ontologia semantyczna.pdf

Krzysztof Posłajko

Problemy ontologii semantycznej ∗

Spośród wielu możliwych metod uprawiania ontologii podejście semantyczne zdobyło

sobie w ubiegłym stuleciu znaczną popularność. Doskonałymi przykładami tekstów

„programowych” dla tego typu podejścia są liczne teksty Kazimierza Ajdukiewicza, m. in.

„Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym” oraz wstęp do

książki Michaela Dummetta „Logiczna podstawa metafizyki”. Na podstawie tychże tekstów

można sformułować tezy kluczowe dla tego sposobu rozumienia metafizyki.

Pierwszym i podstawowym założeniem tego programu jest teza (sformułowana explicite

przez Dummetta), iż wszelkie problemy ontologiczne są zasadniczo problemami dotyczącymi

języka. Ontologia bada najgłębszą strukturę rzeczywistości, ale w ten sposób, iż zajmuje się

badaniem pojęć składających się na nasz sposób patrzenia na świat. Jak metaforycznie

stwierdził Dummett „okulista nie powie nam, co zobaczymy rozglądając się wokół: dostarcza

nam okularów, dzięki którym ujrzymy wszystko ostrzej” ([2] s. 8).

Z tego wynika kolejne przekonanie - że problemy metafizyczne są zasadniczo

rozwiązywalne; a właściwą metodą ich rozwiązywania jest przetransponowanie ich na

płaszczyznę problemów językowych. Metodę taką w polskiej literaturze filozoficznej nazywa

się często metodą parafraz.

Jednakże wiara w skuteczność metody parafraz jest oparta na bardzo mocnych założeniach.

Podstawowym założeniem, bez którego program ontologii semantycznej byłby niewykonalny,

jest przeświadczenie o istnieniu czegoś, co można by nazwać „głęboką strukturą języka”. Jest

to przeświadczenie o tym, iż język, którym się posługujemy, można zanalizować na poziomie

zarówno syntaksy, jak i semantyki do takiego poziomu, iż jego struktura będzie dla nas

całkowicie zrozumiała. Przyjmuje się, iż narzędziem, które może stanowić podstawę takiej

analizy, jest nowoczesna postfregowska logika formalna (przy czym nie jest powiedziane,

jaki system logiki będzie przyjęty - czy klasyczny czy intuicjonistyczny czy jeszcze inny -

chodzi bardziej o to, że formalizacja może w zasadzie spełnić rolę tego narzędzia). Nie

wyklucza to oczywiście możliwości uprawiania tego typu filozofii bez podpierania się

formalizmem – przykładem takiego podejścia mogą być niektóre prace Strawsona.

∗

Poprawiona wersja tego artykułu ma się ukazać w kwartalniku „Rubikon”.

- 1 -

Najistotniejszą dla owego programu częścią nowoczesnej logiki jest bez wątpienia

semantyka - wskazują na to zarówno Ajdukiewicz ([1] 265- 266), jak i Dummett ( [2] 23- 26).

Jest to stwierdzenie niemalże oczywiste - analiza języka pojętego jako system czysto

formalny nie dawałaby podstaw do przyjęcia żadnego stanowiska metafizycznego, mogłaby

co najwyżej służyć do eliminacji twierdzeń bezsensownych z punktu widzenia składni

(byłoby to osiągnięcie niespecjalnie satysfakcjonujące). Natomiast język pojęty jako system

wyrażeń wyposażonych w znaczenie już stanowi podstawę do wydawania sądów

metafizycznych - wystarczy zauważyć fakt, iż kluczowe dla metafizyki terminy jak „byt”,

„rzeczywistość”, „prawda” są słowami określonego języka posiadającymi (przynajmniej

teoretycznie) określone znaczenie. Z tego też powodu ogólna teoria znaczenia wydaje się być

niezwykle potężnym narzędziem dla rozwiązywania problemów filozoficznych.

Jak dotąd program ontologii semantycznej wydaje się być podejściem całkowicie

racjonalnym, co więcej, rokującym nadzieję na konkluzywne rozwiązanie pewnych

uporczywie powracających problemów metafizycznych; innymi słowy - na przeniesienie

metafizyki na „bezpieczną ścieżkę naukowego badania” (czego domagał się już Kant).

Jednakże nadzieje te wydają się być mocno na wyrost. Zadaniem niniejszej pracy będzie

wykazanie problemów, jakie pojawiają się przed tak zarysowaną koncepcją uprawiania

metafizyki. Polemika ta nie dotyczy bynajmniej wszystkich przekonań składających się na

zarysowany wyżej program; w szczególności nie jest pomyślana jako krytyka

przeświadczenia o tym, że problemy metafizyczne są w gruncie rzeczy problemami

językowymi - wręcz przeciwnie, założenie to wydaje się być całkowicie słuszne. Krytyka

będzie raczej dotyczyła metodologicznego statusu tego typu rozważań. Kluczowe dla niej

będzie pojęcie „znaczenia” – mocne rozumienie tego terminu stanowi podstawę ontologii

semantycznej; takie jednak rozumienie wydaje się być filozoficznie co najmniej wątpliwe.

Paradoks Kripkego

Saul Kripke w swojej książce „Wittgenstein on Rules and Private Language” przeprowadza

dotkliwą krytykę pojęcia znaczenia. Wprawdzie Kripke cały czas twierdzi, iż tezy zawarte w

owej pracy są jedynie rekapitulacją poglądów „późnego” Wittgensteina, jednakże obiegowa

opinia głosi, iż są one oryginalnym dziełem Kripkego, a przynajmniej bardzo swobodną

interpretacją poglądów Wittgensteina. Nie jest celem niniejszej pracy wchodzenie w ten spór,

z tego też względu paradoks opisany poniżej będę traktował jako paradoks Kripkego. W

- 2 -

moim wszakże mniemaniu argumentacja zawarta w owej książce jest w sposób bardzo

głęboki związana z filozofią Wittgensteina z okresu „Dociekań filozoficznych” i dlatego też

będę się do Wittgensteina odwoływał - jeżeli nawet argumentacja Kripkego nie jest dokładnie

Wittgensteinowska, to na pewno jest zbieżna z niektórymi przemyśleniami autora „O

pewności”.

Kripke określa swój (Wittgensteinowski) problem mianem nowego rodzaju sceptycyzmu,

który będę nazywał „sceptycyzmem co do znaczenia”. Sceptyczny problem przedstawia się

następująco: nie istnieje coś, co nazwać by można znaczeniem wyrażenia, gdyż żadne

przeszłe użycie jakiegoś wyrażenia nie wyznacza jego teraźniejszego zastosowania ([4] s. 9-

13), co więcej żaden fakt psychiczny czy też fizyczny tego nie robi. Wittgenstein wyraża to w

następujący sposób: „Paradoks nasz wygląda tak: reguła nie wyznacza sposobu działania,

gdyż każdy sposób działania daje się z nią uzgodnić” ([5] § 201).

Kripke ilustruje ten problem bardzo wyrazistym przykładem ([4] s. 8-9). Przypuśćmy, że

nigdy w życiu nie dodawałem do siebie liczb dających w sumie więcej niż 57 (oczywiście

przykład ten jest uproszczony, ale każdy może sobie w tym miejscu wstawić liczbę tak dużą,

że nie użył jej nigdy w dodawaniu). Oczywiście jestem przekonany, że potrafię dodawać,

czyli że znam znaczenie słowa „dodawanie”. W tym momencie mam przeprowadzić

następujące działanie: „68 + 57”. Bez najmniejszego zastanowienia odpowiadam „125”,

będąc jednocześnie całkowicie przekonanym, że to, co robię jest tym samym działaniem,

które wykonywałem poprzednio. W tym momencie jednak natrafiam na sceptyka, który

twierdzi, iż działanie to wykonałem niepoprawnie i dobra odpowiedź na pytanie „68 + 57 =”

wynosi „5”, jeżeli chcę pozostać w zgodzie z moim dotychczasowym użyciem znaku „+”.

Sceptyk twierdzi (zgodnie z rzeczywistością), iż nigdy wcześniej nie wykonywałem takiego

działania, więc nie mogłem mieć „intencji”, aby na pytanie „ile jest 68 + 57” odpowiedzieć

„125”. Oczywiście chcę zastosować to samo działanie, które stosowałem poprzednio,

jednakże sceptyk twierdzi, iż działaniem, które stosowałem poprzednio nie było „dodawanie”

(czyli funkcja dająca dla 68 i 57 wynik 125, oznaczajmy ją dalej przez „+”), ale

„quodawanie” (oznaczmy ją poprzez symbol „@”) czyli funkcja określona następująco: x@y

= x + y, jeśli x, y < 57 oraz x@y = 5 w przeciwnym wypadku.

Sugestia sceptyka wydaje się być całkowicie absurdalna, ale jej odparcie nie jest

bynajmniej sprawą prostą. Otóż wedle założeń naszego eksperymentu myślowego nigdy ani

sam nie dodawałem takich liczb, ani nie myślałem o ich dodawaniu, ani nie byłem świadkiem

tego typu dodawania. Być może zawsze, gdy do tej pory wykonywałem działanie ze

znaczkiem „+” nazywając je „dodawaniem” wykonywałem coś, co teraz oznaczamy znakiem

- 3 -

„@”. Pierwszą sugestią, jaka przychodzi do głowy w celu odparcia sceptyka jest odwołanie

się do jakichś zasad „rządzących” danym słowem, czyli w tym przypadku do aksjomatów

Arytmetyki Peano. Odpowiedź sceptyka jest oczywista: w każdym aksjomacie, wyjaśnieniu

itp. występują jakieś symbole, wyrażenia, do których można zastosować to samo

rozumowanie, jakie zastosowaliśmy w przypadku „+” ([4] s. 16-17). Od razu pojawia się

problem „reguły do interpretacji reguły” i ewentualnego regresu w nieskończoność w

wyjaśnieniach, co przy przyjęciu dość intuicyjnego założenia o skończonej długości trwania

naszego życia, jest niemożliwe. Oczywiście paradoks ten nie ogranicza się do wyrażeń

matematycznych, stosuje się on równie dobrze do „+” jak i do słowa „kaczka”.

Problem Kripkego nie jest pytaniem o banalny empiryczny fakt, czy zapytany o to „ile

wynosi 68 + 57” odpowiem „5” czy „125”, gdyż jest rzeczą oczywistą, iż odpowiem „125”.

Chodzi tu o coś o wiele bardziej istotnego, mianowicie o to, czy moja odpowiedź „125” jest

usprawiedliwiona poprzez moje poprzednie zachowania, czy też może jest niczym

nieusprawiedliwionym impulsem. Teza Kripkego jest następująca - nawet gdybyśmy znali

wszystkie fakty z naszego przeszłego życia, zarówno psychiczne jak i fizyczne, to nic nie

uzasadniałoby stwierdzenia, iż „68 + 57 = 125”.

Warte jest zauważenia, iż problem ten pojawia się zarówno, jeśli zdefiniujemy znaczenie

jako coś mentalnego, jak i jako pewien byt platoński - co mogłoby wydawać się

rozwiązaniem problemu ([4] s. 53 - 4). Przecież platońskie idee zawierają w sobie wszelkie

możliwe użycia, tak więc idealne znaczenie „+” zawiera w sobie również odpowiedź na

pytanie „ile jest 68 + 57?” Nie rozwiązuje to wszakże problemu - od razu pojawia się

sceptyczne pytanie „skąd wiesz, że do tej pory <<partycypowałeś>> w idei <<dodawania>> a

nie <<quodawania>>?”. Tak więc platonizm nie rozwiązuje problemu w najmniejszym

stopniu.

Koncepcją znaczenia, której Kripke poświęca zdecydowanie najwięcej uwagi, jest

koncepcja dyspozycyjna, głosząca, iż znaczeniem, jakie przypisuję słowu jest dyspozycja -

innymi słowy, owszem nigdy przedtem nie dodawałem tego typu liczb, ale już wtedy miałem

tego typu dyspozycję, iż gdyby mnie zapytano to odpowiedziałbym „125”. Zdaniem Kripkego

teoria dyspozycyjna nie radzi sobie z dwóch powodów. Po pierwsze moje dyspozycje są

zawsze skończone, zaś liczba przypadków, z którymi mogę mieć do czynienia jest

nieskończona (argument ten wydaje mi się być niejasny i nie do końca przekonywujący, tak

więc nie będę go tutaj rozwijał). Drugi argument, bardziej przekonywujący, jest następujący -

teoria dyspozycyjna nie wyjaśnia tego, iż znaczenie powinno być usprawiedliwieniem

zastosowania, nie wyjaśnia normatywnego elementu znaczenia ([4] s. 23 - 25). Mogę przecież

- 4 -

mieć dyspozycję do mylenia się - np. za każdym razem, gdy w wyniku powinno wystąpić 9

mogę wpisywać 6, albo, co gorsza wpisywać jakąś przypadkową liczbę. Jeżeli dyspozycja

miałaby spełniać rolę znaczenia, to nie można by powiedzieć, iż się mylę - jeżeli mam taką

dyspozycję, to znaczy, że odpowiadam poprawnie.

Wedle Kripkego, jedynym rozwiązaniem, które pozwala nam uniknąć paradoksalnych

wniosków, iż nasze słowa mogą znaczyć wszystko, czyli nie znaczyć nic, jest radykalna

zmiana naszych poglądów na język, zwana przez niego, (przez analogię z Humem)

„sceptycznym rozwiązaniem wątpliwości” ([4] s. 68 - 80). Musimy raz na zawsze zerwać z

poglądem na język, według którego podstawową formą języka jest zdanie oznajmujące, zaś

znaczeniem zdania są „warunki jego prawdziwości” - taki pogląd można by nazwać

„obrazkową teorią języka”. Zgodnie z tą teorią, jeżeli uchwycę „znaczenie” jakiejś

wypowiedzi, to będę ją mógł stosować dalej bez oglądania się na niczyj osąd - w

szczególności dotyczy to stwierdzeń matematycznych, które miałyby być prawdziwe nawet

gdyby nie istniał świat ani inne umysły.

To właśnie ta teoria jest, zdaniem Kripkego, odpowiedzialna za powstanie paradoksu, więc

aby go uniknąć, musimy ją zastąpić nową. W tej nowej teorii niezwykle istotną rolę odgrywa

odwołanie się do społeczności - to społeczność decyduje o tym, czy poprawnie używam

danego terminu czy też nie; język „prywatny” jest niemożliwy. Po drugie, musimy przestać

pytać się o znaczenie i nominat poszczególnych wyrażeń - prowadzi to bowiem do absurdu,

zamiast tego powinniśmy się pytać o ich funkcję ; zamiast pytać o warunki prawdziwości,

pytajmy, w jakich warunkach użycie danego słowa będzie uzasadnione. Nie jest celem

niniejszej pracy dyskutowanie, czy rozwiązanie Kripkego jest całkowicie satysfakcjonujące

ani też rozważanie możliwych zarzutów przeciwko jego koncepcji oraz ewentualnej obrony

paradoksu – syntetyczne omówienie tych kwestii można znaleźć w artykule Wrońskiego ([10]

ss. 103-105). Istotne natomiast wydaje się być to, iż nawet autorzy polemizujący z Kripkem,

albo w pewien sposób osłabiają pojęcie „znaczenia” (jak Becker i Hacker), albo przyjmują

niemożność pełnego wysłowienia treści „znaczeń” (jak Boghossian) (ibid.)

Kripke a Goodman

Problem niezwykle podobny do problemu podniesionego przez Kripkego, był już wcześniej

poruszany przez Nelsona Goodmana w książce „Fact, Fiction and Forecast”. Jakkolwiek jego

rozważania dotyczą zupełnie innej kwestii, a mianowicie problemu indukcji, to zbieżność

- 5 -

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: