1. Pojęcie zobowiązań.
Zobowiązanie (obligatio) jest to stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna jest wierzycielem (creditor), a druga dłużnikiem (debitor). Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem. Polegał on na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare, facere lub praestare – czyli spełnieniu świadczenia. Wierzycielowi przysługiwała wierzytelność – nomen, creditum; a na dłużniku ciążył dług – debitum.
W Instytucjach Justyniana „zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw naszego państwa”. Natomiast Paulus uważa, że „istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do świadczenia”.
Zobowiązanie o opierało się na zasadzie równości stron, w tym sensie, że nie daje ono władzy wierzycielowi nad dłużnikiem (odwrotnie niż np. przy patria potestas).
W prawie klasycznym zobowiązania zaliczano do res incorporales, podlegających obrotowi gospodarczemu.
2. Źródła zobowiązań.
Pierwotnie Rzymianie wyodrębniali dwa podstawowe źródła zobowiązań: kontrakty i delikty. Kontraktami były umowy zaskarżalne wg ius civile, delikty – przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego.
Według Gaiusa „każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu albo z deliktu” oraz „z różnego rodzaju przyczyn”.
W prawie justyniańskim nastąpił podział zobowiązań powstających „z różnego rodzaju przyczyn” na dwie dalsze kategorie: zobowiązania jak gdyby z kontraktu (obligationes quasi ex contractu) oraz zobowiązania jak gdyby z deliktu (obligationes quasi ex delicto). Tak więc w prawie justyniańskim występował czwórpodział zobowiązań ze względu na ich źródła powstania, na obligationes:
- ex contractu – czyli z umów zaskarżalnych wg prawa cywilnego
- quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów
- ex delicto – z przestępstw prawa prywatnego
- quasi ex delicto – ze zdarzeń podobnych do deliktów.
3. Zobowiązania cywilne i naturalne.
Ze względu na sankcję zobowiązania dzielimy na cywilne i naturalne. W przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika, wierzyciel ma na ogół możliwość szukania ochrony swojego prawa podmiotowego, wnosząc powództwo do sądu. Zobowiązania są w zasadzie zaskarżalne. „W zasadzie”, bowiem w okresie klasycznym zaczęto wyodrębniać pewną grupę zobowiązań niezaskarżalnych, określając je mianem naturalnych (obligationes naturales). Wówczas to przeciwstawiano zobowiązania naturalne zobowiązaniom zaskarżalnym – czyli zobowiązaniom cywilnym (obligationes civiles).
Zobowiązaniami naturalnymi, były takie, które zaciągnięte zostały przez:
- niewolników
- osoby podległe tej samej patria potestas
- pupila i niewiastę zawierających kontrakty bez zgody opiekuna.
Zobowiązania naturalne nie miały ochrony procesowej, ale wywierały pewne skutki prawne, a mianowicie:
- wykonanie zobowiązania naturalnego oznaczało spełnienie obowiązku prawnego. Zaspokojony wierzyciel mógł zatrzymać otrzymane świadczenie (soluti retentio), a dłużnik nie mógł już zabiegać o jego zwrot
- wykonanie zobowiązania naturalnego można było zagwarantować przez zastaw lub poręczenie
- zwierzchnik, który odpowiadał wobec osób trzecich z tytułu peculium, a poprzednio udzielił kredytu prowadzącemu peculium synowi lub niewolnikowi, mógł tę swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności.
4. Zobowiązania jednostronne i dwustronne.
Zobowiązanie jednostronne polegało na tym, że jedna strona było tylko wierzycielem a druga tylko dłużnikiem (np. przy pożyczce, przy zobowiązaniu z deliktu). W tego rodzaju zobowiązaniu istniała prosta ochrona procesowa, istniało tylko jedno powództwo – do dyspozycji wierzyciela à najczęściej były to powództwa „ścisłego prawa”.
Zobowiązania złożone (dwustronne) miały miejsce wtedy, gdy każda ze stron była równocześnie i wierzycielem i dłużnikiem. W tego typu zobowiązaniach każdy z tych węzłów podlegał osobnemu umorzeniu i miał osobną ochronę procesową. Wśród zobowiązań dwustronnych wyróżnia się:
- zobowiązania dwustronne zobowiązujące zupełne – powstają od razu przy zawiązywaniu niektórych stosunków obligacyjnych np. przy sprzedaży kredytowej po obydwu stronach. Powstawały dwa węzły obligacyjne. Obydwa świadczenia są formalnie równorzędne i powinny być spełnione równocześnie
- zobowiązania dwustronnie zobowiązujące niezupełne – powstaje zrazu jedno zobowiązanie.
5. Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei.
Ze względu na zakres ochrony procesowej zobowiązania dzieliły się na stricti iuris i bonae fidei. Zobowiązania „ścisłego prawa” wywodziły się z dawnego ius civile. Wiązały one strony dokładnie według treści stosunku prawnego. Przy umowach zaskarżalnych zobowiązania stricti iuris powstawały z kontraktów jednostronnie zobowiązujących, czyli z kontraktów werbalnych, literalnych albo z pożyczki jako kontraktu realnego. Ochrona procesowa była oparta na prawie ścisłym za pomocą condictiones.
Z zobowiązań bonae fidei powstał natomiast obowiązek świadczenia tego, czego można było się spodziewać od uczciwego kontrahenta. Sędzia rozstrzygając taki spór oceniał, czy zachowanie obu stron było zgodne z zasadami dobrej wiary. Sędzia mógł w szczególności: a) zasądzić uboczne należności (np. odsetki), b) mógł brać pod uwagę pacta adiecta dodane do zobowiązania głównego, c) jeżeli dłużnik naruszył odpowiednią staranność w wykonaniu zobowiązania, sędzia mógł go zasądzić na zapłacenie odszkodowania.
Zobowiązania bonae fidei chronione były za pomocą powództw dobrej wiary. Do tej grupy należały wszystkie kontrakty dwustronnie zobowiązujące, a więc konsensualne oraz realne (z wyjątkiem mutuum).
6. Zobowiązania solidarne
Specyfika tego typu zobowiązań polega na tym że, pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości. Zobowiązanie solidarne mogło mieć miejsce zarówno po stronie wierzycieli (solidarność czynna) jak i po stronie dłużników (solidarność bierna).
Zobowiązanie solidarne czynne (solidarność czynna) – każdy z kilku wierzycieli był uprawniony do całości świadczenia, a dłużnik uwalniał się od zobowiązania po jego spełnieniu na rzecz jednego z wierzycieli.
Zobowiązanie solidarne bierne (solidarność bierna) – zobowiązanie spełnienia świadczenia w całości ciąży na wszystkich dłużnikach, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych. Umorzenie zobowiązania współdłużników następowało po rzeczywistym zaspokojeniu wierzyciela.
W prawie rzymskim solidarność powstawała ze stypulacji, w której kilku dłużników przyrzekało jednemu wierzycielowi spełnić to samo świadczenie. Ponadto powstawała ona ze wspólnego zapisu testamentowego, albo też z mocy ustawy.
Po zaspokojeniu wierzyciela przez jednego z dłużników, albo po przyjęciu świadczenia przez jednego z kilku wierzycieli solidarnych wyłaniał się problem tzw. regresu czyli roszczenia zwrotnego. Dłużnik solidarny, który zaspokoił wierzyciela, mógł na podstawie solidarności domagać się od pozostałych dłużników zwrotu części świadczenia. Prawo regresu nie wynikało z samego faktu istnienia zobowiązania solidarnego, lecz jego podstawę mógł stanowić jedynie stosunek wewnętrzny, jaki łączył dłużników lub wierzycieli solidarnych.
7. Przedmiot zobowiązania.
Treścią każdego zobowiązania jest spełnienie jakiegoś świadczenia w przyszłości. Rzymianie przedmiot świadczenia określali jako dare, facere i praestare.
- dare (dać) – oznaczało przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego (np. przez mancipatio). Mogło to prowadzić do trwałych przesunięć majątkowych
- facere – polegało na wydaniu wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności faktycznej czy prawnej natury. W znaczeniu sensu largo facere polegało także na non facere – powstrzymywaniu się od działania. Tego rodzaju świadczenie prowadziło do przejściowych przesunięć majątkowych
- praestare – miało dwa znaczenia:
· sensu largo – oznaczało dare + facere + wszystko to co w ogóle mogło być treścią zobowiązania
· sensu stricto – nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze oraz odpowiedzialność za cudzy dług
Istniały ograniczenia świadczeń:
- świadczenie musiało być w ogóle możliwe do wykonania (pod względem prawnym i fizycznym)
- świadczenie musiało być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami
- świadczenie musiało być wystarczająco określone – tzn. wierzyciel musiał wiedzieć czego żąda, a dłużnik – do czego jest zobowiązany
- świadczenie musiało przedstawiać wartość majątkową możliwą do wyrażenia w pieniądzach
8. Zobowiązania specyficzne i gatunkowe.
Rzecz będącą przedmiotem świadczenia można oznaczyć wg cech indywidualnych (species) albo wg przynależności do gatunku (genus).
W przypadku rzeczy określonej gatunkowo świadczenie jest zawsze możliwe do wykonania, dopóki istnieje gatunek. Ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy ponosił dłużnik.
Natomiast gdy przedmiotem świadczenia była rzecz indywidualnie oznaczona (in specie) dłużnik był zobowiązany świadczyć tę określoną rzecz. W przypadku, gdy rzecz ta zostanie zniszczona lub utracona, zobowiązanie gaśnie. Wierzyciel ponosił ryzyko utraty rzeczy. Jeżeli szkoda nie wynikła z winy dłużnika to stawał się on wolny od zobowiązania.
9. Zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne.
Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa) – jest to przypadek, w którym ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru. Umorzenie zobowiązania następuje po spełnieniu jednego ze świadczeń. Jeżeli jedno ze świadczeń stało się niemożliwe do wykonania to zobowiązanie koncentrowało się na świadczeniach pozostałych.
Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) – w tym wypadku występuje jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się od zobowiązania także przez spełnienie innego świadczenia. Jeżeli świadczenie główne stanie się niemożliwe do wykonania nie z winy dłużnika, to dłużnik ten stanie się wolny od zobowiązania.
10. Skutki niewykonania zobowiązań.
Jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania, ponosił z reguły odpowiedzialność wobec wierzyciela, który na drodze sądowej mógł domagać się świadczenia, a w braku takiej możliwości – pokrycia powstałej szkody. Ale zasada ta uznawała liczne wyjątki.
Wolny od odpowiedzialności był dłużnik, którego możliwość świadczenia unicestwiona została działaniem siły wyższej (vis maior). Były to różne przypadki, którym słabość ludzka nie mogła się oprzeć np. trzęsienie ziemi. Nie odpowiadał też dłużnik jeśli niemożliwość świadczenia z jego strony spowodowana została przez przypadek zwykły (casus fortuitus). Zdarzenie to tym się różniło od siły wyższej, iż przy maksymalnej staranności dłużnik, przynajmniej teoretycznie, nie był w stanie skutkom zdarzenia zapobiec.
Dla odpowiedzialności dłużnika istotne znaczenie miało też i to, czy przedmiot świadczenia należał do kategorii rzeczy zamiennych, czy niezamiennych. Zniszczenie rzeczy, nawet w skutek działania siły wyższej, w tym pierwszym przypadku nie zwalniało dłużnika od obowiązku świadczenia, w myśl zasady: „gatunek nigdy nie ginie”. Natomiast w tym drugim przypadku zobowiązanie mogło wygasnąć, jeśli zniszczenie rzeczy nie wynikło z winy dłużnika.
Dłużnik ponosił pełną odpowiedzialność wobec wierzyciela, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było przez dłużnika zawinione. Ale i ta zasada znała wyjątki. Dłużnik odpowiadał zawsze, ilekroć dopuścił się dolus. (dokończenie w pyt. 14).
11. Szkoda i sposoby jej naprawienia.
Szkoda to nic innego jak naruszenie interesu wierzyciela, który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny. Może to być uszczerbek w majątku wierzyciela, ale w równym stopniu uszczerbek w innych dobrach materialnych, jak i niematerialnych podlegających ochronie.
Naprawienie szkody...
krzysiek779