nieznana_historia_kosciola.pdf

NIEZNANA HISTORIA KOĺCIOýA

KATOLICKIEGO

I to nazywamy historiĢ zbawienia!

"Przez osiemnaĻcie wiekw pþynie rzeka krwi,

a na jej brzegach mieszka chrzeĻcijaıstwo".

(Ludwig Boerne, niemiecki filozof i pisarz, 1786-1837)

Przez pþtora tysiĢclecia chrzeĻcijaıstwo ksztaþtowaþo Europejczykw, pokolenie za

pokoleniem, rzĢdzĢcych i rzĢdzonych, kapþanw i ludzi Ļwieckich, nauczycieli i uczniw.

ChrzeĻcijaıstwo przenikaþo wszħdzie, wszystko determinowaþo, miaþo wpþyw na Ňycie

prywatne, publiczne, na rodzinħ, maþŇeıstwo, miþoĻę, ksztaþcenie, gospodarkħ,

prawodawstwo i paıstwo. A jednak jeszcze w XX wieku chrzeĻcijaıskie narody toczyþy

najwiħksze w dziejach wojny, w ktrych zginħþo wiħcej ludzi niŇ kiedykolwiek przedtem.

Jak to byþo moŇliwe? Jak te narody osiĢgaþy dojrzaþoĻę? Jak wychowywano owych ludzi? Jak

rzĢdzono nimi?

Najlepszej odpowiedzi na te pytania udziela przeszþoĻę KoĻcioþa. KoĻciþ bowiem wpþywaþ

dþuŇej i przemoŇniej na mieszkaıcw Europy, dþuŇej determinowaþ ich losy niŇ wszelkie

krlestwa, dynastie, ustroje spoþeczne, a byþ to wpþyw pod kaŇdym wzglħdem wysoce

negatywny, tak teŇ oceniany zgodnie - czego nie naleŇaþoby lekcewaŇyę - przez myĻlicieli

caþkowicie odmiennych od siebie: Goethego, Nietzschego, Marksa, Kierkegaarda, gdy

tymczasem historycy, z nielicznymi wyjĢtkami, nadal go nie dostrzegajĢ, a w najlepszym

razie w wpþyw bagatelizujĢ. A przecieŇ wþaĻnie to jest istotne.

Niech wykaŇe to zaprezentowana tu zwiħzþa prehistoria dwudziestowiecznego barbarzyıstwa:

jedynie zarysowana i byę moŇe jednostronna, ale w tym tylko, Ňe dalej bħdzie wciĢŇ mowa

o regule, nie zaĻ o wyjĢtkach. NaĻwietlam bowiem wyþĢcznie decydujĢce, przesĢdzajĢce

o orientacjach politycznych oddziaþywanie miarodajnego chrzeĻcijaıstwa reprezentowanego

przez KoĻciþ powszechny, a ignoranci, pochlebcy, najrozmaitsi piewcy religijnej idylli

zechcĢ je na pewno poddaę w wĢtpliwoĻę.

Ustawiczne podŇeganie do wojen

Dla najdawniejszych chrzeĻcijan sþuŇba frontowa byþa nie do pomyĻlenia. Nigdzie w ich

piĻmiennictwie z pierwszych stuleci nie ma zgody na to. Co wiħcej, wszyscy Ojcowie

KoĻcioþa zakazywali zabijania w obronie koniecznej - i oto w 313 roku cesarz Konstantyn

obdarzyþ chrzeĻcijan peþnĢ swobodĢ praktyk religijnych, po czym - w 314 roku - uchwalono

ekskomunikħ dla dezerterw. Kto porzucaþ broı, naraŇaþ siħ na wykluczenie z KoĻcioþa.

Przedtem wykluczano tych, ktrzy broni nie porzucali. Dawnych pacyfistw zastĢpili wiħc

kapelani polowi, a zabijanych chrzeĻcijan uchylajĢcych siħ od udziaþu w wojnie - zabijajĢcy

chrzeĻcijaıscy wojownicy. SprzyjajĢcy armii KoĻciþ wykreĻliþ spiesznie wszystkich

Ňoþnierzy-mħczennikw ze swych kalendarzy i odtĢd wspieraþ wþadcw dopuszczajĢcych siħ

masowych mordw, a nawet niebawem sam ich zaczĢþ do takich mordw nakþaniaę - i czyni

to po dziĻ dzieı.

PapieŇ Stefan II, w worku pokutnym i z gþowĢ posypanĢ popioþem, wyŇebraþ od krla

Frankw Pepina wojnħ przeciw Longobardom, z ktrymi Frankowie Ňyli przedtem

w najlepszej zgodzie. Gigantyczne klerykalne faþszerstwo (wyznane po jedenastu wiekach)

oraz dwie krwawe kampanie doprowadzajĢ do zaþoŇenia Paıstwa KoĻcielnego, ktre byþo

uznawane i powiħkszane przez kolejnych wþadcw frankijskich i saskich.

Ale i papieŇe zaczħli niezadþugo pokazywaę siħ w heþmach, zbrojach, z mieczami. Mieli

wþasne wojska lĢdowe, marynarkħ wojennĢ, fabrykħ broni. Walczyli o kaŇde hrabstwo, kaŇdy

zamek, kaŇdĢ twierdzħ. Zagrabiali caþe ksiħstwa. Wszħdzie werbowali Ňoþdakw i dokonywali

rzezi na wþasnych ziomkach.

Leon IX zignorowaþ w 1053 roku uchwaþy pokojowe z Cluny, zignorowaþ wydany przez

siebie zakaz sþuŇby wojskowej duchownych, zignorowaþ obiecanĢ mu przez chrzeĻcijaıskich

Normanw przysiħgħ na wiernoĻę oraz wasalne uzaleŇnienie i rozpoczĢþ wojnħ przeciw nim.

Kluniacki teolog Hildebrand - jako Grzegorz VII (jego ulubiona dewiza: "Niech bħdzie

przeklħty ten, kto nie chce miecza umaczaę we krwi!") - wezwaþ caþy Ļwiat do stworzenia

armii, ktrĢ chciaþ poprowadzię w roli "wodza i biskupa". Grzegorz IX zwrciþ siħ zbrojnie

przeciwko powracajĢcemu jako zwyciħzca z krucjaty cesarzowi Fryderykowi II. Urban VI,

ktry miħdzy innymi rħkoma byþego pirata mianowanego generaþem zakonu joannitw -

nakazaþ zamordowanie po straszliwych torturach biskupa Akwilei oraz egzekucjħ piħciu

kardynaþw, wziĢþ ze swymi Ňoþdakami udziaþ w sycylijskiej wojnie sukcesyjnej. Pius V

i Sykstus V stoczyli wielkie bitwy morskie: pierwszy pod Lepanto przeciw Turkom, drugi na

kanale La Manche przeciwko Anglikom.

Juliusz II (jego dewiza; "JeĻli nie pomogĢ klucze Piotrowe, to niechaj pomoŇe jego miecz!")

prowadziþ wojny niemalŇe w kaŇdym roku swojego pontyfikatu, i to tak skutecznie, Ňe cesarz

Maksymilian rozwaŇaþ, czy nie zostaę papieŇem. Paweþ IV wyznaþ w poþowie XVI wieku, Ňe

ma rħce "po þokieę unurzane we krwi", byþ jednak takim moralistĢ, iŇ kazaþ zamalowaę

"nieprzyzwoite" fragmenty "SĢdu ostatecznego" Michaþa Anioþa.

Jeszcze nieco ponad sto lat temu (w wieku XIX) Pius IX werbowaþ Ňoþnierzy. I jeszcze

w latach czterdziestych, dwudziestego wieku, mogliby papieŇe powtrzyę sþowa Pawþa IV,

majĢc wiħcej podstaw po temu - chociaŇ i oni bardzo dbali o moralnoĻę; na przykþad Pius XII,

ktry w wystosowanym pod koniec 1939 roku liĻcie do hierarchii koĻcielnej USA dopatrzyþ

siħ przyczyny "dzisiejszych nieszczħĻę" bynajmniej nie w faszyzmie, ktry wþaĻnie pogrĢŇyþ

Ļwiat w najwiħkszej wojnie w dziejach ludzkoĻci, lecz miħdzy innymi w krtkich spdnicach

paı. Nie jest to kuriozalny epizod historii KoĻcioþa, raczej fakt ĻwiadczĢcy o istniejĢcej

rwnieŇ dzisiaj moralnoĻci - jeĻli nie braę pod uwagħ owych stuleci, w ktrych niejeden

klasztor Ňeıski byþ czħĻciej odwiedzany niŇ burdele, a wszyscy duchowni - od szczytw

hierarchii po wiejskiego proboszcza - mieli konkubiny.

Co zaĻ czynili papieŇe, to powtarzali biskupi, opaci. Byli oni synami, braęmi, kuzynami

Ļwieckich przedstawicieli szlachty, nie mniej pazernymi i ŇĢdnymi wþadzy niŇ ta ostatnia,

zapewne teŇ rwnie znienawidzonymi, o czym ĻwiadczĢ czħste w Ļredniowieczu morderstwa

spotykajĢce biskupw i opatw, wojny przeciw klechom i polowania na nich, a takŇe

niezliczone dokumenty literackie.

W dawnym paıstwie niemieckim duchowni bywali ministrami, podskarbimi, dowdcami

krlewskich wojsk. Za czasw cesarza Ottona II KoĻciþ wystawiþ dwukrotnie wiħcej rycerzy

niŇ wszyscy ksiĢŇħta Ļwieccy. I na Pþnocy, i na Poþudniu kardynaþowie i biskupi dowodzili

caþymi armiami. Niektrzy wyŇsi duchowni dokonywali wþasnorħcznie krwawej zemsty. Nie

byþo teŇ takiej diecezji, w ktrej choęby jeden z biskupw nie toczyþby dþugoletniej wojny

lokalnej. Czħsto nie oszczħdzali ani kobiet, ani dziewczĢt, zabijali starcw i dzieci, czasami

nawet rħka w rħkħ z "kacerzami" (heretykami), jak w wypadku arcybiskupa Kolonii Dietricha

von Moers. Wykþuwali wrogom oczy, tak jak to uczyniþ w 1368 roku opat klasztoru

w Reichenau z kaŇdym obywatelem Konstancji, ktry wpadþ mu w rħce. Posyþali na tamten

Ļwiat wszystkich jeıcw, jak tego w 1379 roku dopuĻciþ siħ biskup Osnabrck Dietrich.

Zmuszali powstaıcw do bþagania na klħczkach o litoĻę, a potem jednak kazali ich masowo

zabijaę, tak jak to uczyniþ w roku 1415 biskup Liege, Johann von Wittelsbach. "Z kleszym

stanem bywaþo tak, iŇ gdy sþyszano o czymĻ zþym czy o jakiejĻ wojnie i pytano, kto by owo

sprawiþ, to pokazywaþo siħ, Ňe biskup, klecha".

Biskupi sprzymierzali siħ z krlami przeciw ksiĢŇħtom, walczyli u boku ksiĢŇĢt przeciw

krlom, u boku papieŇa przeciwko cesarzowi, u boku cesarza przeciw papieŇowi, po stronie

jednego papieŇa przeciwko innemu (aŇ sto siedemdziesiĢt jeden lat !), po stronie duchownych

duszpasterzy przeciw duchownym z zakonw, ale i przeciw innym duszpasterzom - biskup

Dietrich z Osnabrck przeciw biskupowi Gerardowi z Minden; biskup Eryk z Osnabrck

przeciw biskupowi Henrykowi z Mnster itd. - na polu bitwy, na ulicy, we wnħtrzu ĻwiĢtyni,

sztyletem, truciznĢ, na wszelkie sposoby...

Przez caþe wieki kler propagowaþ teŇ ĻwiħtĢ wojnħ, do ktrej Urban II jeszcze w roku 1095 -

wþaĻciwie rzecz oceniajĢc - nakþaniaþ zbjcw. PapieŇ zapewniaþ odpuszczenie grzechw,

obfity þup, krainħ mlekiem i miodem pþynĢcĢ i krzyczaþ: "To nakazuje Chrystus!"

I wyruszyli z krzyŇami na odzieniu i na sztandarach. JuŇ nad Renem i nad Dunajem

wymordowali tysiĢce ņydw. Potem dopuszczali siħ gwaþtw i mordw na chrzeĻcijaıskich

Wħgrach. Podczas zwyciħskiego ataku na Jerozolimħ, latem 1099 roku w piĢtek, w godzinie

ukrzyŇowania, o czym donoszĢ urzeczeni tym kronikarze - zmasakrowali blisko

siedemdziesiĢt tysiħcy Saracenw... Zabijali, bo, jak pisze arcybiskup Wilhelm z Tyru,

postanowili grabię zawsze i wszħdzie, "kaŇdego mieszkaıca miasta". Ociekali krwiĢ

i u wejĻcia do kaŇdego "oczyszczonego" domu wieszali, na znak przejħcia na wþasnoĻę, swoje

tarcze - jest to jedno z najstarszych Ļwiadectw uŇywania tarcz herbowych jako dowodw

toŇsamoĻci. W ĻwiĢtyni urzĢdzili takĢ jatkħ, Ňe - jak pisze ksiĢdz Rajmund z Agiles - "za

sprawĢ cudownego, sprawiedliwego zrzĢdzenia boŇego aŇ po kolana, a nawet aŇ po koıskie

siodþa, nurzali siħ we krwi". A nastħpnie, co odnotowaþ autor Gesta Francorum, Ļwiadek

naoczny, "szczħĻliwi, z radoĻci roniĢc þzy, poszli nasi oddaę czeĻę grobowi Zbawiciela".

ņaden artysta kabaretowy nie potrafiþby lepiej sparodiowaę tego chrzeĻcijaıstwa.

Tabula rasa! Wojna totalna. Ich ideaþ od Ļredniowiecza po faszystowskie krucjaty w Abisynii,

Hiszpanii, Chorwacji, Rosji. AŇ po masowe mordowanie w Wietnamie z udziaþem kardynaþa

Spellmana. AŇ po moralno-teologiczne placet cieszĢcego siħ zaufaniem Pacellego (papieŇa -

Piusa XII) - niemieckiego jezuity Gundlacha dla masowej zagþady poprzez wojnħ atomowĢ.

AŇ po "odwagħ" jezuity Hirschmanna "przyzwolenia na ofiarħ zbrojeı atomowych w obecnej

sytuacji, mimo perspektywy utraty Ňycia przez miliony ludzi", co - wedþug niego - jest bliskie

"postawy Ļwiħtego Franciszka" oraz "ducha teologii krzyŇa". AŇ po ksiĢŇkħ Die sittliche

Ordnung der Vlkergemeinschaft (ýad moralny spoþecznoĻci miħdzynarodowej), w ktrej

spora grupa teologw katolickich pochwala "stworzenie zapasu broni jĢdrowej" i bagatelizuje

masowĢ Ļmierę niewinnych ofiar jako dopuszczalne "dziaþanie uboczne", co - wedþug

nuncjusza apostolskiego, arcybiskupa Muencha, ktry okazywaþ juŇ swĢ sympatiħ

hitlerowcom, "stanowi odpowiedŅ zgodnĢ z zaleceniami ojca Ļwiħtego".

"Wyznawca nihilizmu i wyznawca chrystianizmu - te okreĻlenia siħ rymujĢ, ale ich obu þĢczy

wiħcej [...]".

Krucjaty staþy siħ wkrtce dla Ļwiata katolickiego jednĢ wielkĢ klħskĢ. Caþe armie znikaþy

niemalŇe bez Ļladu, zniknħþo nawet piħędziesiĢt tysiħcy dzieci; potem juŇ tylko Hitler

i Chomeini posyþaþ dzieci na wojnħ. Umocniþ siħ natomiast islam i to byþ najtrwalszy efekt

wypraw krzyŇowych. Muzuþmanie bywali zresztĢ nierzadko skorzy do rokowaı

i kompromisw. Po odzyskaniu przez nich w roku 1187 Jerozolimy nawet chrzeĻcijaıscy

kronikarze przyznawali, Ňe suþtan Saladyn okazaþ siħ wspaniaþomyĻlny, ludzki. Islamska

obyczajnoĻę zrobiþa zresztĢ niebawem pozytywniejsze wraŇenie na wielu krzyŇowcach niŇ

obyczaje ich wþasnych dowdcw.

Ale papieŇe nie ustawali w nakþanianiu do nowych krucjat. Byþa to myĻl przewodnia caþej ich

polityki zewnħtrznej, nie "tylko" w XII i XIII wieku, lecz aŇ po schyþek Ļredniowiecza.

Eugeniusz III, Innocenty III, Grzegorz IX, Klemens VI, Urban V, Klemens VII - ktry

podczas wyprawy krzyŇowej do Tunisu juŇ wyprbowaþ proch strzelecki, co stanowi jeden

z najwczeĻniejszych wypadkw uŇycia go w dziejach Ļwiata - oraz Benedykt XIII, Bonifacy

IX i Eugeniusz IV niezmordowanie propagowali ĻwiħtĢ wojnħ, w ktrej - jak wiadomo - coraz

bardziej liczyþy siħ aspekty polityczne, militarne, gospodarcze; "wyŇsze stadium piractwa -

mwi Nietzsche - i nic wiħcej"! Jeszcze pod koniec XV wieku Pius II ŇĢdaþ od wszystkich

europejskich monarchw powszechnej krucjaty. A przekonanie Piusa, iŇ "paıstwa trwajĢ

dziħki broni, nie dziħki prawom", podzielaþa bez wĢtpienia wiħkszoĻę papieŇy, ktrzy

przecieŇ zawsze pozwalali na to, Ňeby wierni wykrwawiali siħ wþaĻnie dla dobra paıstw,

choęby istniaþy tam okrutne, zbrodnicze reŇimy. Podczas gdy wierni ginĢ jako ofiary coraz

straszliwszych rzezi, papieŇe pozostajĢ przy Ňyciu. To nazywa siħ dziejami zbawienia!

Ach, "jakieŇ to wspaniaþe przykþady niezþomnej wiernoĻci wobec monarchw, ktre nie

mogþy nie wyniknĢę z przestrzegania Ļwiħtych zasad religii chrzeĻcijaıskiej". Tak zachwyca

siħ Grzegorz XVI, wþaĻnie ten, ktry-wyraziwszy to, co ojcom Ļwiħtym leŇy na sercach od

1789 roku - gani wolnoĻę sumienia jako "szaleıstwo", jako "zaraŅliwy bþĢd", ktry zjadliwie

wypowiada siħ przeciw wolnoĻci handlu ksiĢŇkami, "zasþugujĢcej na ciĢgþe potħpianie

i odrazħ", ktry jeszcze w wydanym w 1836 roku Indeksie ksiĢg zakazanych uzaleŇnia

czytanie Biblii w jħzykach narodowych od zgody rzymskiej inkwizycji. To rozporzĢdzenie

odwoþaþ definitywnie dopiero Leon XIII w 1897 roku.

"Duchowieıstwo - pisze Schiller (dla chrzeĻcijaıstwa, tego "szaleıstwa, ktre skorumpowaþo

Ļwiat", majĢcy rwnie maþo estymy, jak Goethe, ktremu "nauki Chrystusowe" nie wydawaþy

siħ "nigdzie bardziej poniewierane niŇ w KoĻciele chrzeĻcijaıskim", ktremu protestantyzm

jawiþ siħ jako "stek bredni", a katolicyzm przypominaþ teatr, karnawaþ, "hokus-pokus") - byþo

od niepamiħtnych czasw podporĢ wþadzy krlewskiej i musiaþo niĢ byę. Zþote czasy

duchowieıstwa i krlw przypadaþy zawsze na czas zniewolenia umysþw - i duchowni,

i monarchowie zbierali Ňniwo gþupoty i nonsensu".

Mordowanie inaczej myĻlĢcych

Przed Stalinem i Hitlerem nikt w Europie nie gardziþ tak bezwstydnie ludzkim Ňyciem, nie

pomiataþ nim tak, jak czyniþ to chrzeĻcijaıski KoĻciþ, powoþujĢc siħ wrħcz, co jest szczytem

cynicznej przewrotnoĻci, na "wolħ boŇĢ".

ĺwiadczy o tym takŇe rozprawienie siħ z pogaıstwem. PoczĢtkowo odnoszono siħ wprawdzie

do pogan, jako do znikomej mniejszoĻci, z wyraŅnĢ rezerwĢ, czasem tylko polemizowano

z nimi, a co wiħcej: z anielskĢ sþodyczĢ w gþosie opowiadano siħ za wolnoĻciĢ religijnĢ. Ale

poczucie wiħkszej siþy kaŇe - na przeþomie II i III wieku - dziaþaę bardziej stanowczo,

atakowaę caþĢ mocĢ wþasnych sþw. Deprecjonuje siħ, choę bynajmniej nie jednomyĻlnie,

tradycyjnĢ kulturħ, filozofiħ, z ktrej czerpie siħ korzyĻę, jeszcze gwaþtowniej atakuje siħ

widowiska i oczywiĻcie najokrutniej szydzi siħ z pogaıskiej religii, z kultu dla kosmosu,

z deifikacji wody, ognia, gleby, nie mwiĢc o uznawaniu zwierzĢt za Ļwiħte.

I ledwo siħ przeþom dokonaþ - komentuje to teolog von Campenhausen - "dawna koĻcielna

ideologia mħczeıstwa i przeĻladowania zniknħþa bez Ļladu, przemieniajĢc siħ prawie Ňe we

wþasne przeciwieıstwo". JuŇ za czasw pierwszego chrzeĻcijaıskiego cesarza proklamowana

w 313 roku koegzystencja i stanowiĢca zasadħ wolnoĻę wyznania, ustħpujĢ miejsca uciskowi.

JuŇ i Konstantyn zabrania stawiaę nowe posĢgi bstw, zabrania kultu dla istniejĢcych,

radzenia siħ wyroczni oraz wszelkich naboŇeıstw pogaıskich. JuŇ Konstantyn kaŇe zamykaę,

ograbiaę, demolowaę, burzyę ĻwiĢtynie, na przykþad sanktuarium Eskulapa w Egeis,

ĻwiĢtyniħ Afrodyty na Golgocie, Afakħ w Libanie, Heliopolis. Jego syn, arianin Konstancjusz

przeciwstawia siħ jeszcze radykalniej "zabobonowi", "bezsensowi ofiar". Jest pierwszym

z cesarzy chrzeĻcijaıskich, ktry wyznacza karħ Ļmierci za uprawianie pogaıskiego kultu

i zarzĢdza konfiskatħ mienia skazanych. Dochodzi juŇ wwczas do atakw na ĻwiĢtynie,

tortur, terroru sĢdowniczego. A katolicki cesarz Teodozjusz I zwalcza pogaıstwo nie tylko

mnstwem surowych przepisw prawnych, lecz i prowadzonĢ zaciekle wojnĢ.

Krtko mwiĢc, juŇ w IV, a jeszcze wyraŅniej w V wieku, KoĻciþ idzie ku triumfowi krzyŇa

po zgliszczach i trupach.

W Aleksandrii, ariaıski biskup-autokrata Jerzy nakazuje atak na ĻwiĢtyniħ Mitrasa,

obrazoburstwo, plĢdrowanie sanktuariw. Jego nastħpca, katolicki patriarcha Teofil

wþasnorħcznie niszczy toporem sþynny posĢg Serapisa i poleca, by w sĢsiednim oĻrodku

handlu, mieĻcie Kanopos, zrwnano wszystkie ĻwiĢtynie z ziemiĢ. Jego z kolei bratanek

i nastħpca, Ojciec KoĻcioþa Ļwiħty Cyryl, wielki adorator Maryi, ktry uciekajĢc siħ do

przekupywania ogromnymi sumami, przeforsowuje dogmat o Bogurodzicy, poleca w 415

roku napad na znanĢ i czczonĢ w caþym wczesnym Ļwiecie kobietħ-filozofa Hypatiħ,

zakoıczony sprowadzeniem jej do jednego z koĻcioþw, rozebraniem do naga i dosþownie

rozerwaniem na strzħpy kawaþkami szkþa. Wyznawcw dawnej wiary zwalcza teŇ fanatycznie

patriarcha Jan Chryzostom, inny Ojciec KoĻcioþa. W budzĢcych podziw mowach, dziħki

ktrym stanie siħ patronem kaznodziejw, nie tylko lŇy pogan, lecz rwnieŇ nakþania do

zburzenia wielu fenickich ĻwiĢtyı.

Szczeglnie w prowincjach wschodnich, gdzie chrzeĻcijanie byli poczĢtkowo najliczniejsi,

juŇ pod koniec IV wieku niszczono coraz wiħcej ĻwiĢtyı, a podjudzane tþumy nierzadko

masakrowaþy pogan. Nieomal zawsze dziaþo siħ to pod przewodem biskupw czy opatw,

przy czym najaktywniejsi byli mnisi, "Ļwiıskie czarne habity", jak nazywali ich Grecy,

wyglĢdali bowiem jak ludzie, lecz Ňyli jak Ļwinie. AtakujĢ oni ĻwiĢtynie - twierdziþ Libaniusz

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: