecz daremne próby

wskrzeszenia œwietnego niegdyœ olkuskiego

górnictwa. Dopiero XIX w. przyniós³ powtór-

ne jego o¿ywienie. Pocz¹tkow¹ eksploatacjê

„rabunkow¹”, ma³ymi odkrywkami i chaotycz-

nie zg³êbianymi szybami z roczn¹ produkcj¹

oko³o 1800 ton, zast¹piono do koñca lat 20.

XIX w. regularn¹ wybiórk¹ przez zg³êbianie

szybów w czworobok i ³¹czenie ich chodnika-

mi. W pierwszej po³owie XIX w. roczna pro-

dukcja wynosi³a 9000 do 11000 ton galmanu. I

znów w po³owie XIX w. górnictwo olkuskie

prze¿ywa³o du¿e trudnoœci. Eksploatowano

galman coraz ubo¿szy, poniewa¿ bogatsze

z³o¿a zosta³y do poziomu wody ju¿ wybrane.

Dopiero od lat 70. XIX w. rozpocz¹³ siê nowy

okres koniunktury w przemyœle cynkowym.

Sta³o siê to dziêki opanowaniu metody wyta-

piania cynku z galmanu. Nieu¿yteczny w œre-

dniowieczu galman sta³ siê teraz g³ównym

przedmiotem eksploatacji. W okolicach Bo-

les³awia intensywne roboty górnicze trwa³y do

lat 30. XX w. W okresie kryzysu ekonomiczne-

go kopalnie zosta³y zalane. W latach

1940–1944 podczas okupacji niemieckiej pod-

jêto ponownie dzia³alnoœæ wydobywcz¹ rud

cynkowo-o³owiowych w regionie olkuskim, a

po wojnie uruchomiono czêœæ starych kopalñ i

wybudowano nowe (Trzebionka, Olkusz-

Po³udnie, Pomorzany). Powsta³a te¿ w latach

50. XX w. huta cynku i o³owiu w Bukownie.

Przemiany ekonomiczne w latach 80. XX w.

spowodowa³y ograniczenie wydobywania i

przetwarzania rud cynkowo-o³owiowych w re-

gionie olkuskim. Czynne s¹ obecnie 2 kopalnie

rud (Trzebionka, Olkusz-Pomorzany) z

zak³adami przeróbki rudy, osadniki poflotacyj-

ne przy kopalniach oraz huta cynku i o³owiu

„Boles³aw” z fabryk¹ kwasu siarkowego. Kopal-

nia „Boles³aw” (zamkniêta w 1996 roku) z

dwiema nieczynnymi odkrywkami galmanów

znajduje siê obecnie w stanie likwidacji

(S ASS -G USTKIEWICZ i wspó³aut. 2001). Po za-

przestaniu dzia³alnoœci wydobywczej Zak³ady

Górnicze zosta³y zobowi¹zane do zasypania

wyrobisk i niwelacji terenu, a nastêpnie do

przeprowadzenia rekultywacji zdegradowane-

go obszaru i zagospodarowania gruntów w kie-

runku „zieleñ parkowa” (inf. Dzia³u Ochrony

Œrodowiska Zak³adów Górniczo-Hutniczych

„Boles³aw” w Bukownie). Po tych zabiegach re-

kultywacyjnych Zak³ady Górniczo-Hutnicze

mia³y przekazaæ te tereny Zarz¹dowi Lasów

Pañstwowych.

BADANIA BOTANICZNE NA HA£DACH CYNKOWO-O£OWIOWYCH W REJONIE OLKUSZA

Pierwsze wzmianki o roœlinnoœci obszaru

Olkusza i Boles³awia ukaza³y siê z koñcem XIX i

pocz¹tkiem XX w. Zawdziêczamy je trzem bo-

tanikom — Z ALEWSKIEMU (1886), W ÓYCIC-

KIEMU (1913) i P AXOWI (1918). Praca Wóycic-

kiego przynosi najwiêcej danych, zawiera ona

dosyæ obszern¹ charakterystykê roœlinnoœci

tego obszaru i, co jest nies³ychanie cenne, foto-

grafie eksploatowanego terenu. Pokazuj¹ one

rozleg³e, pozbawione roœlinnoœci osadniki

przy kopalni galmanu w Boles³awiu, stoki ol-

brzymich warp, pagórkowate tereny zrobów

górniczych z nielicznymi gatunkami porostów

i roœlin naczyniowych. Autor ten zwraca uwagê

na zagro¿enia wynikaj¹ce z prac górniczych.

Warto przytoczyæ nastêpuj¹ce jego zdanie:

„Uboga a przesycona tak dalece galmanem i

kruszcem o³owianym gleba, ¿e w okolicach

s¹siaduj¹cych z kopalniami hodowla ptactwa

domowego jest niemo¿liwa, po domach brak

myszy, a pola s¹ bez kretów, gdzieniegdzie tyl-

ko zosta³a u¿yta pod uprawê kartofli lub zbó¿

wydaj¹cych plony mniej ni¿ mierne; czêœciej

le¿y ona od lat dziesi¹tków od³ogiem i s³u¿y za

pastwiska dla byd³a”.

Przez nastêpne prawie pó³ wieku przyrod-

nicy omijali górnicze zdewastowane tereny w

rejonie olkuskim. Dopiero po II wojnie œwiato-

wej, w póŸnych latach 40. XX w. do studiów

nad roœlinnoœci¹ galmanow¹ okolic Boles³awia

i Olkusza przyst¹pi³a D OBRZAÑSKA (1955).

Prócz spisu obejmuj¹cego 266 gatunków ro-

œlin wy¿szych, 22 gatunki mchów i 10 gatun-

ków porostów w pracy poruszane s¹ przez au-

torkê zagadnienia ekologiczne. Materia³y fito-

socjologiczne i chemiczne roœlin terenów gal-

manowych, zebrane przez Dobrzañsk¹, mimo

zapowiedzi ich opracowania, nie zosta³y nie-

stety przez ni¹ opublikowane.

Od lat 80. XX w. ha³dy pogórnicze rejonu

olkuskiego sta³y siê czêstym obiektem ró¿nora-

kich badañ ekologicznych i fizjologicznych

prowadzonych przez przyrodników z wielu

oœrodków naukowych kraju. S¹ to zarówno stu-

dia terenowe, jak i eksperymentalne prowa-

dzone w laboratoriach. Spoœród licznych publi-

130

K RYSTYNA G RODZIÑSKA iG RA¯YNA S ZAREK -£ UKASZEWSKA

kacji wymieniæ nale¿y prace G ODZIK (1991,

1993), M ESJASZ -P RZYBY£OWICZ i wspó³aut.

(2001), S ZAREK -£ UKASZEWSKIEJ iN IKLIÑSKIEJ

(2002) dotycz¹ce poziomu metali ciê¿kich w

roœlinach porastaj¹cych ha³dy pogórnicze, pra-

ce W IERZBICKIEJ iP ANUFNIK (1998), Z A£ÊCKIEJ

iW IERZBICKIEJ (2002) o adaptacji wybranych

roœlin do warunków ha³d galmanowych,

W IERZBICKIEJ iO BIDZIÑSKIEJ (1998) o wp³ywie

o³owiu na kie³kowanie i wzrost roœlin, artyku³y

P AW£OWSKIEJ i wspó³aut. (1996) i B ARTYZEL i

wspó³aut. (w druku) o gatunkach mikoryzo-

wych rosn¹cych na ha³dach i wreszcie pracê

G RODZIÑSKIEJ i wspó³aut. (2001) o aktualnej

roœlinnoœci, banku i opadzie nasion ha³d w oko-

licy Boles³awia.

Najczêstszymi obiektami badañ s¹ Biscutel-

la laevigata , Silene vulgaris i Dianthus carthu-

sianorum — gatunki czêsto i obficie rosn¹ce na

ha³dach olkuskich.

HA£DY OKOLIC BOLES£AWIA

Ha³dy cynkowo-o³owiowe w okolicy Bo-

les³awia, odleg³e od Olkusza oko³o 10 km, to

ha³dy ró¿nowiekowe. Najstarsza ha³da, ponad

100-letnia (Ryc. 2), poroœniêta jest zwart¹ mu-

raw¹ i pojedynczymi wœród niej drzewami i

krzewami. Murawa ta wytworzy³a siê na dro-

dze powolnej, spontanicznej sukcesji. S¹sia-

wzrost tych m³odych drzew lub wrêcz ich wy-

padanie (Ryc. 4).

Interesuj¹ce nas ha³dy po³o¿one s¹ obok

g³êbokiego wyrobiska „Boles³aw” (Ryc. 5).

Jest ono obecnie zasypywane ró¿nego rodzaju

materia³ami pochodz¹cymi z procesów flota-

cji siarczkowych rud cynkowo-o³owiowych

Ryc. 2. Ha³da cynkowo-o³owiowa („stara” ponad 100-letnia) w Boles³awiu

duj¹ z ni¹ ha³dy m³odsze, kilkunastoletnie o

szkieletowym pod³o¿u i niewielkim pokryciu

roœlinnoœci¹ oraz ha³dy œwie¿o powsta³e, jesz-

cze prawie nagie (Ryc. 3). Czêœæ tych m³odych,

pozbawionych gleby ha³d zosta³a przed kilku

laty zadrzewiona sosn¹ i brzoz¹. Trudne wa-

runki siedliskowe (teren pozbawiony prawie

gleby, bardzo niska wilgotnoœæ lub susza

pod³o¿a) powoduj¹ jednak bardzo s³aby

oraz szlamów galmanowych powsta³ych pod-

czas p³ukania galeny w nieistniej¹cej ju¿

p³uczce rud przy szybie „Aleksander” w Bo-

les³awiu. Po wype³nieniu wyrobisk i upo-

rz¹dkowaniu zdewastowanego terenu grunty

maj¹ byæ zadrzewione zgodnie z ustaleniami

miejscowego planu zagospodarowania prze-

strzennego terenu (Projekty kompleksowej

rekultywacji.... 1997).

Ha³dy cynkowo-o³owiowe w okolicach Olkusza

131

HA£DA „STARA”

ROŒLINNOŒÆ AKTUALNA HA£DY

mchów i porostów — jest ona zatem bogata pod

wzglêdem florystycznym. Na ha³dzie panuj¹

ekstremalne warunki siedliskowe — silne

nas³onecznienie, niska wilgotnoœæ pod³o¿a, ni-

ska zawartoœæ sk³adników od¿ywczych i wyso-

ka zawartoœæ metali ciê¿kich w glebie. Najbar-

dziej sta³¹ i najobficiej wystêpuj¹c¹ grup¹ s¹

wiêc roœliny termofilne (ciep³olubne), gatunki

siedlisk ubogich i gatunki toleruj¹ce metale

ciê¿kie. Towarzysz¹ im roœliny ³¹kowe i nielicz-

ne gatunki ruderalne (Tabela 1). Grupê

pierwsz¹ reprezentuj¹ najczêœciej Galium al-

bum, Thymus pulegioides, Dianthus carthu-

sianorum, Euphrasia stricta, Potentilla arena-

ria , drug¹ grupê natomiast Festuca ovina,

Gypsophila fastigiata, Campanula rotundifo-

lia i Silene vulgaris . Wœród roœlin ha³dy bo-

les³awskiej spor¹ grupê stanowi¹ gatunki uzna-

wane za metalolubne i metalo-tolerancyjne

(E LLENBERG 1978, E RNST 1990, A NTOSIEWICZ

1992, P UNZ 1995). Zgrupowane s¹ one w rodzi-

nach Caryophyllaceae, Brassicaceae, a rzadziej

Labiatae, Scrophulariaceae, Papilionaceae i Or-

chidaceae. Spoœród nich jako najczêstsze nale-

¿y wymieniæ Silene vulgaris, Dianthus carthu-

sianorum, Gypsophila fastigiata, Cardami-

nopsis arenosa, Biscutella laevigata i Festuca

ovina. Czêœæ z tej metalotolerancyjnej grupy to

równoczeœnie gatunki ciep³olubne i siedlisk

ubogich.

Murawa ha³dy jest barwna przez niemal

ca³y rok. Wczesn¹ wiosn¹, czêsto ju¿ z

Badania G RODZIÑSKIEJ i wspó³aut. (2001)

pokaza³y, ¿e ha³da ¿ywi kilkadziesi¹t gatunków

roœlin naczyniowych i kilkanaœcie gatunków

Ryc. 3. Ha³dy cynkowo-o³owiowe („m³ode”) w

Boles³awiu

Ryc. 4. „Zalesianie” ha³d cynkowo-o³owiowych w Boles³awiu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: