Józef Keller Zarys Dziejów Religii.pdf

ZARYS

DZIEJÓW

RELIGII

Praca zbiorowa pod redakcja Komitetu:

prof. dr Józef Keller - przewodniczący prof.

dr Wiesław Kotański prof. dr Witold Tyloch

mgr Bogdan Kupis

ISKRY • WARSZAWA • 1986

OD KOMITETU REDAKCYJNEGO

Piąte, poprawione wydanie Zarysu dziejów religii stanowi

autoryzowany skrót trzeciego wydania z 1976 roku,

opracowanego przez Komitet Redakcyjny w składzie:

prof. dr Józef Keller - przewodniczący, prof. dr Wiesław

Kotański, prof. dr Witold Tyloch, mgr Bogdan Kupis.

Skrócony tekst ukazał się w czwartym wydaniu w trzech

osobnych tomach: l. Religie Azji, Afryki, Ameryki, Australii i

Oceanii (1980), 2. Religie Bliskiego Wschodu i dawnej Europy

(1981), 3. Religie uniwersali-styczne (1982). Obecnie

powracamy do wydania książki jednotomowej.

ISBN 83-207-0849-4

Printed in Yugoslavia

Józef Keller

RELIGIA

Na pytanie, czy można tę wielką rozmaitość zjawisk, jaką historyk spostrzega w religiach

wymarłych i współczesnych, ująć w jakiś schemat i stworzyć określenie odpowiadające im

wszystkim, różne dawano odpowiedzi. Liczba skonstruowanych dotąd definicji jest ogromna, ale

żadna z nich nie spełnia warunków poprawności, gdyż żadna nie charakteryzuje wszystkich religii

jako zjawisk specyficznych.

Trudności związane z formułowaniem definicji religii zwiększają się jeszcze, kiedy trzeba w

niej zmieścić zjawiska, które nie są bezspornie zaliczane do religijnych. Chodzi tu o znane na

terenie religioznawstwa zjawiska pograniczne, jak magia, telepatia, teozofia, niektóre kierunki z

pogranicza filozofii i religii, np. personalizm katolicki. W pewnych środowiskach widoczne są

tendencje do rozszerzania zakresu religii i włączania do niej zjawisk pogranicznych. Dzieje się tak

albo dlatego, że nie znajduje się dla nich jakiejś właściwszej kategorii, albo dlatego, że zjawiska te

spełniają takie funkcje, jakie zwykło się przypisywać religii.

Niezależnie od tego, czy religię pojmuje się w sposób szerszy czy węższy, jesteśmy

świadomi, że istnieją pewne cechy właściwe i wspólne wszystkim religiom. W celu ich wyszukania

można się posłużyć rozmaitymi metodami: albo wyjaśniając sam termin ,,religia", albo analizując

strukturalne elementy, albo też wykrywając pewne prawidłowości w historii zjawisk uznawanych

za religijne. W praktyce próbowano wszystkich tych sposobów. Próby wykrycia poszukiwanych

cech w wyniku analizy samej nazwy, stosowane już przez Cycerona, Laktancjusza i Augustyna, nie

dały pozytywnego rezultatu, gdyż samo słowo ,,religia" wyprowadzano od różnych źródloslowów i

rozmaicie je tłumaczono. Nie przyniosła też dotąd rezultatów analiza elementów strukturalnych

religii - przy jej zastosowaniu bowiem z góry zakładano, że religia jest czymś jednym i elementy

strukturalne w rozmaitych religiach są takie same. Najwięcej wartości dla osiągnięcia wymienio-

nego celu ma metoda historyczna zapoczątkowana, przez ewolucjonizm i rozwinięta przez

marksizm. Przy jej użyciu określa się rzeczywistość jako przejściową, zmienną i uwarunkowaną,

odrzuca się koncepcję wiecznej i niezmiennej istoty

rzeczy. Ona pozwala dostrzec, że każdy przejaw kultury, a więc i religia, kształtuje się w

zależności od innych przejawów z uwzględnieniem sprzeczności występujących nie tylko

pomiędzy różnymi zjawiskami, ale i wewnątrz tego samego zjawiska. W tym świetle

religia przedstawia się jako wynik procesu historycznego, a nie jako coś stałego i

wiecznego. Metoda ta, ujawniając siły określające rozwój historyczny w materialnych

warunkach bytu społecznego, pozwala wyjaśnić istotną dla naszego problemu

jednokierunkowość rozwoju wszystkich religii: u różnych ludów i w różnych okresach

zachodzi ten sam proces. Ponieważ jednak dokonuje się on w rozmaitych warunkach,

przy jednokierunkowości występuje wielorakość form religijnych.

Obserwacja rozmaitych religii od strony historycznej wykazuje, że elementem

właściwym i wspólnym wszystkim religiom jest stosunek do sacrum (tego, co święte).

Oznacza ono wartość typowo religijną, nie dającą się zdefiniować, uznawaną za

najwyższą, decydującą o ludzkim losie. W różnych religiach jest ona różnie pojmowana:

w religiach monoteistycznych jest utożsamiana z bóstwem, w politei-stycznych z

panteonem, w innych ze światem duchów, w innych z wartościami o charakterze

moralnym, w innych z silą techniczną itd. Religia więc wyraża zawsze stosunek do

,,czegoś innego", ale na pytanie, czym jest to „coś innego", każda religia odpowiada na

swój sposób. Obok pojęcia bóstwa występuje pojęcie demonów, które pod względem

moralnym często są czymś obojętnym. Owo sacrum tedy może być bytem osobowym lub

bezosobowym, duchowym lub materialnym, może mieć charakter moralny lub czysto

techniczny (dynamiczny). Jest rzeczą zrozumiałą, że takie wyodrębnienie wspólnego

elementu we wszystkich religiach jest ich określeniem raczej formalnym niż treściowym.

Zakłada bowiem, że w różnych religiach wartość ta ma swoistą treść i w czym innym jest

ucieleśniona.

Stosunek człowieka do owej wartości sacrum wyraża się w dwojakiej postawie:

wartość ta bowiem pociąga człowieka i odpycha go jednocześnie. W religiach

prymitywnych znane jest „tabu", które utrzymuje dystans, odpycha i przez to chroni swą

siłę. Mistyka zna najwyższe przerażenie przy najwyższym zachwycie. Głośne określenie

Schleiermachera, że religia jest stosunkiem zależności, nie jest właściwe i dokładne, gdyż

nie wyraża tego, co jest oddaniem, zaufaniem i miłością z jednej strony, oraz tego, co jest

ucieczką i buntem, z drugiej. W wielu religiach panuje przekonanie, że siła ta ma wpływ

na działalność ludzką, że sądzi ludzi i wymierza im sprawiedliwość.

Określenie religii na podstawie wydobycia jednego elementu nie jest z pewnością

doskonałe i precyzyjne - na razie jednak nie potrafimy sformułować dokładniejszego. W

szczególności pozostaje trudność wyróżnienia w każdym przypadku zjawiska religijnego

od niereligijnego. Wspomniano już o takich zjawiskach jak telepatia czy teozofia.

Pozostaje nadto trudność wyróżnienia religii od magii. Pomiędzy tymi zjawiskami

zachodzi ścisły związek nie tylko genetyczny, ale i treściowy. Zachodzą one na siebie i

nie wiadomo, gdzie kończy się magia, a zaczyna religia. Często mamy do czynienia ze

zjawiskiem mieszanym. Nawet we

współczesnych rozwiniętych religiach, nie mówiąc o dawnych i prymitywnych, spełnia

się niemalo czynności o charakterze magicznym - wystarczy wspomnieć o sakramentach

w katolicyzmie. Mamy też nieraz do czynienia z „walką z Bogiem" jako wyrazem

postawy modlitewnej, a to jest element typowo magiczny. Różnica bowiem pomiędzy

magią i religią polega przede wszystkim na tym, że chociaż w magii występuje ten sam

przedmiot co w religii, to stosunek do tego przedmiotu jest odmienny: magia stara się

nad nim zapanować, a religia wyraża względem niego uległość i poddanie. Czynności

magiczne zmierzają do podporządkowania sobie sil nadprzyrodzonych, których istnienia

człowiek, szczególnie w warunkach prymitywnych, dopatruje się w świecie. Czynności

religijne natomiast posiadają charakter kultowy, wyrażają cześć, poddanie, uległość i

prośbę dla zjednania sobie tych sił. Magia za pomocą niewłaściwych środków stara się

podporządkować sobie nie tylko siły przyrody, ale i moce nadnaturalne, religia zaś

właściwymi sobie środkami stara się te moce nastawić przychylnie względem ludzi, a

ludzi usposobić względem nich poddańczo i ulegle.

Próby wyjaśnienia genezy religii natrafiają na jeszcze większe trudności aniżeli

próby określenia jej istoty. Jaki był początek religii, jakie jej źródła, kiedy i w jakich

warunkach powstała, na czym opiera swą egzystencję? W tych pytaniach chodzi nie o tę

lub inną religię, lecz o wszystkie. Chodzi o wyjaśnienie, jaka była religia pierwotna i

jakie etapy jej historii. Odpowiedzi na takie pytania było wiele, szczególnie w ciągu

ostatnich stu lat. Na ogół jednak mają one już tylko znaczenie historyczne.

Spór o genezę religii obfitował w nieporozumienia, których główną przyczyną było

to, że mieszano pojęcie religii pierwotnej z pojęciem religii prymitywnej, wierzenia

pierwotne traktowano jako prymitywne. Już w ubiegłym stuleciu zgromadzono znaczne

ilości informacji o wierzeniach ludów żyjących w prymitywnych warunkach i na tej

podstawie rekonstruowano wierzenia ludów pierwotnych. Było to pociągające

uproszczenie. Dziś zdajemy sobie sprawę z tego, że na podstawie wierzeń ludów

żyjących w prymitywnych warunkach można wnioskować o pewnych wierzeniach

wymarłych, ale nie wolno wysnuwać wniosków o religiach pierwotnych.

Analiza wierzeń ludów prymitywnych stanowiła dla wielu myślicieli ostatnich stu

lat jedyne źródło, na którym opierali swoje poglądy o wierzeniach pierwotnych. Każdy

badacz uważał za swoją powinność konstruowanie teorii najwcześniejszych wierzeń.

Zdaniem Maxa Miillera taką postacią był kult nieskończoności, zdaniem P. Tielego i

B.Tylora kult dusz i duchów, według E.Durkheima totemizm grupowy, według T.

Preussa nieporadne zabiegi magiczne, zdaniem R. Otto mistyczna trwoga uwarunkowana

czynnikami metafizycznymi, według W. Jamesa magiczno--myśliwskie praktyki

człowieka pierwotnego, zdaniem M. Eliadego poczucie jedności ducha indywidualnego z

wszechświatem.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: