ROZWÓJ EMOCJONALNY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Procesy emocjonalne odgrywają istotna rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka. W jego przystosowaniu się do środowiska i regulacji stosunków z otoczeniem. Ich specyficzną funkcją jest „wyrywanie” tych własności przedmiotów i zdarzeń, które mają znaczenie dla człowieka i mobilizują organizm do odpowiedniego działania.
Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym w stosunku do wcześniejszych faz rozwojowych, cechuje się wzbogaceniem i zróżnicowaniem życia uczuciowego. Związane jest to zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego, jak i z wpływem oddziaływań środowiskowych. Aczkolwiek już w okresach poprzednich można zaobserwować wyodrębnienie pierwszych uczuć dziecka, to jednak prawdziwy rozkwit uczuć ich bogactwo przypada na okres przedszkolny. W tym wieku dziecko przeżywa takie uczucia jak zazdrość, gniew, strach, lęk, radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie, ciekawość. Zaczynają także kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne.
M. Przetacznik-Gierowska pisze, iż osiągnięcie przez jednostkę pełnej dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym i nie każdy człowiek dojrzałość tę osiąga. Jeśli rozwój emocjonalny we wczesnych stadiach ontogenezy przebiega pomyślnie, można oczekiwać dalszego prawidłowego kształtowania się uczuć. Natomiast wszelkie zagrożenia rozwoju emocjonalnego we wczesnym dzieciństwie utrudniają, a niekiedy uniemożliwiają osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej.
Do 6 roku życia uczucia dzieci cechuje afektywność i impulsywność. Emocje są silne, gwałtowne i pomimo, że są krótkotrwałe to łatwo powstają, a ich wybuch skierowany jest na zewnątrz. Reakcje przy tym mogą być niewspółmierne do siły bodźca, a powstające uczucia są zmienne i nietrwałe (labilność uczuciowa). Nadal zauważalny jest silny związek uczuć z funkcjami organizmu dziecka. Znane już we wcześniejszym okresie rozwojowym uczucia takie jak: gniew, strach, radość, zazdrość itd., które do tej pory były często niewyraźne, a także niejednoznaczne, w wieku przedszkolnym nabierają wyrazistości. Cecha charakterystyczną jest to, iż dziecko nie potrafi maskować i tłumić swoich przeżyć emocjonalnych, co widać w jego zachowaniu, ruchach, gestach, w słowach.
Emocja strachu jest jedną z tych, które krystalizują się w swej specyficznej formie najwcześniej. Źródła jej tkwią w aktualnym stanie organizmu. Nagła utrata równowagi, krzyk czy tez inny silnie działający bodziec wywołują przykre stany emocjonalne. Można zaobserwować w pierwszej fazie strachu napięcie i znieruchomienie, w drugiej zaś wyładowanie przez krzyk, płacz czy też rozproszone ruchy całego ciała. Tę dwufazowa formę reakcji strachu spotykamy we wczesnym okresie życia, gdy niemowlę nie reaguje jeszcze na nowe bodźce odruchem orientacyjnym. W okresie, w którym dziecko nabywa już pewnej ilości doświadczeń indywidualnych, nie każdy nowy bodziec traktowany jest jako źródło zagrożenia. Gdy zatem działa jakiś bodziec, dziecko reaguje nań odruchem orientacyjno – badawczym. W zależności od oceny sytuacji następuje albo eksploracja bodźca bądź też brak dalszego zainteresowania nim.
Strach u dzieci wywołują najczęściej bodźce działające nagle i niespodziewanie.
Zachowania emocjonalne związane ze strachem przejawiają się jako:
§ nieśmiałość
§ zakłopotanie
§ zmartwienie
§ lęk
§ gniew
Nieśmiałość w pierwszej fazie wiąże się ze strachem przed obcymi osobami. Dziecko nieśmiałe lęka się, jaka będzie reakcja otoczenia na nie, jest niespokojne, zagubione. Zakłopotanie jest związane z niepewnością jak się zostanie ocenionym przez otoczenie. Wspomnienia porażek i przeżytych niepowodzeń wpływają na formowanie się negatywnej samooceny i wzmagają zakłopotanie. Dzieci zakłopotane na ogół pragną wyjaśnić i usprawiedliwić swoje zachowanie. Zmartwienie dziecka na ogół nie jest wywołane bezpośrednim bodźcem, stanowi wytwór wyobraźni dziecka. Dziecko na przykład martwi się tym, że matka może zachorować lub, że ojciec będzie się na nie gniewał. Im dziecko bardziej zahamowane czy nieakceptowane, tym bardziej jest skłonne do przeżywania zmartwień i wyolbrzymiania ich.
Lęk dziecka jest stanem napięcia psychicznego związanego z zagrażającą lub przewidywaną przykrością. Lęk spowodowany jest często przyczynami wyobrażonymi, czasem ma związek ogólna sytuacją szkolna dziecka. Lęk bywa ukrywany. Dzieci lękliwe zachowują się niekiedy hałaśliwie, popisują się przed innymi, bywają okrutne i brutalne, reagują nieadekwatnie do siły bodźca. O lęku przeżywanym przez dziecko może świadczyć jego skłonność do ucieczki przed bodźcami wywołującymi go; dziecka spędza wówczas wiele godzin przed telewizorem czy tez objada się słodyczami. Opisane wyżej zachowania nie są przez dzieci uświadamiane jako reakcja na ich stany lękowe. Gniew jest reakcją występującą już w okresie wczesnoniemowlęcym w wyniku pojawiania się przeszkody utrudniającej poruszanie się, a w dalszych okresach życia – działanie. Dzieci przedszkolne złoszczą się, gdy nauczycielka wydaje im polecenie, którego spełnienie związane jest z przerwaniem zabawy, gdy rówieśnicy zabierają im zabawkę. Dzieci w najstarszej grupie przedszkolnej, a także i te, które już uczęszczają do szkoły, ulęgają emocji gniewu, gdy są przez kogoś oszukane, gdy ktoś odnosi się do nich niesprawiedliwie, gdy są bite czy też karcone za przewinienia, których nie popełniły. Niekiedy dzieci złoszczą się, gdy nie rozumieją zadanej lekcji, gdy nie potrafią dorównać rówieśnikom w zabawach ruchowych, gdy są pozbawione przyjemności, które są udziałem ich kolegów. U niemowląt przejawy złości są przypadkowe i płynne. Dziecko płacze, krzyczy, pręży ciało, bije, wygina się. Później skierowuje swą złość przeciw przedmiotom i osobą, które go wywołały. Przejawy gniewu bywają bardzo gwałtowne. Dziecko krzyczy, tupie, rzuca przedmiotami, rzuca się na podłogę. Gwałtowność wybuchu gniewu jest niewspółmierna do intensywności bodźców, które je wywołują. Od czwartego roku życia intensywność i ilość reakcji gniewu wyraźnie maleje. Począwszy od okresu, w którym dziecko opanowało mowę, fizyczne przejawy gniewu ustępują formą werbalnym. W miarę postępów uspołecznienia dziecko uczy się opanowywać wybuchy złego humoru, uczy się współżycia z rówieśnikami, a także rozumie konieczność podporządkowania się nakazom starszych. Nie znaczy to jednak, że emocje gniewu i złości są całkowicie wyeliminowane z repertuaru zachowań dziecka. Nasilają się one zwłaszcza jako efekt nieprawidłowych oddziaływań wychowawczych. Agresywne zachowania dorosłych wobec dzieci sprzyjają
Przeżywaniu przez nie złości i gniewu, a także wywołaniu tego gniewu, nie w stosunku do „silniejszych” od dziecka dorosłych, a wobec słabszych rówieśników. Emocje radości i zadowolenia w okresie niemowlęcym wynikają z dobrego samopoczucia fizycznego. Towarzyszy im śmiech i ogólna reakcja radosnego ożywienia. Reakcje tę można zaobserwować już u 3- miesięcznego dziecka. Jest ona niezwykle ważna dla dalszego rozwoju uczuć o charakterze społecznym, a także dla rozwoju aktywności poznawczej. Dzieci nieco starsze doznają radości i zadowolenia podczas kontaktów zabawowych z rówieśnikami i dorosłymi. Cieszy je pokonywanie trudności. Zadowolenie sprawiają im takie sytuacje, w których aktywność ich uwieńczona jest sukcesem. Dzieci bardzo cieszą się, gdy wygrywają w grach sportowych czy tez planszowych. Śmieją się i cieszą obserwując czy tez same przeżywając różnego rodzaju sytuacje wesołe i komiczne; podobnie reagują na opowiadania i wierszyki zawierające zabawne sceny. Miłość związana jest z serdecznym stosunkiem i życzliwością do obiektu uczuć oraz chęcią przebywania w jego towarzystwie. Dzieci obdarzają serdecznymi uczuciami te osoby, które są im życzliwe i otaczają je miłością. Aby miłość stanowiła wartość pozytywną, musi być odwzajemniana. Dlatego zdarza się, iż dzieci nieznajdujące akceptacji u ludzi przelewają swe uczucia na ukochana zabawkę lub zwierze. Im młodsze dziecko, tym bardziej ekspresywnie wyraża swoją miłość. Dzieci starsze staja się bardziej powściągliwe. Sądzą, że tulenie się do rodziców czy publiczne pieszczoty są czymś dziecinnym i krępującym
Cechy charakterystyczne rozwoju emocjonalnego dzieci 3, 4, 5, 6 letnich
wg C. Lee
Dziecko trzyletnie
Jest towarzyskie, kochające, przyjazne, ugodowe i łatwo ulega sugestiom innych. Z łatwością przyjmuje relacje i cechy charakteru osób dorosłych. Przed ukończeniem czterech lat objawia wstydem brak pewności siebie, okazuje nieśmiałość, obraźliwość i nerwowość.
Dziecko czteroletnie
Jest ufne, demonstruje duże poczucie pewności siebie, wykazuje ciekawość, skuteczność i wytrwałość w działaniu. Dość dobrze panuje nad własnymi emocjami. Traktowane poważnie, rozwiązuje problemy, kierując się rozsądkiem. Posiada utrwalone standardy zachowań przyjętych od rodziców i bliskich.
Dziecko pięcioletnie
Demonstruje pewność siebie, bywa zarozumiałe, lubi się popisywać, niekiedy stosuje groźby, ale także okazuje przyjacielskość i wspaniałomyślność. Z determinacją dąży do tego by być najlepszym i z wytrwałością ćwiczy nowe umiejętności. Potrafi dość dobrze panować nad emocjami, jest bardziej zrównoważone.
Dziecko sześcioletnie
Mniej stabilne emocjonalnie niż w wieku pięciu lat. Bardzo szybko zmienia uczucia przyjaźni na wrogość. Wykazuje skłonności do egocentryzmu, skrupulatnego przestrzegania rytuałów, agresji, buntu i drażliwości. Potrafi być kochające przyjazne i z entuzjazmem współpracuje z innymi. Ciekawe wszystkiego, co je otacza. Z trudem akceptuje brak własnego sukcesu i niełatwo pokonuje frustracje.
Źródła przeżyć emocjonalnych w wieku przedszkolnym:
§ zmiana rodzaju i wzrost wymagań stawianych dziecku przez otoczenie – pojawia się konieczność dostosowania zachowania do norm zwyczajowych, społecznych i moralnych;
§ poszerzenie kontaktów społecznych (zwiększenie ilości osób znaczących)- tu duże znaczenie ma stworzenie właściwego środowiska wychowawczego, które ma być podstawą uformowania szczerej więzi z dzieckiem, co stanowi podstawę korzystnie i skutecznie odbywającego się procesu kształtowania osobowości;
§ zwiększenie roli kontaktów dziecka z rówieśnikami i dziećmi w innym wieku – tylko część reakcji zachodzących w tych kontaktach może być kontrolowanych przez środowisko wychowawcze i przez nie organizowane.
Emocje dziecka różnią się zasadniczo od emocji człowieka dorosłego. W związku z niedojrzałością układu nerwowego przeżycia dziecka są krótkotrwałe: trwają tylko kilka minut, nagle powstają i nagle szybko się kończą. Emocje mają także charakter przejściowy. Dziecko bardzo łatwo przechodzi z jednego nastroju emocjonalnego w drugi, diametralnie od niego różny. Zmartwione i zapłakane za chwile śmieje się i cieszy.
Emocje dziecka przejawiają się w sposób bardzo ekspresyjny. Mimika i pantomimika przeżyć emocjonalnych jest bogata. Dziecko uzewnętrznia radość, gniew czy strach w śmiechu i płaczu, w żywych gestach, ruchach, słowach, w którym nadaje w zależności od przeżycia emocjonalnego odpowiednia informację. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania – dziecko jest bardzo pobudliwe. Dlatego tez nawet słabe bodźce mogą wywoływać zarówno przykre, jak i przyjemne stany emocjonalne. W okresie przedszkolnym dziecko już potrafi obdarzać trwałym uczuciem osoby opiekujące się nim. Przywiązuje się także do zwierząt domowych, otacza je serdecznością i opieką. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętności powściągania afektów, co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. Obserwuje się w tym wieku wydatny rozwój uczuć wyższych – intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. W miarę upływu lat dzieci przeżywają radość nie tylko podczas działania, a raczej cieszy je końcowy etap działania – wynik
Do prawidłowego rozwoju emocjonalnego człowieka niezbędna jest równowaga między emocjami pozytywnymi i negatywnymi. Małe dziecko wychowane w kochającej je rodzinie doznaje znacznie więcej emocji pozytywnych niż negatywnych, ponieważ dorośli chronią je przed przykrymi przeżyciami. Im jednak staje się starsze i bardziej samodzielne, tym bardziej wzrasta możliwość zetknięcia się z różnymi sytuacjami niosącymi w sobie zagrożenie, z nie zawsze życzliwymi ludźmi, z trudnymi, a niekiedy niewykonalnymi zadaniami. Dziecko musi uczyć się radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Nadmiar miłości, którym darzą dziecko rodzice, wiążący się z usuwaniem z jego drogi wszelkich sytuacji mogących doprowadzić do przykrych przeżyć, powoduje skupienie miłości nie na innych ludziach, a na sobie samym. Powoduje to egoizm, nieumiejętność współbrzmienia emocjonalnego z otoczeniem i wczuwania się w przeżycia innych osób. Nadmiar emocji negatywnych utrudnia dziecku przystosowanie się społeczne. Dziecko odbiera cały otaczający świat jako zagrażający jego poczuciu bezpieczeństwa. Staje się nieśmiałe, bojaźliwe, przejawia tendencje do niskiej samooceny.
switowna