Teoria wychowania w zarysie M. Łobocki Rozdział II Pojęcie wychowania i jego cechy.doc

Rozdział II

Pojęcie wychowania i jego cechy

Rozdział niniejszy jest próbą ukazania tego, co się na ogół rozumie przez wychowanie. Pojęcie to —jak dotąd — nie doczekało się jedno­znacznego określenia (por. J. Wilson, 2000, s. 6-9). Z pewnością dokład­niejsze jego zdefiniowanie długo jeszcze będzie niemożliwe. Przyczyną tego jest — wbrew pozorom — ciągle niezadowalający stan wiedzy na temat wychowania. Można równocześnie mieć wątpliwość, czy groma­dzona wiedza w tym zakresie jest w pełni miarodajna, skoro nadal nie wiemy dokładnie, czym ze swej istoty jest wychowanie. Gwoli ścisło­ści warto przypomnieć, iż z podobną sytuacją mamy do czynienia także w innych naukach, np. w biologii czy fizyce. Podstawowe pojęcie: dla pierwszej z nich „życie", dla drugiej — „atom", wciąż nie znajdują jednoznacznego zdefiniowania, pomimo znaczących postępów w tych naukach.

Niemniej bliższe uświadomienie sobie, czym według definicji jest wychowanie, może z pewnością dopomóc także w coraz trafniejszym i rzetelniejszym jego poznaniu. Dlatego warto zapoznać się z pojęciem wychowania nieco bliżej. Omówiono je tutaj najpierw ogólnie, a nastę­pnie scharakteryzowano wychowanie jako oddziaływanie bezpośred­nie lub pośrednie. Z kolei przeanalizowano podobieństwa i różnice mię­dzy wychowaniem a socjalizacją, inkulturacją i opieką. W zakończeniu rozdziału przedstawiono główne cechy wychowania.

1. Wstępne refleksje nad wychowaniem

Pojęcie wychowania próbowano zdefiniować zarówno za pomocą definicji sprawozdawczych i projektujących, jak również regulujących a niekiedy nawet perswazyjnych (por. A. M. de Tchorzewski, 1993b, s. 35-40). Żadna z nich nie jest jednak zadowalająca. Na domiar złego większość z nich nie spełnia wymagań stawianych definicjom popraw­nym z logiczno-metodologicznego punktu widzenia. Po prostu ich człon definiujący (defmiens) nie wskazuje adekwatnie na nadrzędny rodzaj członu definiowanego (definiendum) i jego różnicę gatunkową.

Wstępne refleksje nad wychowaniem   3 l

Wychowanie w szerokim i wąskim znaczeniu

Szerokie

rozumienie

wychowania

Węższe

rozumienie

wychowania

Na ogół pojęcie „wychowanie" jest rozumiane w szerszym i węż­szym znaczeniu. Szerokie rozumienie terminu odnosi się do wychowa­nia skoncentrowanego zarówno na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki, jak również na sferze jej motywacji i konkretnych działań. Inaczej mówiąc, wychowanie takie jest utożsamiane z rozwijaniem (kształtowaniem) osobowości pod względem wszystkich jej cech. Obej­muje zarówno nauczanie (uczenie się), jak i wychowanie w jego węż­szym znaczeniu. Innymi słowy, przedmiotem wychowania w szerszym znaczeniu jest „całość psychiki człowieka", czyli „ogół procesów i wła­ściwości psychicznych", tj. zarówno intelektualnych (umysłowych), emocjonalnych (uczuciowych) i wolicjonalnych (chcenia) łącznie z dzia­łaniem (K. Sośnicki, 1964, s. 34).

Natomiast w węższym znaczeniu przez wychowanie rozumie się nade wszystko kształtowanie charakteru jednostki, „w którym — zgod­nie z przekonaniem Bogdana Nawroczyńskiego — stała, silna, samo­dzielna, przedsiębiorcza i praktyczna wola jest skierowana na cele war­tościowe, w tym przede wszystkim na cele moralne" (cyt. za: W Okoń, 2001, s. 56). A zatem, wychowanie takie sprzyja głównie konstruktyw­nym przeżyciom emocjonalno-motywacyjnym jednostki oraz jej zacho­waniom i postawom społecznie i moralnie pożądanym.

W dalszych rozważaniach używa się pojęcia wychowania wyłącz­nie w jego wąskim rozumieniu, szczególnie jako procesu oddziaływań na dzieci i młodzież, mniej natomiast jako wyniku tego rodzaju oddzia­ływań na dziewczęta i chłopców.

Wielość definicji wychowania

Pojęcie wychowania — zwłaszcza w jego wąskim rozumieniu — było i nadal jest różnie definiowane. Istnieje z pewnością tyle defini­cji tego pojęcia, ile jest współcześnie teorii i nurtów z nim związanych (por. B. Śliwerski, 2000). Niektórzy twierdzą nawet, iż w naukach pe­dagogicznych „aż się roi od różnych [tego rodzaju — przyp. M. Ł.] definicji [...], przy czym jedna przeczy drugiej, jedna kładzie nacisk tylko na pewien aspekt, uznając go za ważny, podczas gdy inna uważa go za mało istotny" (G. Mialaret, 1968, s. 13). Warto jednak pamiętać, iż większość dotychczasowych definicji — oprócz tego, że są formuło­wane różnym językiem i podkreślają odmienne jego aspekty — bywa na ogół także wyrazem określonej koncepcji teoretycznej znanej w pe­dagogice i naukach jej pokrewnych.

Niektórzy definiują wychowanie nie tyle z punktu widzenia tego, czym ono jest ze swej istoty, ile raczej ze względu na możliwość zajmo­wania się nim przez określoną dyscyplinę naukową. Przeto wyodrębnia się definicje wychowania formułowane na użytek wyłącznie pedagogi­ki, psychologii, socjologii lub filozofii. Próby sformułowania definicji vvychowania przydatnej w pedagogice lub psychologii podjęła Antoni­na Gurycka (1979, s. 55). Pierwsza z nich, czyli sformułowana dla po­trzeb pedagogiki, określa wychowanie jako „dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, pośred­nich i bezpośrednich, wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego". Druga definicja wychowania, tj. sformułowana z myślą o zastosowaniu w psychologii, ma następujące brzmienie: „wychowanie to dynamiczny, złożony układ wzajemnie od siebie zależnych procesów nadawania i odbioru wpływu (wywierania wpływu) zachodzących między jednostkami o zróżnicowanych, specy­ficznych rolach, z których jedna jest dojrzałym wychowawcą, a druga mniej od niego dojrzałym wychowankiem, w celu zrealizowania, w spo­sób względnie trwały, jakiegoś mniej lub bardziej, ale świadomie zło­żonego przez wychowawcę projektu jego osobowości" (A. Gurycka, 1979, s. 55).

Przytoczone definicje wzajemnie się uzupełniają i — jak sądzę — nie różnią się istotnie. Toteż trudno chyba zgodzić się z użyteczno­ścią wyłącznie pierwszej z nich jedynie na gruncie pedagogiki, a dru­giej głównie w ramach dociekań i badań psychologicznych. Obie defi­nicje mogą z pewnością znaleźć zastosowanie zarówno w pedagogice, jak i psychologii.

Godna uwagi jest definicja wychowania w ujęciu Emila Durkhe-ima, zgodnie z którą „wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń doro­słych na te, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego" (cyt. za: G. Mialaret, 1968, s. 14), jak również następujące sformułowanie Jana Szczepańskiego (1972, s. 94): „wychowanie — to intencjonalne kształ­towanie osobowości dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą i wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego". Natomiast Wolfgang Brezinka wychowaniem nazywa „takie działanie, poprzez które ludzie starają się w sposób trwa-ty udoskonalić układy dyspozycji psychicznych innych ludzi lub też utrzymać ich stany uznane za wartościowe, bądź wreszcie zapobiegać Powstawaniu dyspozycji, które ocenia się negatywnie" (cyt. za: H. Mu­szyński, 1988, s. 14).

Interesująca wydaje się również definicja wychowania, zapropo-nowana przez Romanę Miller (1981, s. 122). Zgodnie z jej przeświad­czeniem stanowi ono „interwencję w dialektyczny stosunek człowieka

Wychowa­nie w ujęciu A. Guryckiej

Wychowa­nie w ujęciu E. Durk-heima, J. Szcze­pańskiego i W. Bere-zinki

Wychowa­nie w ujęciu R. Miller

Wychowa­nie w ujęciu R. Schulza i H. Mu­szyńskiego

Uproszczo­ne rozu­mienie wy­chowania

i świata, regulującą ich wzajemne stosunki za pomocą twórczego współ­działania dotyczącego rozwoju społeczeństwa i jednostki". Wartościo­wa poznawczo jest także definicja wychowania sformułowana przez Ro­mana Schulza (2001, s. 253), według której wychowanie to „planowa aktywność człowieka, zorientowana na osiągnięcie pewnych celów, tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi". Warta za­stanowienia jest też definicja wychowania w ujęciu Heliodora Muszyń­skiego (1988, s. 22), który określa wychowanie m.in. jako „sterowanie procesami socjalizacyjno-enkulturacyjnymi oraz uczenia się jednostek podporządkowane celom kształtowania określonych dyspozycji osobo­wościowych".

Znane są również definicje wychowania w sformułowaniu nieco uproszczonym czy wręcz lapidarnym. Określają one wychowanie jako:

—  celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka;

—  oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości;

—  działanie wywierające na człowieka określony wpływ;

—  zjawisko przenikające całe życie społeczne;

—  dorastanie do zadań;

—  kierowanie rozwojem itp. (por. R. Miller, 1981, s. 118; H. Muszyński,
1988, s. 12, 14 i 19; K. Olbrycht, 1987, s. 15).

Na ogół we wszystkich liczących się definicjach wychowania uwy­datnia się jego charakter prakseologiczny (technologiczny) i teleolo-giczny (celowościowy). To znaczy: utożsamia sieje zazwyczaj ze świa­domym wywieraniem wpływu na wychowanka celem przyswojenia lub utrwalenia pożądanych społecznie i moralnie cech jego osobowości. Przy czym niektóre definicje kładą większy nacisk na teleologiczny (niż na prakseologiczny) charakter wychowania, czyli na realizację określonych celów wychowawczych; mniej natomiast na zaprogramowane uprzed­nio oddziaływania wychowawcze i vice versa.

Próba klasyfikacji definicji wychowania

Zarysowana wyżej różnorodność i wielość definicji wychowania skłania niektórych pedagogów do wyodrębnienia ich podstawowych rodzajów, czyli uporządkowania według określonego kryterium ich podziału. W ten sposób postąpili m.in. Stefan Kunowski (1993, s. 166--169) i Katarzyna Olbrycht (1987, s. 13).

S. Kunowski wyróżnił — ze względu na dominujące w wychowa­niu cechy („elementy") — cztery grupy definicji tego rodzaju:

—  definicje prakseologiczne, według których wychowanie jest rów­
noznaczne z oddziaływaniem wychowawców na wychowanków,
czyli z ich „urabianiem";

—  definicje ewolucyjne, upatrujące w wychowaniu proces samorzut­
nego rozwoju wychowanka, w tym szczególnie w wyniku nabywa­
nego przez niego doświadczenia;

—  definicje sytuacyjne, doceniające uwarunkowania środowiskowe
w procesie wychowania łącznie z tzw. sytuacjami wychowawczymi;

—  definicje adaptacyjne, podkreślające mniej lub bardziej wymierne
efekty wychowania, których wyraźnym przejawem jest przystoso-

.   wanie wychowanka do słusznych wymagań i oczekiwań społecz-,{ nych.

. K. Olbrycht (1987, s. 13) wyodrębnia także cztery różne rodzaje (grupy) definicji wychowania, a ściślej mówiąc cztery sposoby rozu­mienia pojęcia „wychowanie" — ze względu na „stopień oraz charakter intencjonalności objętych nim oddziaływań". Ujęte w ten sposób wy­chowanie jawi się, według niej, bądź to jako: ~ „kształtowanie tzw. cech kierunkowych";

—  „świadome, celowe kształtowanie osobowości wychowanka zgodne
z przyjętym ideałem";

—  „świadome i celowe wywieranie wpływu na drugiego człowieka"
lub jako

—  „oddziaływanie na człowieka łącznie z socjalizacją i inkulturacją".

Zaproponowany — zarówno przez S. Kunowskiego, jak i K. Ol­brycht — podział definicji wychowania pozostawia wiele do życzenia. Przede wszystkim nie są to podziały w pełni wyczerpujące zagadnienie ani wzajemnie się wykluczające. Na przykład —jak słusznie podkreśla S. Kunowski (1993, s. 169) — „wychowanie sytuacyjne i adaptacyjne m.oże się odbywać przez urabianie ze strony działań wychowawczych, jak również przez swobodny rozwój dziecka". K. Olbrycht zaś, zdając sobie sprawę z pewnej niedoskonałości własnej propozycji w sprawie klasyfikacji definicji wychowania, skłonna jest zredukować je do dwo­jakiego rodzaju definicji, tj. podkreślających wywieranie wpływu na innych lub realizowanie określonego ideału człowieka, czyli zoriento­...