Berent Żywe kamienie.doc

Wacław Berent, Żywe kamienie, oprac. Magdalena Popiel, BN I 280, Wrocław 1992.

WSTĘP

I.                    W stronę historii.

Sława pisarza elitarnego, wymagającego wobec swoich czytelników. Z dala od nowinek artystycznych i literackich koterii, drukował w „Chimerze”. Fascynacje filozoficzne, m.in. Fryderykiem Nietzsche’m i myślą Wschodu. 3 powieści młodopolskie – utwory współczesne, dotyczy aktualnych problemów inteligencji przełomu XIX i XX w. „Fachowiec” 1894, „Próchno” 1903, „Ozimina” 1911. 3 opowieści biograficzne, historyczne: „Nurt” 1934, „Diogenes w kontuszu” 1937, „Zmierzch wodzów” 1939.

Zwrot ku przeszłości w perspektywie całej twórczości. Podstawą jego myślenia o egzystencji człowieka jest koncepcja trwania, ciągłości.

II.                  Dwa oblicza średniowiecza.

„Żywe kamienie” 1918. Odkrycie średniowiecza przez romantyzm (barbarzyńskość) i przez modernizm. Średniowiecze apolińskie: odrodzenie gotyckie (John Ruskin i William Morris) oraz odrodzenie celtyckie (William Butter Yeats) – ceniono bogactwo i doskonałość kultury materialnej, fachowość i precyzję jego twórców. Prerafaelici (średniowiecze sentymentalne i mistyczne). Zenon Przesmycki, Berent – legenda o Graalu, „teatralizacja’ życia.

Średniowiecze dionizyjskie: klerkowie i waganci. Berent ukazuje ich jako wrogów porządku uświęconego tradycją i popartego autorytetem władzy świeckiej i duchowej.

III.                Wiek kacerzy.

W „Żywych kamieniach” rozgraniczenie Kościoła jako ostoi wiary dogmatycznej a chrześcijańskiego sumienia, poszukującego własnych dróg do Boga. Herezja w „Żywych kamieniach”: niedowiarstwo (ironia + szyderstwo) i pogańska zmysłowość. Heretykiem napiętnowanym przez Kościół jest lekarz. XIX/XX fascynacja postacią św. Franciszka.

IV.               Acedia.

Motyw acedii: dionizyjskość, apolińskość i płaszczyzna indywidualnych duchowych poszukiwań, próby przezwyciężenia acedii.

V.                  Sztuka średniowiecza jako źródło i tworzywo powieści.

W kręgu literatury: cytaty dosłowne („Carmina Burana”, Horacy, „Boska Komedia” i „Nowe życie” Dantego), parafrazy, aluzje do gatunków literackich. W kręgu sztuk plastycznych: katedra gotycka (organizuje przestrzeń artystyczną powieści; wymiar historyczny i symboliczny). Taniec Śmierci (indywidualne spotkanie ze Śmiercią, złagodzenie akcentów moralizatorskich na rzecz egzystencjalnych). Sztuka iluminacji ksiąg: talent malarski + kult Maryjny. Berent: dzieła sztuki są trwałymi znakami dramatycznych zmagań różnych postaw.

VI.               Narrator – pytania i paradoksy.

Narrator kreowany: nadrzędną zasadą powieści jest pokazanie świata tak, jak widzą go i przeżywają postacie. Identyfikowanie się narratora z bohaterami. Humor: tonacja emocjonalna, dobrotliwa ironia, w której blasku bohaterowie zyskują wiele ciepła. Narrator jak twórca fabuły: stopniowanie napięcia. Komponowanie dzieła – komponowaniem sensów.

VII.             Rymy kompozycyjne.

Szereg luźnych scen, niewielka rozpiętość czasu akcji i oparcie dynamiki kompozycyjnej na zmienności układów przestrzennych. Miejsce ograniczone murami grodu i ich najbliższego sąsiedztwa. Zwartość – rytmizacja. Trzy części – troisty rytm. Ścisła zależność pomiędzy opowieścią żonglera a całościową strukturą utworu. Kompozycja szkatułkowa z podwójną ramą kompozycyjną.

VIII.          Wśród bohaterów „Żywych kamieni”.

Wędrowcy i osiadli: dwie zbiorowości. Wieczny antagonizm. Typizacja a indywidualizacja: imiona lub normy rodzajowe (profesor, pułkownik) -> konwencjonalne role -> anonimowość kultury średniowiecznej. Subtelny rysunek psychologiczny postaci (zmienne nastroje – emocje). Zasada interakcji -> bohater jako indywiduum realizujące się w ciągłej grze ze współpartnerami. Wędrowcy „wedle ducha”. Mistrz – uczeń: goliard – żacy i waganci. Interferencja postaci: rycerz i mnich.

IX.               Powieść – poemat.

Nowatorska koncepcja prozy: akcja „Żywych kamieni” w „międzysłowach”. Między metaforycznym a niemetaforycznym: bogactwo języka: rozległość zasobów leksykalnych, różnorodność figur stylistycznych, skalą możliwości w operowaniu  składnią. Metafora. Demetaforyzacja. Świat poetycki: realny i fantastyczny. Zacieranie granicy między nimi. Styl impresjonistyczny: pojęcia abstrakcyjne traktowane jak zjawiska materialne. Metafora i magia: unifikacja, język animistyczny. Pierwiastki ekspresjonistyczne. Instrumentalizacja i rytmizacja: aliteracje, onomatopeje i metafory dźwiękowe. Wielosłowie, bogate mówienie i styl perseweracyjny, powtórzenie, leksykalne nagromadzenie, paralelizmy składniowe (inwersja i anafora), refrenizacja modlitewna i pieśniowa.

X.                  Symbolika czasu i przestrzeni.

Utrata linearnego obrysu, zacieranie konturów. Stylistyka niepewności. Rytm święta i codzienność, rytm pór roku (pełnia wiosny), nie określony precyzyjnie czas. Miejsce: miasto niemieckie, w dolinie Renu? Chwila („vanitas vanitatis, et omni vanitas”). Chaos i dysharmonia, technika witrażowa.

XI.               Myślenie symbolami.

Posługiwanie się symbolem w celu dotarcia do sensów uniwersalnych oraz kreowania świata przedstawionego jako zespołu ekwiwalentów stanów duszy, u Berenta świadek obrazowania mentalności człowieka średniowiecza.

XII.             Mit.

Mit organizuje akcję zewnętrzną i wewnętrzną. Następstwo zdarzeń i ich motywacje mają punkt odniesienia w rzeczywistości mitycznej. Przedmiot wiary, wzorzec zachowań i sytuacji, interioryzacja treści mitycznych.

XIII.          Nowa powieść historyczna.

Inny model powieści historycznej od tzw. Powieści sienkiewiczowskiej. Narrator w „Żywych kamieniach”: rybałt i zmienna perspektywa postaci. W dotarciu do prawdy a mentalności człowieka średniowiecza – symbol i mit. 3. biegun: aktualizacja zmierzająca do odkrycia w obrazie przeszłości rysów epoki współczesnej pisarzowi.

XIV.          Zagadka tytułu.

Dwa konteksty: biblijny i estetyczny: sztuka średniowiecza – żywe kamienie – nie tylko element pejzażu, istotny udział dramaturgii zdarzeń, animizacja kamieni i petryfikacja bohaterów, kreują baśniowy świat żyjący rytmem zamierania i ożywiania.

XV.            Berent – filozof kultury.

Fundamentalny problem dla Berenta – żywa kultura i jej twórca. Nietzsche.

XVI.          Konteksty i kontynuacje literackie.

Oryginalność „Żywych kamieni” – kilka odmian gatunkowych, powieść historyczna, symboliczna, mitologiczna, rozwojowa, o artyście. Konteksty: Dymitr Mereżkowski trylogia „Chrystus i Antychryst”. Kontynuacje: Herman Hesse „Narcyz i Złotousty”. Popularność lata 30. 1934 „Czerwone tarcze” Jarosława Iwaszkiewicza, „Opowieść rycerska o Gwilemie Krzywonosie” Anny Ludwiki Czernowej, „Krzyżowcy” Zofii Kossk, „Nad jeziorem” Anieli Gruszeckiej-Nitschowej, „Bez oręża” Zofii Kossak, „Komienie wołać będą” Hanny Malewskiej, „Bolesław Chrobry” Antoniego Gołubiewa.

XVII.        Recepcja.

Zauważone i docenione przez krytykę. Podkreślanie optymistycznej tonacji, oderwanie się od rzeczywistości (tj. od wojny). Kołaczkowski i Kleiner. 1937 pierwsza obszerna monografia „Żywych kamieni” pióra Janiny Rosnowskiej. Od końca lat 50. wzrost zainteresowania. Głowiński, Krzyżanowski, Brodzka. Porębowicz. 1931 tłumaczenie na francuski (Paul Cazin), niemiecki 1918, czeski 1937, włoski 1927 (fragmenty).

TEKST

CZĘŚĆ I.

Acedia – stan otępienia, melancholii, obojętności. Otępienie w grodzie. Jarmark, przybycie wagantów, radość, zabawa. Opowieść o Lancelocie. Spacer Goliarda po grodzie, rozgoryczenie. Rozróba, atak na Goliarda, obrona pana, szukającej Graala: błędny rycerz, Goliard idzie z nim na szukanie Graala.

CZĘŚĆ II.

Przygotowania do wyprawy, różnica między goliardem a rycerzem: rycerzowi potrzebna pożyczka i dama. Rycerz do lekarza po ziele zapomnienia – szczęścia. Rozmowa o damie serca rycerza „tak… z zamku”. Targ. Dziewka i mnich. Goliard zgubił rycerza, szuka go, za nim zbiry. Katedra. Królowa też poszukuje rycerza. Zabawy wagantów, pogoń za karczmarką. Goliard zaleca się do skoczki, ona strojnie ubrana, on zazdrosny. Pieszczoty. Zamęt. Skoczka – czarownicą, porwana przez diabła. Goliard zaniesiony do lekarza, puszczanie krwi. Oprzytomnienie. Rozmowa o skoczce, lekarz – kacerzem. Przybycie olbrzyma-rycerza. Zabawy wagantów z dziewką z gospody. Kuszenie mnicha. „Tak igrce i żaki za przewodem rycerzy błędnych, wyruszyli na szukanie Graala”.

CZĘŚĆ III.

Waganci i lekarz wędrują niechętnie, z ociąganiem, dołącza do nich dziewka z gospody. Walka ze sobą mnicha. Przeor i brat Łukasz – ozdabianie ksiąg. Przybycie goliarda, rozmowa z przeorem, wychodzi. Wędrówka goliarda, spotyka skoczkę (potargana). Rozmawiają, Spędzają ze sobą noc, on chce iść w drogę, widzi orgię. Przeor chwali talent brata Łukasza. Świętego Łukasza ogarnia acedia. Przeor rozmyśla o przepowiedniach. Śmierć przybyła do grodu. Goliard umiera. Rozmowa mistrza (budowniczego) ze śmiercią, jego śmierć. Żaki lamentują nad śmiercią goliarda, przeor ich pociesza. „Tak żaki wędrowne, za pośmiertnym przewodem poety, znaleźli Graala”. „Wracajcie do domów, romans już skończony”.

2