IPN - Żołnierze Wyklęci - powojenne podziemie niepodległościowe.pdf - IPN o Żołnierzach Wyklętych - wawa74

Dodatek historyczny IPN

1/2007

VIII Nasz Dziennik

DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2007

Pomnik ˚o∏nierzy Wykl´tych

cie symboliczne; tym bardziej ˝e jest ono ju˝ do-

brze znane i kojarzone z podziemiem antykomuni-

stycznym. Mo˝e przez pomnik stanie si´ ikonà ca-

∏ego polskiego antysowieckiego podziemia? Sam

mjr „¸upaszko” by∏ jednym z najbardziej znanych

i skutecznych dowódców tego okresu w Polsce.

G∏ównym elementem pomnika b´dzie wi´c 5 figur

˝o∏nierzy naturalnej wielkoÊci, wykonanych z meta-

lu. Jest to zarazem Êwiadome nawiàzanie do po-

mnika ˝o∏nierzy amerykaƒskich, walczàcych pod-

czas II wojny Êwiatowej, przedstawiajàcego grup´

˝o∏nierzy stawiajàcych sztandar na japoƒskiej wy-

spie Iwo Jima.

Kompozycja b´dzie te˝ zawieraç nazwiska do-

wódców polskiego podziemia niepodleg∏oÊciowe-

go. Skoro niemo˝liwe jest upami´tnienie wszyst-

kich ˝o∏nierzy, to trzeba choçby przez nazwiska

i pseudonimy dowódców z∏o˝yç im ho∏d. Zresztà

ci, którzy prze˝yli, do dziÊ mówià z dumà: by∏em

u „Ognia”, by∏em u „Zapory”, by∏em u „Orlika”...

Dzi´ki pracy historyków IPN nad „Atlasem pod-

ziemia niepodleg∏oÊciowego 1944-1956” uda∏o si´

ustaliç nazwiska dowódców partyzanckich tego

czasu (ponad 1100!) oraz sieci konspiracyjnych

z ca∏ej Polski.

Inicjatorzy budowy pomnika pragnà, by by∏ on

wspólnym dzie∏em. Nie chodzi o to, by znaleêç bo-

gatego sponsora, lecz o to, by Polak móg∏ powie-

dzieç: to tak˝e mój pomnik. Czarna legenda „ban-

dytów”, którà pracowicie budowa∏y przez kilkadzie-

siàt lat bezpieka i propaganda komunistyczna,

przynosi ciàgle zatruty plon w postaci niezrozumie-

nia powojennej walki, uznawania jej za „bezsen-

sownà”, traktowania jak „walki bratobójczej”, „woj-

ny domowej”. Udzia∏ w budowie pomnika pozwoli

nam na to, co w sprawie jest najwa˝niejsze: na re-

fleksj´ o tragedii tych naszych dziewczàt i ch∏op-

ców, którzy w warunkach sowieckiej okupacji nie

zawahali si´ rzuciç swego losu na stos...

Piotr Szubarczyk

˚o∏nierze Wykl´ci

– powojenne podziemie

niepodleg∏oÊciowe

To zdj´cie pos∏u˝y∏o za wzór do kompozycji Pomnika ˚o∏nierzy Wykl´tych w Sopocie.

W Êrodku z ryngrafem Matki Bo˝ej Ostrobramskiej major Zygmunt Szendzielarz „¸upaszko”,

obok dowódcy jego szwadronów. Od lewej: ppor. Henryk Wieliczko „Lufa”, por. Marian Plu-

ciƒski „MÊcis∏aw”, wachm. Jerzy Lejkowski „Szpagat”, ppor. Zdzis∏aw Badocha „˚elazny”

Pomnik ˚o∏nierzy Wykl´tych stanie w Sopocie. Dla-

czego w Sopocie? Ka˝de miejsce w Polsce jest do-

bre na taki pomnik. Po wojnie w Sopocie i w ca∏ym

TrójmieÊcie gromadzili si´ dzia∏acze polityczni

i konspiratorzy z g∏´bi kraju zagro˝eni aresztowa-

niem przez UB. Na nowym terenie ∏atwiej by∏o si´

ukryç i przeczekaç. Tu mieli swoje dowództwo ˝o∏-

nierze wileƒskiej AK, którzy pod komendà majora

„¸upaszki” prowadzili w roku 1946 kampani´ pro-

pagandowà i prewencyjnà na Pomorzu. Tu ma swój

kamienny obelisk bohaterska sanitariuszka Danuta

Siedzikówna „Inka”. Tu mieszka wielu ˝o∏nierzy

i konspiratorów z Wileƒszczyzny i Nowogródczy-

zny, ekspatriowanych po wojnie na zachód.

Idea pomnika powsta∏a w kr´gu organizatorów

rajdów IPN szlakiem ˝o∏nierzy majora „¸upaszki”

na Pomorzu. Jest wiele miejsc bitew i dramatycz-

nych wydarzeƒ z udzia∏em ˝o∏nierzy podziemia an-

tykomunistycznego, które ju˝ zosta∏y upami´tnio-

ne. Tych miejsc przybywa. Ciàgle brak jednak sym-

bolicznego miejsca pami´ci obejmujàcego wszyst-

kich ˝o∏nierzy „wykl´tych”. Mo˝e b´dzie nim So-

pot? Tym bardziej ˝e pomnik nie stanie na peryfe-

riach miasta, lecz w samym jego sercu: na placu

przed koÊcio∏em garnizonowym Êw. Jerzego, tu˝

przy znanym w ca∏ym kraju deptaku prowadzàcym

na sopockie molo.

Do zespo∏u roboczego, który zajmuje si´ realiza-

cjà pomnika, nale˝à pos∏owie oraz historycy IPN

z Gdaƒska i Warszawy. Do Komitetu Honorowego

zaproszono: prezesa Âwiatowego Zwiàzku ˚o∏nie-

rzy AK, prezesa Zwiàzku ˚o∏nierzy NSZ, prezesa

IPN, dyrektora Urz´du ds. Kombatantów oraz pre-

zydenta Sopotu.

Punktem wyjÊcia do kompozycji pomnika jest

zdj´cie przedstawiajàce majora „¸upaszk´” z czte-

rema dowódcami jego szwadronów, wykonane

w 1945 r. w Bia∏ostockiem. Mo˝na je uznaç za zdj´-

Prosimy o wsparcie finansowe

budowy, choçby symboliczne,

poprzez wp∏at´ na konto:

74 1020 1097 0000 7802 0001 7764

z dopiskiem „Na pomnik“.

„Nie jesteÊmy ˝adnà bandà,

jak nas nazywajà zdrajcy

i wyrodni synowie naszej Ojczyzny...”

Rozpoczynamy na goÊcinnych ∏amach „Naszego Dzienni-

ka” cykl comiesi´cznych dodatków prezentujàcych cz´Êç

dorobku badawczego Instytutu Pami´ci Narodowej. Chce-

my przybli˝yç Czytelnikom wybrane zagadnienia z dziejów

Polski w latach 1939-1956: zag∏ad´ polskich Kresów; ko-

laboracj´ z Sowietami na Kresach 1939-1941; czasy

pod okupacjà niemieckà i sowieckà (Polskie Paƒstwo

Podziemne); Polskà Parti´ Robotniczà i instalowanie ko-

munizmu w Polsce; komunistyczne wi´zienia i inne miej-

sca represji; losy i postawy inteligencji w pierwszej deka-

dzie Polski Ludowej: od zniewolenia i kolaboracji poprzez

próby przystosowania, tworzenia niezale˝nych enklaw, a˝

po konspiracj´ i opór.

Pierwszy numer dodatku, przygotowany przez pracow-

ników gdaƒskiego IPN, poÊwi´camy w ca∏oÊci dziejom

i upami´tnieniu II konspiracji.

Deklaracja

Kapitulacja Niemiec w maju 1945 roku nie przynios∏a Polsce ani wolnoÊci, ani pokoju. Nasz kraj znalaz∏ si´ pod sowieckà okupacjà. Komunistyczny terror realizowany przez s∏u˝by sowieckie oraz ich polskich kolabo-

rantów zbiera∏ krwawe ˝niwo. Tysiàce Polaków wolnoÊcià i ˝yciem p∏aci∏o za wiernoÊç Êwi´tej sprawie, czyli suwerennej Polsce.

Przeciwko sowieckiej okupacji, przeciwko narzuconemu przemocà ustrojowi komunistycznemu wystàpili zbrojnie ˝o∏nierze polskiego podziemia niepodleg∏oÊciowego, którzy podj´li nierównà walk´ w imi´ wolnoÊci

i honoru. Ich wysi∏ek i ofiar´ krwi skazano na zapomnienie. By∏ to jednak daremny trud okupantów. DziÊ budujemy tym ˝o∏nierzom pomnik. Niechaj ˚o∏nierze Wykl´ci b´dà wzorem patriotyzmu i poÊwi´cenia dla na-

st´pnych pokoleƒ Polaków. CzeÊç Ich pami´ci!

Imi´ i nazwisko

Oficerowie i ˝o∏nierze Wojska Polskiego, Armii Krajowej i innych formacji, którzy w okresie oku-

pacji sowieckiej i niemieckiej walczyli o niepodleg∏y byt paƒstwa polskiego, w roku 1944

i na poczàtku 1945 r. musieli sobie odpowiedzieç na zasadnicze pytanie: Biç si´ czy si´ nie

biç? Z jednej strony Niemcy opuszczali Polsk´, co budzi∏o zrozumia∏à radoÊç, zw∏aszcza

na Pomorzu, na Âlàsku czy w Wielkopolsce, gdzie ich zbrodnie na polskiej ludnoÊci budzi∏y

groz´. Z drugiej strony, na poczàtku stycznia 1944 r. armia sowiecka wkroczy∏a w legalne gra-

nice Rzeczypospolitej. Okaza∏o si´, ˝e „sojusznicy naszych aliantów” nie sà bynajmniej naszy-

mi sojusznikami. ˚e sà wrogo nastawieni do rzàdu RP i do Polskiego Paƒstwa Podziemnego.

Dokoƒczenie na s. II

Piotr Szubarczyk

podpis

Listy z podpisami zostanà wmurowane razem z aktem erekcyjnym w fundamenty Pomnika ˚o∏nierzy Wykl´tych w Sopocie. Wype∏nione listy (mo˝na je tak˝e przepisaç odr´cznie) prosimy wys∏aç na adres:

Biuro Poselskie Leszka Dobrzyƒskiego, 70-410 Szczecin, ul. Wyzwolenia 7/13 lub Piotr Niwiƒski 81-782 Sopot, ul. Chopina 25/2.

II Nasz Dziennik

Nasz Dziennik VII

DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2007

SYLWETKI NIEZ∏OMNYCH

„Nie jesteÊmy ˝adnà bandà,

jak nas nazywajà zdrajcy

i wyrodni synowie naszej Ojczyzny...”

w otwartym polu. Zresztà, jeÊli chodzi o ˝o∏nierzy

wojska „ludowego” i o wi´kszoÊç milicjantów

w tych czasach, to byli przecie˝ tak˝e nasi ch∏opcy,

koledzy tych z partyzantki antykomunistycznej. Nie

by∏o w Polsce wojny domowej. ˚o∏nierze wojska

„ludowego” czekali tylko, by coÊ si´ zmieni∏o.

W ciàgu kilku godzin rozprawiliby si´ z funkcjona-

riuszami komunistycznej bezpieki.

Nie by∏o wojny domowej, by∏a prewencja i pro-

paganda. W roku 1946 oddzia∏y antykomunistycz-

ne przygotowywa∏y ludzi do „referendum ludowe-

go” i do „wyborów”. Pokazywa∏y si´ w ró˝nych

miejscach, by wlaç otuch´ w serca Polaków, wiar´

w to, ˝e nie wszystko jeszcze stracone, ˝e Sowiety

i ich kolaboranci nie sà omnipotentni. Nikt nie my-

Êla∏ o tym, ˝e zarówno referendum, jak i wybory zo-

stanà sfa∏szowane. Trzeba by∏o nadziei, wbrew te-

mu, co si´ na co dzieƒ widzia∏o.

Po roku 1990 nazwano ich „˝o∏nierzami wykl´ty-

mi”. Czy to dobre okreÊlenie? Mo˝e lepiej mówiç

o ˝o∏nierzach zawsze wiernych, wiernych do koƒ-

ca? Takich, co nie utracili wiary w niepodleg∏à Pol-

sk´ i nie zwiod∏y ich oszukaƒcze, propagandowe

has∏a sowieckie. Umierali w walce – co by∏o dla

nich szcz´Êliwym rozwiàzaniem – albo po d∏ugich

udr´kach, po torturach w kaêniach NKWD-UB czy

Informacji Wojskowej, po haniebnych „procesach”,

gdzie bohaterom Polskiego Paƒstwa Podziemnego

zarzucano kolaboracj´ z Niemcami i niepope∏nione

zbrodnie. A potem szubienica (jak genera∏ „Nil”) al-

bo katyƒski strza∏ w ty∏ g∏owy (jak wi´kszoÊç skaza-

nych przed komunistycznymi „sàdami”), albo sal-

wa na wprost, poprzedzona haniebnym okrzykiem

„po zdrajcach narodu polskiego, ognia”! Jak bar-

dzo ten okrzyk ich bola∏, skoro 17-letnia sanita-

riuszka zdoby∏a si´ na to, by po tych s∏owach wy-

krzyczeç, w ostatnich sekundach swego ˝ycia:

„Niech ˝yje Polska!”.

W marcu 2006 r. Sejm RP przyjà∏ uroczystà

uchwa∏´ w sprawie uczczenia majora Zygmunta

Szendzielarza „¸upaszki” oraz innych bohate-

rów II konspiracji niepodleg∏oÊciowej. Traktujemy

to jako wydarzenie prze∏omowe w staraniach

o przywrócenie bohaterom tragicznej powojennej

walki o niepodleg∏y byt kraju – nale˝nej im czci

i honoru.

Zdzis∏aw Badocha „˚elazny”

(1923 Dàbrowa Górnicza – 1946 Czernin)

leƒskiej Brygady Kawalerii. Odznaczony Krzy˝em Virtuti Militari. W koƒ-

cu 1939 r. nawiàza∏ kontakt z konspiracjà wileƒskà, przyjmujàc pseudonim

„¸upaszko”. Komenda Okr´gu AK w Wilnie skierowa∏a go do pierwszego

oddzia∏u partyzanckiej AK na Wileƒszczyênie, by przejà∏ dowództwo

od ppor. Antoniego Burzyƒskiego „Kmicica”.

Na skutek podst´pnego rozbrojenia i wymordowania oddzia∏u „Kmicica”

przez partyzantk´ sowieckà, „¸upaszko” rozpoczyna organizowanie w∏a-

snego oddzia∏u, póêniejszej 5. Brygady AK. Pu∏kownik Aleksander „Wilk”

Krzy˝anowski, komendant wileƒskiej AK, nazwie jà „Brygadà Âmierci”

– po otrzymaniu fa∏szywej wiadomoÊci, ˝e 5. WBAK podzieli∏a los oddzia∏u

„Kmicica”. W rzeczywistoÊci tak si´ nie sta∏o, losy oddzia∏u „Kmicica” by∏y

dla „¸upaszki” powa˝nym ostrze˝eniem. Nigdy nie da∏ si´ zaprosiç na „roz-

mowy” z Sowietami bez uzbrojonej eskorty. W okresie dowodzenia Bryga-

dà zdoby∏ mir u podw∏adnych osobistym przyk∏adem w akcjach bojowych.

5. Brygada, w uzgodnieniu z komendà Okr´gu AK, nie uczestniczy∏a w ope-

racji „Ostra Brama”, ruszy∏a na zachód. „¸upaszko” nawiàza∏ kontakt z ko-

mendà Okr´gu AK Bia∏ystok i podporzàdkowa∏ si´ jej. W tym czasie jego za-

st´pcà by∏ Leon Beynar, znany jako Pawe∏ Jasienica, póêniej wybitny ese-

ista i autor ksià˝ek historycznych. W 1945 r. Brygada rozpoczyna walk´

zbrojnà z sowieckimi si∏ami bezpieczeƒstwa i agendami PKWN. Przechodzi

na Pomorze Gdaƒskie i wiosnà 1946 r. ponownie rozpoczyna walk´

z NKWD, UB i KBW, dzia∏aczami komunistycznymi, aktywistami PPR i konfi-

dentami. Kampania pomorska 5. Brygady zosta∏a zakoƒczona w listopa-

dzie 1946 roku. „¸upaszko” ukrywa∏ si´ na Bia∏ostocczyênie, na Âlàsku,

w okolicach Zakopanego. Aresztowany przez UB 26 VI 1948 r. 2 listopa-

da 1950 r. skazany w pokazowym procesie (transmitowanym przez radio)

przez Wojskowy Sàd Rejonowy w Warszawie na kar´ Êmierci. 8 lutego

1951 r. w wi´zieniu na Rakowieckiej zamordowany strza∏em w ty∏ g∏owy.

Miejsce pochówku nieznane.

W uznaniu patriotycznej postawy i zas∏ug bojowych, Prezydent RP

na Uchodêstwie nada∏ mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi Krzy˝ Z∏oty Orderu

Wojennego Virtuti Militari. Decyzjà rad miejskich jego imi´ noszà ulice m.in.

w Krakowie, ¸odzi i Gdaƒsku. W marcu 2006 r. Sejm RP uczci∏ 55. rocznic´

jego Êmierci specjalnà uchwa∏à.

U˝ywane sà dwie formy pseudonimu: „¸upaszko” lub „¸upaszka”. W Êro-

dowiskach kombatanckich dokonuje si´ jednak rozró˝nienia: „¸upaszka” to

pp∏k Jerzy Dàmbrowski, bohater Samoobrony Wileƒskiej w okresie wojny

z bolszewikami, zamordowany przez NKWD w roku 1941. „¸upaszko” to mjr

Zygmunt Szendzielarz, który swój pseudonim Êwiadomie przejà∏ od pp∏k.

Dàmbrowskiego.

Syn podoficera Korpusu Ochrony Pogranicza w Nowych Âwi´-

cianach, harcerz, ˝o∏nierz 5. Wileƒskiej Brygady AK, podpo-

rucznik czasu wojny, dowódca szwadronu w tej brygadzie pod-

czas jej antykomunistycznej kampanii na Pomorzu w 1946 ro-

ku. Uwa˝any za najlepszego dowódc´ polowego mjr. „¸upasz-

ki” w tym okresie. Znakomite wyszkolenie, zgranie oraz doÊwiadczenie nabyte pod-

czas wielu lat walki, a tak˝e nieszablonowe dowodzenie, pozwala∏o ˝o∏nierzom „˚ela-

znego” unikaç starç z du˝ymi oddzia∏ami i omijaç ob∏awy. Major wystàpi∏ z wnioskiem

o odznaczenie „˚elaznego” Krzy˝em Virtuti Militari, piszàc: „bardzo odwa˝ny, dzielny,

pe∏en inicjatywy, wykaza∏ wielkà odwag´ osobistà”. Dowodzi∏ m.in. g∏oÊnà akcjà

19 maja 1946 r., o której informowa∏o BBC. Szwadron „˚elaznego” rozbroi∏ tego dnia 7

posterunków milicji w powiatach KoÊcierzyna i Starogard, zlikwidowa∏ dwie placówki

UB, rozstrzela∏ 5 funkcjonariuszy UB, w tym sowieckiego doradc´, oficera NKWD.

„˚elazny” zginà∏ 28 VI 1946 r., otoczony przez UB w okresie leczenia rany.

Propaganda komunistyczna przedstawia∏a go jako bandyt´, morderc´. 5 grud-

nia 2004 r. grupa wolontariuszy upami´tni∏a ppor. Zdzis∏awa Badoch´ „˚ela-

znego”, ods∏aniajàc w Czerninie pod Sztumem tablic´ pamiàtkowà na Êcianie

koÊcio∏a parafialnego. 11 kwietnia 2006 r. poÊwi´cono w Czerninie skromny

pomnik „Pami´ci ˝o∏nierzy szwadronu „˚elaznego”.

Dokoƒczenie ze s. I

wiernych przysi´dze na Êmierç w otwartych star-

ciach z Sowietami. Jego ostatni rozkaz nie da∏ jed-

nak jasnej odpowiedzi na pytanie, co dalej robiç.

Genera∏ Okulicki wyraênie mówi∏ w tym rozkazie,

˝e „Polska, wed∏ug rosyjskiej recepty, nie jest tà

Polskà, o którà bijemy si´ szósty rok z Niemcami,

dla której pop∏yn´∏o morze krwi polskiej i przecier-

pia∏o ogrom m´ki i zniszczenie kraju”. Wyraênie

wskazywa∏ na potrzeb´ dalszej walki, choç nie mó-

wi∏, jakà form´ powinna ona przybraç. Zwalnia∏ ofi-

cerów i ˝o∏nierzy z przysi´gi, a jednoczeÊnie wzy-

wa∏ ich: „Dalszà swà prac´ i dzia∏alnoÊç prowadê-

cie w duchu odzyskania pe∏nej niepodleg∏oÊci paƒ-

stwa i ochrony ludnoÊci polskiej przed zag∏adà

[…]. W tym dzia∏aniu ka˝dy z was musi byç dla sie-

bie dowódcà”. Czy ta „praca i dzia∏alnoÊç” to tak˝e

walka z nowym okupantem? Sami musieli sobie

odpowiedzieç na to pytanie.

Choç zwolnieni z przysi´gi, z∏o˝onej w warun-

kach okupacji, mieli jednak dalej walczyç o niepod-

leg∏y byt Polski. Jedni postawili na legalnà dzia∏al-

noÊç politycznà, zw∏aszcza w strukturach PSL. Inni

postanowili przeczekaç najtrudniejszy czas, liczàc

na polityczne rozwiàzania dla ca∏ej Europy Ârodko-

wowschodniej, która znalaz∏a si´ pod sowieckim

butem. Przecie˝ alianci nie mogli nas sprzedaç!

Jeszcze inni uznali, ˝e nawet jeÊli ta sytuacja si´

zmieni, to mogà nastàpiç nieodwracalne zmiany

zwiàzane z dzia∏alnoÊcià pacyfikacyjnà i represyj-

nà, prowadzonà przez formacje sowieckie oraz

tworzàce si´ ich „polskie” odpowiedniki, takie jak

UB czy KBW. Postanowili wi´c pozostaç w lesie

i prowadziç ograniczonà dzia∏alnoÊç zbrojnà. W∏a-

Êciwie trudno nawet mówiç o dzia∏alnoÊci zbrojnej.

Oficerowie i ˝o∏nierze powojennej, antykomuni-

stycznej konspiracji zbrojnej prowadzili dzia∏alnoÊç

o charakterze bardziej propagandowym ni˝ zbroj-

nym. Przecie˝ nie mogli wyst´powaç ani przeciwko

jednostkom sowieckim, ani przeciwko KBW

˚e zwo˝à do Polski wyszkolonych w Sowietach

funkcjonariuszy bezpieki i propagandy komuni-

stycznej, przede wszystkim zaÊ – swój „rzàd” dla

Polski – tak jak w roku 1920, gdy bolszewicy przy-

wieêli do Polski swój „Tymczasowy Komitet Rewolu-

cyjny Polski” z Feliksem Dzier˝yƒskim na czele, tyl-

ko ˝e teraz obowiàzuje inny j´zyk. Ju˝ si´ nie mówi

o „trupie Polski”, o „Êwiatowej rewolucji” i o „repu-

blice rad”. Teraz mówi si´ o „demokracji”, która jest

„wyzwoleniem od reakcji”, czyli od wolnej Polski...

Zagrabione Polsce jesienià 1939 r. ziemie, zaj´-

te od lata 1941 r. przez Niemców, Sowieci uwa˝ali

za swoje. Co wi´cej, od razu zaprowadzili tam ter-

ror. Nie pytajàc Polaków o zdanie, traktowali ich jak

obywateli sowieckich, a m∏odych Polaków wcielali

na si∏´ do swej armii. Odbywa∏y si´ na nich praw-

dziwe „polowania” z udzia∏em NKWD.

Tymczasem za linià Curzona Sowieci celebrowa-

li ustanowienie „rzàdu”, u∏o˝onego w Moskwie

przez Stalina, choç mieliÊmy legalny, uznawany

przez ca∏y cywilizowany Êwiat rzàd RP, wówczas

na uchodêstwie.

Jerzy Lejkowski „Szpagat”

(1924 Wilno – 1992 Gdaƒsk)

Harcerz, podporucznik czasu wojny w 5. Wileƒskiej Brygadzie

AK. Jako jedyny z ˝o∏nierzy na pomnikowym zdj´ciu prze˝y∏.

Ci´˝ko ranny w walce, aresztowany przez UB 6 VII 1948 r.,

skazany na kar´ Êmierci, zamienionà na 15 lat wi´zienia.

Przez wiele lat by∏ inwigilowany przez SB, zmar∏ w roku 1992.

***

Biç si´ czy si´ nie biç? Pozostanie w warunkach

konspiracyjnych by∏o dla oddzia∏ów zbrojnych Pol-

skiego Paƒstwa Podziemnego trudniejsze ni˝

„za Niemca”. Wraz z wkraczaniem armii sowieckiej

na kolejne polskie tereny miejscowe formacje de-

konspirowa∏y si´ zgodnie z za∏o˝eniami operacji

„Burza”, która mia∏a byç ogólnonarodowym po-

wstaniem. Pod pretekstem „oczyszczania zaplecza

frontu” silne jednostki NKWD Êledzi∏y i atakowa∏y

polskich partyzantów, pozostajàcych jeszcze

w swych leÊnych bazach. W styczniu 1945 r. ostat-

ni dowódca AK, gen. Leopold Okulicki „Niedêwia-

dek”, rozwiàza∏ Armi´ Krajowà. Chcia∏ w ten spo-

sób „roz∏adowaç” lasy, by nie nara˝aç ˝o∏nierzy AK

Marian Pluciƒski „MÊcis∏aw”

(1912 ˚arnowiec – 1946 Bia∏ystok)

Oficer Wojska Polskiego, student USB, uczestnik wojny

obronnej 1939 r., oficer 6. Wileƒskiej Brygady AK, dowód-

ca szwadronu w 5. Brygadzie. W uzasadnieniu wniosku

o Krzy˝ Walecznych mjr „¸upaszko” napisa∏: „W ka˝dej ak-

cji bojowej jest dla ˝o∏nierzy przyk∏adem odwagi”. Areszto-

wany przez bia∏ostockie UB na skutek donosu, zosta∏ skazany na Êmierç i zamor-

dowany 28 VI 1946 roku. Nawet UB wystawi∏o mu mimowolnie dobrà opini´:

„energiczny, odwa˝ny, bandycki upór”, na swój sposób interpretujàc s∏owo „ban-

dycki”. Miejsce pochówku „MÊcis∏awa” zosta∏o utajnione.

Henryk Wieliczko „Lufa”

(1922 Wilno – 1949 Lublin)

Piotr Szubarczyk

Z kalendarza polskiego

Harcerz, podporucznik czasu wojny, ˝o∏nierz 5. Wileƒ-

skiej Brygady AK, w 1946 r. dowódca szwadronu. Od-

znaczony Krzy˝em Walecznych: „W ka˝dej akcji Êwieci

przyk∏adem odwagi i bohaterstwa ˝o∏nierzom” (mjr „¸u-

paszko”). Dowodzony przez niego szwadron wykony-

wa∏ akcje nie tylko na Pomorzu, lecz tak˝e na Warmii i Mazurach. Odznacza∏

si´ wyjàtkowà aktywnoÊcià i ruchliwoÊcià. Aresztowany przez UB w Siedl-

cach, ju˝ po Êmierci „¸upaszki”, ppor. Henryk Wieliczko zosta∏ zamordowa-

ny 14 III 1949 r. na Zamku w Lublinie.

Operacja „Ostra Brama”

Major Zygmunt Szendzielarz „¸upaszko”

(9 III 1910 Stryj – 8 II 1951 Warszawa)

Oficer Wojska Polskiego. Ukoƒczy∏ Szko∏´ Podchorà-

˝ych Kawalerii w Grudziàdzu (1934 r.) i otrzyma∏ przy-

dzia∏ do 4. Pu∏ku U∏anów Zaniemeƒskich w Wilnie.

W wojnie obronnej 1939 r. dowódca 3. szwadronu Wi-

Od samego poczàtku okupacji niemiecko-sowiec-

kiej Polskie Paƒstwo Podziemne przewidywa∏o

w decydujàcym momencie wojny wybuch ogólno-

narodowego powstania i przywrócenie suwerenno-

Êci Polsce. Takie te˝ by∏y strategiczne cele g∏ównej

si∏y zbrojnej Paƒstwa Podziemnego – Armii Krajo-

wej. Plan powstania przybra∏ realny kszta∏t w posta-

ci operacji o kryptonimie „Burza”, zak∏adajàcej mo-

bilizacj´ oddzia∏ów AK w czasie przesuwania si´

frontu wschodniego przez ziemie polskie i atakowa-

nie wycofujàcych si´ wojsk niemieckich, by opano-

waç teren przed wkroczeniem wojsk sowieckich.

W ramach „Burzy” wileƒska i nowogródzka AK prze-

prowadzi∏y w lipcu 1944 r. operacj´ „Ostra Brama”,

która mia∏a wyzwoliç Wilno polskimi si∏ami, zanim

nadejdzie armia sowiecka. W operacji uczestniczy∏o

oko∏o 9 tys. ˝o∏nierzy AK. Miasto wyzwolono

od Niemców wspólnie z Sowietami. 17 lipca skon-

centrowane pod Wilnem oddzia∏y AK zosta∏y jednak

podst´pnie rozbrojone, a ˝o∏nierze osadzeni w obo-

zie w Miednikach, nast´pnie w dniach 27-28 lipca

wywiezieni do Ka∏ugi. Niepowodzenie „Burzy” w Wil-

nie by∏o zapowiedzià póêniejszej tragedii Powstania

Warszawskiego.

oprac. Piotr Szubarczyk

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Zdj´cia pochodzà z Archiwum IPN.

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

oprac. Piotr Szubarczyk

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik

Nasz Dziennik III

DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2007

Przywróciç pami´ç

Studia, Warszawa 1997, s. 70; J. Wo∏konowski, Okr´g

Wileƒski...; T. Strzembosz, Rzeczpospolita Podziemna.

Spo∏eczeƒstwo polskie apaƒstwo podziemne1939-1945,

Warszawa 2000.

3 Odezwa Pe∏nomocnika Rzàdu iDelegata Si∏ Zbrojnych naKraj

dooddzia∏ów leÊnych,[w]: Zrzeszenie WolnoÊç iNiezawis∏oÊç

wdokumentach, t. I, Wroc∏aw 1997, s. 77.

4 Ustalenia Kazimierza Krajewskiego (IPN) dla Atlasu podziemia

niepodleg∏oÊciowego1944-1956(w druku).

5 Prób´ podsumowania dorobku bojowego AK-DSZ w walce

z nowym okupantem podejmuje Krzysztof A. Tochman w pra-

cy: Adam Boryczka. Zdziejów WiN-u, Zwierzyniec – Rze-

szów 2001, s. 81-125.

6 Ustalenia K. Krajewskiego w Atlasie podziemia...

7 A. Heda, Wspomnienia „Szarego”, Warszawa 1999; S.

Bembiƒski „HarnaÊ”, Te pokolenia zbohaterstwa znane,

Radom 1996; J. Âlaski, ˚o∏nierze wykl´ci, Warszawa 1996.

8 K. Krajewski, T. ¸abuszewski, Bia∏ostocki Okr´g AK-

-AKO.VII1944 –VIII1945, Warszawa 1997, s. 422-423.

9 R. Wnuk, Lubelski Okr´g AK, DSZ iWiN1944-1947, Warsza-

wa 2000; R. Âmietanka-Kruszelnicki, Podziemie poakowskie

naKielecczyênie1945-1948, Kraków 2002; M. Korkuç, Nie-

podleg∏oÊciowe oddzia∏y partyzanckie wKrakowskiem (1944-

-1947), Kraków 2002; K. Krajewski, T. ¸abuszewski, Bia∏ostoc-

ki Okr´g AK-AKO...

10 K. Krajewski, T. ¸abuszewski, „¸upaszka”, „M∏ot”, „Huzar”.

Dzia∏alnoÊç5. i6. Brygady Wileƒskiej AK (1944-1952),

Warszawa 2002.

11 Badania na ten temat prowadzà: Kazimierz Krajewski,

Tomasz ¸abuszewski, Pawe∏ Rokicki, a tak˝e autor niniejsze-

go tekstu.

12 K. Krajewski, Skala imetody dzia∏aƒ partyzanckich ikonspira-

cyjnych wPolsce po1944 r., [w:] Aparat represji aopór spo-

∏eczeƒstwa wobec systemu komunistycznego wPolsce

inaLitwie wlatach1944-1956, Warszawa 2005, s. 45.

13 K. Krajewski, T. ¸abuszewski, J. Paw∏owicz, L. ˚ebrowski,

Kryptonim „Orze∏”. Warszawski Okr´g NZW wdokumen-

tach1947-1954, Warszawa 2003.

14 K. Krajewski, Skala imetody dzia∏aƒ partyzanckich..., s. 46.

15 Ustalenia Kazimierza Krajewskiego.

16 Ustalenia historyków IPN dla Atlasu podziemia niepodleg∏o-

Êciowego...

17 S. Poleszak, Kryptonim „Po˝ar”. Rozpracowanie ilikwidacja

ostatniego ˝o∏nierza polskiego podziemia niepodleg∏oÊciowe-

go Józefa Franczaka „Lalka”, „Lalusia” (1956-1963), w: „Pa-

mi´ç i SprawiedliwoÊç” 2005, nr 2 (8).

dr Piotr Niwiƒski

Podziemie niepodleg∏oÊciowe

w Polsce po roku 1944

Wiele z tych osób, które zdecydowa∏y si´ na stabiliza-

cj´, ˝y∏o przez ca∏e lata nadziejà na powa˝ne, mi´dzy-

narodowe zmiany polityczne, które uczyni∏yby naszà

walk´ o wolnoÊç skutecznà.

Na zakoƒczenie trzeba dodaç, ˝e ˝o∏nierze podzie-

mia niepodleg∏oÊciowego, bez wzgl´du na obranà

drog´, byli do 1990 r. pod czujnà obserwacjà aparatu

represji. Niemal ka˝demu zidentyfikowanemu ˝o∏nie-

rzowi podziemia za∏o˝ono „teczk´ ewidencyjnà”, którà

uzupe∏niano na bie˝àco. W ten sposób totalitarny re-

˝im kompletowa∏ wiedz´ na temat tysi´cy ludzi, poten-

cjalnych uczestników narodowej insurekcji, gdyby po-

zwoli∏y na to warunki polityczne. Ta wiedza cz´sto de-

cydowa∏a o karierze zawodowej czy nawet o ˝yciu

osobistym. Przeciwko dawnym konspiratorom prowa-

dzono liczne akcje, kombinacje operacyjne, czyli

po prostu prowokacje, inwigilowano ich poprzez kon-

trol´ korespondencji, pods∏uchy, werbowano licznych

agentów Êledzàcych ka˝dy ich krok. Za jednà z naj-

wi´kszych „zbrodni” w∏adza komunistyczna uznawa∏a

próby opracowaƒ historycznych dotyczàcych dzia∏al-

noÊci podziemia antykomunistycznego. Wszelkie ma-

teria∏y na ten temat aparat represji stara∏ si´ rekwiro-

waç i niszczyç. JednoczeÊnie prowadzono intensywnà

propagand´, której celem by∏o ukazanie tego podzie-

mia jako pospolitego bandytyzmu. Niestety, do dziÊ

zbieramy zatrute owoce tej dzia∏alnoÊci. Badania

nad polskim podziemiem antykomunistycznym

po 1944 r. powinny byç bardziej intensywne i powinny

przek∏adaç si´ na powszechnà edukacj´ spo∏eczeƒ-

stwa w tym zakresie.

Czy to podziemie mia∏o szans´ na zmian´ rzeczywi-

stoÊci politycznej w Polsce? Patrzàc z perspektywy ty-

lu lat, oczywiÊcie nie. Nawet zaanga˝owanie du˝ej licz-

by osób, w szczególnoÊci w pierwszym okresie, nie

mog∏o przynieÊç efektów przede wszystkim ze wzgl´-

du na brak koordynacji dzia∏aƒ i decentralizacj´ ruchu.

Próba zjednoczenia ruchu antykomunistycznego w ra-

mach tzw. Komitetu Porozumiewawczego Organizacji

Polski Podziemnej w 1946 r. zakoƒczy∏a si´ niepowo-

dzeniem. OÊrodek krajowy, jednoczàcy ruch konspira-

cyjny nie powsta∏, zaÊ oÊrodek zagraniczny, jakim by∏

rzàd RP na uchodêstwie, wobec trudnoÊci w funkcjo-

nowaniu (nieuznawany przez Zachód od lipca 1945 r.)

tak˝e nie by∏ w stanie staç si´ czynnikiem jednoczà-

cym. Podziemie antykomunistyczne charakteryzuje

wi´c rozbicie organizacyjne.

Drugim powodem jest dysproporcja si∏. Co prawda

w pierwszym okresie w podziemie niepodleg∏oÊciowe

zaanga˝owanych by∏o blisko 200 tys. osób, ale trzeba

pami´taç, ˝e w∏adza komunistyczna dysponowa∏a

o wiele liczniejszym aparatem terroru. Na terenie Pol-

ski okresowo stacjonowa∏o blisko 6 mln ˝o∏nierzy so-

wieckich! Przewaga by∏a wi´c przygniatajàca. Tak˝e

tworzàce si´ w tym czasie, przy pomocy NKWD, struk-

tury miejscowego aparatu represji szybko osiàgn´∏y

znaczàcà si∏´. W szczytowym okresie liczy∏y 300 tys.

funkcjonariuszy i ˝o∏nierzy s∏u˝àcych w formacjach

zwalczajàcych podziemie.

Ostatnim powodem niepowodzeƒ by∏o zm´czenie

spo∏eczeƒstwa d∏ugoletnim terrorem kolejnych oku-

pantów. Dzia∏alnoÊç konspiracyjna i zbrojna w okresie

wojny przynios∏a wiele ofiar. Przed∏u˝anie okresu nara-

˝ania si´ na terror budzi∏o naturalny sprzeciw. Konspi-

ratorzy decydowali si´ na podj´cie legalnej pracy, kon-

tynuacj´ nauki, na za∏o˝enie rodziny. To w naturalny

sposób likwidowa∏o szerszà baz´ podziemia. Co

prawda ta stabilizacja mia∏a charakter tylko pozorny.

1 J. Wo∏konowski, Okr´g Wileƒski SZP-ZWZ-AK1939-1945,

Warszawa 1996; P. Niwiƒski, Okr´g Wileƒski AK wla-

tach1944-1948, Warszawa 1999; J. W´gierski, Kresy po-

∏udniowo-wschodnie polipcu1944 r., [w]: ˚o∏nierze wy-

kl´ci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po1944 r.,

Warszawa 2002.

2 Z. Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Zdziejów Armii

Krajowej naNowogródczyênie iWileƒszczyênie(1941-1945).

Koncentracja oddzia∏ów 5. Wileƒskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „¸upaszki”. Major w Êrodku, z widocznym ryngrafem

z Matkà Bo˝à Ostrobramskà na lewej kieszeni munduru

Antykomunistyczne

powstanie

Powojenna konspiracja antykomunistyczna

– zwana tak˝e II konspiracjà niepodleg∏oÊciowà

czy konspiracjà poakowskà – by∏a prawdziwym

fenomenem w najnowszej historii Polski, bioràc

pod uwag´ zasi´g i si∏´ tej konspiracji. Przedsta-

wienie tego fenomenu jest niemo˝liwe w krótkim

tekÊcie, chcia∏bym jednak uporzàdkowaç Czytel-

nikowi naszà dotychczasowà wiedz´ na ten te-

mat. Zwracam przy tym uwag´, ˝e temat podzie-

mia antykomunistycznego jest ciàgle jeszcze

przedmiotem badaƒ.

Wileƒszczyzna by∏a miejscem niewi´kszego wy-

stàpienia oddzia∏ów partyzanckich. Zgrupowane

oddzia∏y Okr´gów Wileƒskiego i Nowogródzkiego

liczy∏y w lipcu 1944 r. blisko 16 tysi´cy ˝o∏nierzy!

Jak na warunki partyzanckie oddzia∏y te by∏y do-

brze uzbrojone w zdobycznà broƒ, dba∏y o jednoli-

te umundurowanie, zachowywa∏y dyscyplin´ woj-

skowà. By∏o to wojsko o du˝ym potencjale bojo-

wym, sk∏adajàce si´ wy∏àcznie z ochotników, po-

dejmujàcych walk´ z pobudek ideowych. W tych

oddzia∏ach byli nie tylko Polacy, ale tak˝e obywate-

le polscy narodowoÊci bia∏oruskiej, ˝ydowskiej, li-

tewskiej czy rosyjskiej. Wszystkich ∏àczy∏a ch´ç

walki z niemieckim okupantem 1 .

Obawy co do postawy Sowietów okaza∏y si´

uzasadnione. Zgodnie z dyrektywà Stalina

nr 220145 z 14 lipca 1944 r., mówiàcà o rozbrajaniu

oddzia∏ów AK „na terytorium Litwy, zachodniej Bia-

∏orusi i zachodniej Ukrainy” [!], polskie formacje

partyzanckie, po wykonaniu zadania, zosta∏y oto-

czone przez oddzia∏y NKWD i – jak to wtedy okre-

Êlono – „internowane”. Faktycznie tych ˝o∏nierzy

zes∏ano na poniewierk´ w g∏àb Rosji, skazano

na wieloletnie wi´zienie czy nawet rozstrzelano

na miejscu. Na Wileƒszczyênie dotkn´∏o to 6 tysi´-

cy ludzi. W tym samym czasie na powolnà Êmierç

skazano powstaƒców warszawskich. Wtedy zaczà∏

si´ rodziç ruch zwany podziemiem niepodleg∏o-

Êciowym lub antykomunistycznym 2 .

TWARZE BEZPIEKI

W tym pierwszym okresie, zamkni´tym w latach 1944-

-1945, mamy do czynienia z najwi´kszym nasileniem

akcji zbrojnej przeciw komunistom. Wprowadzenie

w∏adzy komunistycznej spotka∏o si´ z powszechnym

oporem polskiej konspiracji. Dekonspiracja znacznej

cz´Êci podziemia podczas operacji „Burza” prowadzi-

∏a do masowych represji wobec jej cz∏onków. Jedno-

czeÊnie nowà w∏adz´, mimo pozorów jej samodzielno-

Êci, uznano za aparat okupacyjny, który wyst´puje

przeciwko niepodleg∏oÊci paƒstwa. Nawet próba roz-

wiàzania struktur polskiego podziemia przez jego kie-

rownictwo, czyli Komend´ G∏ównà AK, nie przynios∏a

widocznej zmiany. Wymuszona przez rzàd RP

na uchodêstwie zosta∏a odebrana przez spo∏eczeƒ-

stwo jako krok dyplomatyczny, a nie faktyczny, co by-

∏o zresztà zgodne z prawdà. Komend´ nad ˝o∏nierza-

mi przej´∏y kierownictwa lokalnych struktur, kontynu-

ujàc walk´ z nowym okupantem 3 .

W konspiracji „poakowskiej” w tym okresie pozo-

stawa∏o blisko 200 tys. ludzi, czyli po∏owa okupacyjnej

si∏y polskiego podziemia niepodleg∏oÊciowego! W wo-

jewództwach wschodniej i centralnej Polski operowa∏o

po kilkadziesiàt oddzia∏ów partyzanckich i grup bojo-

wych. ¸àcznie w oddzia∏ach partyzanckich znajdowa-

∏o si´ wówczas 15-20 tys. ludzi, z tego na terenie Wi-

leƒszczyzny i Nowogródczyzny co najmniej 3 tysiàce.

„¸ajdaków stek”

– SOWIECCY DORADCY W POLSCE

Na Kresach

Kiedy na jesieni 1967 r. studenci warszawscy ˝ywio-

∏owo demonstrowali swoje patriotyczne uczucia

podczas kolejnych przedstawieƒ III cz´Êci „Dzia-

dów“ Adama Mickiewicza w Teatrze Narodowym,

szczególny entuzjazm wywo∏ywa∏y na widowni s∏o-

wa rosyjskiego senatora: „Nie dziw, ˝e nas tu prze-

klinajà, wszak to ju˝ mija wiek, jak z Moskwy w Pol-

sk´ posy∏ajà samych ∏ajdaków stek...”. Aby zrozu-

mieç w∏aÊciwy kontekst i szczególnà aktualnoÊç tek-

stu Mickiewicza w czasach PRL, trzeba pami´taç, ˝e

Sowieci, wkraczajàc na polskie ziemie w pogoni

za Niemcami, przywieêli nam w taborach nowych

„∏ajdaków stek”: oficerów NKWD przebranych w pol-

skie mundury, z „polskimi” biografiami (vide: Kon-

stanty Rokossowski, Siergiej Gorochow vel Stani-

s∏aw Pop∏awski czy Karol Âwierczewski), bezpiek´

wyszkolonà w czasie wojny w Kujbyszewie, zast´py

cz∏onków dawnych jaczejek komunistycznych oraz

innych kolaborantów. Do roku 1948 ka˝de powiato-

we UB posiada∏o sowieckiego „doradc´”, który

praktycznie decydowa∏ o dzia∏alnoÊci z∏owrogiego

urz´du. Sowietnicy w wojewódzkich UB rezydowali

a˝ do roku 1953. Kiedy wyje˝d˝ali grupowo z Polski

w roku 1955, zorganizowano im goràce po˝egnanie,

a szef Komitetu do spraw Bezpieczeƒstwa Publicz-

nego W∏adys∏aw Dworakowski dzi´kowa∏ im

„za walk´ ze wspólnym wrogiem” [!]. Wspólnym

wrogiem dla polskich kolaborantów i ich sowieckich

nauczycieli byli oficerowie i ˝o∏nierze antykomuni-

stycznej konspiracji zbrojnej oraz ci wszyscy, którzy

w ró˝nych formach stawiali opór sowietyzacji Polski.

Szczególnà wÊciek∏oÊç gdaƒskiej bezpieki wywo-

∏a∏a akcja szwadronu ppor. Zdzis∏awa Badochy „˚ela-

znego” 19 maja 1946 r. w miejscowoÊci Stara Kisze-

wa. „˚elazny” aresztowa∏, a nast´pnie kaza∏ rozstrze-

laç sowieckiego doradc´ powiatowego UB w KoÊcie-

rzynie, lejtnanta Piotra Szyniedzina, który w∏aÊnie

przyjecha∏ na inspekcj´. Wraz z nim rozstrzelano

miejscowych ubeków oraz wskazanego przez miesz-

kaƒców konfidenta. ˚o∏nierze mjr. „¸upaszki” wyko-

nali kilkadziesiàt takich egzekucji podczas kampanii

pomorskiej 1946 roku. Kierowali si´ rozkazem ∫ la

longue (do odwo∏ania) ostatniego komendanta Okr´-

gu Wileƒskiego AK, pp∏k. Antoniego Olechnowicza

„Pohoreckiego”, który nakazywa∏ likwidacj´ napotka-

nych w terenie funkcjonariuszy NKWD i UB – jako

przedstawicieli policji politycznej obcego paƒstwa.

oprac. Piotr Szubarczyk

Poczàtków partyzantki antykomunistycznej szukaç

trzeba jeszcze w po∏owie 1944 r. na Kresach. Wtedy to

oddzia∏y AK, zgodnie z rozkazami Naczelnego Wodza,

rozpocz´∏y operacj´ „Burza”, b´dàcà formà planowa-

nego od roku 1939 powstania przeciwko okupantowi.

Wymaga∏a ona wspó∏dzia∏ania w walce z Armià Czer-

wonà. Mimo nieufnego stosunku polskich ˝o∏nierzy

z Kresów do Sowietów, wyniesionego z pierwszej,

dwuletniej okupacji (1939-1941), nasi ˝o∏nierze wspó∏-

dzia∏ali z armià sowieckà w wypieraniu Niemców z te-

renów polskich. Oddzia∏y AK z Wileƒszczyzny i Nowo-

gródczyzny opanowa∏y Wilno, oddzia∏y lwowskiej AK

walczy∏y o Lwów, na Wo∏yniu 27. Wo∏yƒska Dywizja AK

prowadzi∏a zaci´te walki, podobnie dzia∏o si´ i w in-

nych kresowych okr´gach AK.

IV Nasz Dziennik

Nasz Dziennik V

DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2007

Wbrew nadziei

W tym okresie na terenie Wileƒszczyzny dzia∏a∏o przy-

najmniej 20 oddzia∏ów partyzanckich, na terenie No-

wogródczyzny ponad 30. Stan tych oddzia∏ów waha∏

si´ od kilkunastu osób do nawet 200 4 .

Wystàpienia przeciwko w∏adzom komunistycznym

i sowieckim si∏om okupacyjnym w niektórych woje-

wództwach przybra∏y znamiona lokalnych powstaƒ.

Rozmiary owego ruchu powodujà, ˝e wydarzenia te

okreÊlane sà niekiedy mianem „powstania antykomu-

nistycznego”. Na terenach Wileƒszczyzny i Nowo-

gródczyzny wystàpienia by∏y nieco s∏absze, ze wzgl´-

du na olbrzymie nasycenie terenu jednostkami

NKWD, a tak˝e ze wzgl´du na polityk´ w∏adz pod-

ziemnych starajàcych si´ za wszelkà cen´ ograniczyç

dzia∏alnoÊç zbrojnà 5 .

W wielu województwach terenowe w∏adze komuni-

styczne i podleg∏e im si∏y zosta∏y po prostu „zmiecio-

ne”. Zlikwidowano administracj´ komunistycznà

szczebla gminnego i terenowe ogniwa milicji. Tak˝e

na terenach Litewskiej i Bia∏oruskiej SRS prowadzono

tego typu akcje. Do koƒca 1944 r. wykonano ich po-

nad 160. Warto przypomnieç na przyk∏ad, ˝e

15 IX 1944 r. oddzia∏ por. Lisowskiego „Korsarza”

zniszczy∏ sielsowiet w Ma∏ych Solecznikach,

17 IX 1944 r. na terenie gminy Ejszyszki oddzia∏y AK

spali∏y 9 mostów, w tym jeden „o znaczeniu ogólno-

paƒstwowym”. By∏a to akcja „Rocznica” zwiàzana z 5.

rocznicà agresji sowieckiej na Polsk´. 20 X 1944 r. od-

dzia∏ AK zmobilizowany z lokalnej sieci terenowej opa-

nowa∏ Ejszyszki, niszczàc m.in. dokumentacj´ w urz´-

dach sowieckich, zaÊ w grudniu 1944 r. oddzia∏ Cze-

s∏awa Czeszumskiego „Edka” uwolni∏ w Popiszkach

ko∏o Wilna oko∏o 200 osób zatrzymanych przez milicj´

i przeznaczonych do wywiezienia w g∏àb ZSRS.

W 1945 r. intensywnoÊç dzia∏aƒ podziemia na tych te-

renach nieco spad∏a, wykonano jednak oko∏o 200 ak-

cji zbrojnych. Spadek zwiàzany by∏ m.in. z zainicjowa-

nà w lutym 1945 r. akcjà ewakuacji ˝o∏nierzy podzie-

mia na tereny Polski Centralnej, w wyniku której zde-

cydowana cz´Êç ˝o∏nierzy podziemia z Kresów opu-

Êci∏a rodzinne strony 6 .

W∏adze komunistyczne osta∏y si´ wi´c w tym okre-

sie tylko w miastach wojewódzkich i powiatowych

– pod os∏onà garnizonów NKWD. Jednak nawet te du-

˝e oÊrodki stawa∏y si´ obiektami ataków oddzia∏ów

partyzanckich. Pewnym miernikiem skali dzia∏aƒ

zbrojnych tego okresu mogà byç akcje odbijania

wi´êniów. Trzykrotnie uwalniano ich z wi´zieƒ w mia-

stach wojewódzkich – Lublinie, Bia∏ymstoku i Kiel-

cach. Szczególnie spektakularny charakter mia∏a ta

ostatnia akcja, podczas której oddzia∏y dowodzone

przez kpt. Antoniego Hed´ „Szarego” i por. Stefana

Bembiƒskiego „Harnasia” w sile oko∏o 400 ludzi we-

sz∏y do Kielc, zablokowa∏y miejscowe si∏y bezpieczeƒ-

stwa i wypuÊci∏y wszystkich 650 wi´êniów z miejsco-

wego wi´zienia. Równie spektakularny charakter mia-

∏y akcje na obozy, w których NKWD przetrzymywa∏o

uwi´zionych ˝o∏nierzy AK. By∏y co najmniej 4 takie

operacje. Podczas jednej z nich, w Rembertowie,

uwolniono blisko 700 osób przeznaczonych do wy-

wiezienia w g∏àb ZSRS. Ponadto wykonano ponad 20

operacji uwalniania wi´êniów w miastach powiato-

wych, przy czym cz´sto zwiàzane by∏y one z jedno-

czesnym uderzeniem na kwaterujàce tam komuni-

styczne si∏y bezpieczeƒstwa 7 .

Swego rodzaju symbolem mo˝e byç akcja wyko-

nana w dniu zakoƒczenia II wojny Êwiatowej – 8-9

maja 1945 r., kiedy to poakowskie oddzia∏y dowo-

dzone przez mjr. Jana Tabortowskiego „Bruzd´”

opanowa∏y powiatowe miasto Grajewo (woj. bia∏o-

stockie), rozbi∏y tamtejsze UB oraz komend´ MO,

uwalniajàc ponad 200 wi´êniów. Dochodzi∏o te˝

do zaci´tych walk z penetrujàcymi teren grupami

operacyjnymi NKWD, UB i KBW. By∏y to niekiedy

prawdziwe bitwy, np. bój stoczony przez zgrupowa-

nie „Ojca Jana” z batalionem NKWD pod Kury∏ówkà

nad Sanem (zgin´∏o ponad 60 enkawudzistów), bój

stoczony 24 V 1945 r. przez oddzia∏ „Orlika” w si-

le 160 ludzi z grupà operacyjnà NKWD i UBP liczà-

cà ∏àcznie 680 funkcjonariuszy (zgin´∏o kilkunastu

pracowników UBP i oko∏o 60 ˝o∏nierzy NKWD) czy

zniszczenie grupy operacyjnej NKWD i UB

18 VIII 1945 r. w Miodusach Pokrzywnych przez 1.

szwadron 5. Wileƒskiej Brygady mjr. „¸upaszki”

(oko∏o 60 zabitych). Nie mo˝na te˝ zapominaç o bo-

ju stoczonym przez oddzia∏ komendanta Okr´gu

Nowogródzkiego AK pp∏k. Macieja Kalenkiewicza

„Kotwicza” z grupà operacyjnà NKWD 21 VIII 1944 r.

w Surkontach. Po kilkugodzinnej walce na polu po-

zosta∏o 36 zabitych akowców oraz 120 zabitych

i rannych enkawudzistów 8 .

Zakoƒczenie omawianego okresu wià˝e si´ z ru-

chem wykonanym przez w∏adze komunistyczne

– og∏oszeniem w sierpniu 1945 r. amnestii dla ˝o∏nie-

rzy podziemia, podczas której ujawni∏o si´ oko∏o 42

tys. osób, z tego blisko 30 tys. z AK i organizacji „po-

akowskich”, reszta wywodzi∏a si´ z silnego podziemia

narodowego. Trzeba pami´taç, ˝e obok podziemia

powsta∏ego na bazie AK silnà struktur´ konspiracyjnà

i bojowà stworzy∏y organizacje narodowe – Narodo-

we Si∏y Zbrojne i Narodowe Zjednoczenie Wojskowe,

które nie ogranicza∏y swojej dzia∏alnoÊci, prowadzàc

aktywnà dzia∏alnoÊç bojowà przeciwko w∏adzy komu-

nistycznej 9 .

kà konspiracyjnà. By∏ to wi´c okres wyczekiwania

na rozstrzygni´cia polityczne, które – jak powszech-

nie wierzono – mia∏y przynieÊç wybory w stycz-

niu 1947 roku. Nastroje tego okresu najlepiej ujmujà

s∏owa ulotki kolportowanej przez ˝o∏nierzy mjr. Zyg-

munta Szendzielarza „¸upaszki” na Pomorzu w po∏o-

wie 1946 r.: „WypowiedzieliÊmy walk´ na Êmierç lub

˝ycie tym, którzy za pieniàdze, ordery lub stanowiska

z ràk sowieckich mordujà najlepszych Polaków, do-

magajàcych si´ wolnoÊci i sprawiedliwoÊci [...]. Nie

jesteÊmy ˝adnà bandà, tak ja nas nazywajà zdrajcy

i wyrodni synowie naszej Ojczyzny. My jesteÊmy

z miast i wiosek polskich. Walczymy za Êwi´tà Spra-

w´, za wolnà, niezale˝nà, sprawiedliwà i prawdziwie

demokratycznà Polsk´” 10 .

Sfa∏szowanie wyborów definitywnie zniszczy∏o i te

oczekiwania. Og∏oszona przez w∏adze komunistyczne

amnestia z lutego – kwietnia 1947 r., w wyniku której

ujawni∏o si´ ponad 53 tys. osób, w zasadzie koƒczy

dzia∏alnoÊç masowà, powszechnà podziemia. To mo-

ment prze∏omowy w jego dziejach. Pozostanà ju˝ tyl-

ko najbardziej niez∏omni.

Intencjà w∏adz komunistycznych og∏aszajàcych

dwie kolejne amnestie nie by∏o oczywiÊcie zapewnie-

nie ludziom z podziemia powrotu do normalnego ˝y-

cia, lecz likwidacja ruchu, zw∏aszcza poprzez dotar-

cie do ludzi pe∏niàcych funkcje kierownicze. Zdobyte

podczas akcji ujawnieniowej informacje pozwala∏y

na dalsze prowadzenie pracy operacyjnej wobec

tych, którzy zdecydowali si´ pozostaç w konspiracji.

Spora czeÊç ujawnionych, zw∏aszcza dowódców,

poddana zosta∏a represjom. Doprowadzi∏o to

do ostatecznej likwidacji kierowniczych struktur, ta-

kich jak Zarzàd G∏ówny WiN.

W tym okresie podziemie liczy∏o nie wi´cej ni˝ 100

tys. ˝o∏nierzy i oficerów, z tego zapewne oko∏o 8 tys.

w oddzia∏ach partyzanckich. Na terenie Wileƒszczy-

zny i Nowogródczyzny dzia∏a∏o wtedy nie wi´cej

ni˝ 30-40 oddzia∏ów zbrojnych liczàcych do 500 ˝o∏-

nierzy, które przeprowadzi∏y do koƒca 1946 r. po-

nad 60 akcji bojowych. Akcje te w wi´kszoÊci ograni-

cza∏y si´ do likwidacji przedstawicieli aparatu repre-

sji okupanta, ale by∏y wÊród nich tak˝e akcje ofen-

sywne. 10 XI 1946 r. grupa Stanis∏awa Korostika opa-

nowa∏a miasteczko Lipniszki, rozbijajàc poczt´ i siel-

sowiet, a tak˝e likwidujàc przedstawicieli administra-

cji okupanta 11 .

Oddzia∏y wileƒskie dzia∏a∏y tak˝e na terenach Pod-

lasia, Bia∏ostocczyzny i Pomorza. By∏y to 5. i 6. Bryga-

da Wileƒska, podporzàdkowane mjr. Zygmuntowi

Szendzielarzowi „¸upaszce”, ten zaÊ podlega∏ ewaku-

owanej na terytorium Polski centralnej Komendzie

Okr´gu Wileƒskiego. Dzia∏alnoÊç tych jednostek by∏a

wyjàtkowo skuteczna, parali˝ujàc w 1946 r. dzia∏al-

noÊç w∏adz komunistycznych na tych terenach. Od-

dzia∏y wileƒskie, dzia∏ajàc w ma∏ych formacjach liczà-

cych do 20 osób, by∏y w stanie kontrolowaç znaczàce

terytorium. Na Pomorzu przeciwko dwóm szwadro-

nom liczàcym 34 partyzantów w∏adze komunistyczne

skierowa∏y blisko 20 tys. funkcjonariuszy UB, milicjan-

tów i ˝o∏nierzy KBW! Mimo mia˝d˝àcej dysproporcji si∏

szwadrony nie tylko unikn´∏y rozbicia, ale skutecznie

operowa∏y w terenie, parali˝ujàc dzia∏alnoÊç lokalnej

administracji i prowadzàc o˝ywionà dzia∏alnoÊç pro-

pagandowà.

który prowadzi∏ kilkunastoosobowy oddzia∏ a˝ do po-

∏owy 1949 roku. Ostatnie znane starcie zbrojne mia∏o

miejsce w sierpniu 1953 r., kiedy to w walce z niewiel-

kim oddzia∏kiem dowodzonym przez Hryncewicza

zgin´∏o 4 funkcjonariuszy NKWD, w tym oficer w stop-

niu kapitana 15 .

bitnych ˝o∏nierzy podziemia niepodleg∏oÊciowego

walczàcego z systemem komunistycznym – ppor. Sta-

nis∏aw Marchewka „Ryba”, by∏y szef samoobrony In-

spektoratu ¸om˝yƒskiego AK-AKO-WiN, kawaler Virtu-

ti Militari. W rzeczywistoÊci „ostatni leÊni” nie znikn´li

z polskiej rzeczywistoÊci ani w 1956, ani te˝ w 1957 ro-

Trzeci okres powojennego podziemia niepodleg∏o-

Êciowego rozciàga∏ si´ w czasie od kwietnia 1947 r.

do koƒca 1949 roku. Lata te charakteryzuje ca∏kowita

decentralizacja. Przesta∏y istnieç centralne oÊrodki kie-

rownicze. Powsta∏y spontanicznie ma∏e, lokalne orga-

nizacje konspiracyjne, czasem liczàce po kilka czy kil-

kanaÊcie osób. Znacznie zmniejszy∏a si´ skala oporu.

Ministerstwo Bezpieczeƒstwa Publicznego ocenia∏o,

˝e w 1948 r. dzia∏a∏o 158 oddzia∏ów i grup partyzanc-

kich liczàcych 1163 ludzi, a w 1949 r. 138 grup w si-

le 765 ludzi. Dane te nie obejmujà oddzia∏ów dzia∏ajà-

cych za wschodnià granicà, nale˝y przypuszczaç, ˝e

sytuacja by∏a tam analogiczna 12 .

Widoczna by∏a tak˝e zmiana charakteru dzia∏aƒ

podziemia, nastawionego teraz na przetrwanie i zdo-

bycie zaopatrzenia. By∏y to jednak w dalszym ciàgu

liczne dzia∏ania. Tylko w 1949 r. na terenie Polski by-

∏o 828 zbrojnych wystàpieƒ podziemia, majàcych jed-

noznacznie polityczny charakter. WÊród tych oddzia-

∏ów „przetrwania” by∏y te˝ oddzia∏y wyró˝niajàce si´

aktywnoÊcià bojowà. Nale˝y tu wymieniç m.in. oddzia-

∏y leÊne Warszawskiego Okr´gu NZW, które w la-

tach 1947-1949 wykona∏y oko∏o 300 akcji przeciw si-

∏om komunistycznym. Brawurowy styl dzia∏ania cha-

rakteryzowa∏ w dalszym ciàgu liczàce niespe∏na 100

ludzi oddzia∏y partyzanckie mjr. „¸upaszki”, które kon-

tynuowa∏y dzia∏alnoÊç tak˝e po aresztowaniu dowód-

cy w lipcu 1948 roku 13 .

Ostatni partyzant wolnej Polski. Józef Franczak „Lalek”, ˝o∏nierz zgrupowania mjr. Hie-

ronima Dekutowskiego „Zapory”, poleg∏ w trakcie starcia ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa

w Majdanie (woj. lubelskie) 21 X 1963 r.

Walka trwa!

Czwarty okres, trwajàcy od 1950 do 1952 r., charakte-

ryzowa∏o pog∏´biajàce si´ rozdrobnienia podziemnego

oporu. MBP ocenia∏o, ˝e w listopadzie 1950 r. dzia∏a∏o

w nowych granicach Polski blisko 100 oddzia∏ów i grup

zbrojnych. Dla 14 z nich by∏ to ju˝ siódmy rok walki

z komunà, a dla cz´Êci ˝o∏nierzy dwunasty rok walki

o niepodleg∏oÊç Ojczyzny. By∏y to niewielkie grupki, ich

liczebnoÊç rzadko przekracza∏a 10 osób. Ogólny stan

waha∏ si´ w granicach 500 osób. W koƒcu 1951 r. liczba

grup partyzanckich zmniejszy∏a si´ do 88 (stan 355 lu-

dzi). Wydawa∏oby si´, ˝e si∏y te nie stanowi∏y ju˝ realne-

go zagro˝enia politycznego, tym bardziej militarnego

dla ówczesnych w∏adz. Dysponowa∏y one jednak nadal

wsparciem co najmniej kilkunastotysi´cznej siatki tere-

nowej, z∏o˝onej tak z ujawnionych, jak i z niezdekonspi-

rowanych cz∏onków organizacji podziemnych. Mog∏y li-

czyç na ˝yczliwoÊç du˝ej cz´Êci spo∏eczeƒstwa, co da-

wa∏o im realnà podstaw´ do kontynuowania zbrojnego

oporu nawet przez d∏ugi czas. Tylko w 1952 r. przepro-

wadzi∏y 948 akcji zbrojnych. Grupy te ponosi∏y straty,

ale w miejsce rozbitych powstawa∏y nowe. Zjawisko to

wiàza∏o si´ zapewne z terrorem aparatu bezpieczeƒ-

stwa. Wielu ludzi ucieka∏o do lasu przed represjami.

Tak˝e z oporem wsi wobec podejmowanych prób ko-

lektywizacji. Do koƒca 1952 r. w∏adze bezpieczeƒstwa

zlikwidowa∏y wi´kszoÊç najgroêniejszych oddzia∏ów

i grupek partyzanckich 14 .

Na Kresach walka tak˝e dogasa∏a. Badania na ten

temat sà szczàtkowe, wiadomo jednak, ˝e najsilniej-

szy opór zbrojny trwa∏ na terytorium dawnych powia-

tów lidzkiego i szczuczyƒskiego. G∏ównà rol´ odgry-

wa∏ tam oddzia∏ ppor. Anatola Radziwonika „Olecha”,

Wraz z os∏abieniem dzia∏alnoÊci partyzanckiej za-

czà∏ narastaç proces tworzenia si´ konspiracji m∏o-

dzie˝owej. M∏odzi ludzie, nastolatkowie, zacz´li two-

rzyç grupy oporu przejawiajàce swojà dzia∏alnoÊç

g∏ównie na niwie pracy propagandowej i tego, co na-

zywamy w polskiej literaturze „ma∏ym sabota˝em”. By-

∏o to niszczenie symboli komunistycznych, rysowanie

na murach hase∏ propagandowych czy wydawanie,

zazwyczaj w ma∏ym nak∏adzie, ulotek bàdê plakatów.

LiczebnoÊç tych grup mo˝na oceniaç w sumie na oko-

∏o 8-10 tys. osób! By∏ to wi´c silny ruch, choç poten-

cjalnie znacznie mniej niebezpieczny dla w∏adzy ko-

munistycznej ni˝ dzia∏alnoÊç partyzancka 16 .

ku. Ich obecnoÊç odczuwalna by∏a jeszcze przez kilka

kolejnych lat. Ostatni z nich, Józef Franczak „Lalek”,

˝o∏nierz zgrupowania mjr. Hieronima Dekutowskiego

„Zapory”, poleg∏ w trakcie starcia ze S∏u˝bà Bezpie-

czeƒstwa w miejscowoÊci Majdan (woj. lubelskie) do-

piero 21 X 1963 roku 17 .

Jak oceniç dzia∏alnoÊç polskiego podziemia nie-

podleg∏oÊciowego po wojnie? Jaka by∏a skala jego

dzia∏aƒ? Pewnym miernikiem skali dzia∏aƒ mog∏yby

byç straty ponoszone przez si∏y komunistyczne. Mo-

g∏yby, bo w zasadzie badania nad nimi nale˝a∏oby

przeprowadziç od nowa. W okresie PRL rzàdowi histo-

rycy ˝onglowali nimi dowolnie, zwi´kszajàc je lub

zmniejszajàc wedle aktualnego oczekiwania w∏adz

i obowiàzujàcej wyk∏adni propagandowej. Wedle usta-

leƒ koncesjonowanych „historyków”, jeszcze z prze∏o-

mu lat 70. i 80., straty strony komunistycznej mia∏y wy-

nosiç oko∏o 22 tys. osób (w tym 10 tys. z formacji mun-

durowych), nie liczàc trudnej do ustalenia liczby pole-

g∏ych funkcjonariuszy i ˝o∏nierzy NKWD (zweryfikowa-

no oko∏o 1 tys. nazwisk, jest to liczba raczej zani˝ona).

Straty podziemia, wobec z∏o˝onoÊci form stosowa-

nych represji sà na obecnym etapie badaƒ nie do usta-

lenia. Oficjalne raporty dotyczàce zwalczania „band”

na ogó∏ podawa∏y dane zawy˝one. Przyjmowano za-

zwyczaj liczb´ 8000-8600 zabitych. Do tego dochodzà

skazani na kar´ Êmierci (oko∏o 5 tys.) i zmarli w wi´zie-

niach (oko∏o 21 tys.), natomiast nie ma jakichkolwiek

powa˝nych danych na temat osób zamordowanych

w Êledztwie, zabitych w trybie pozaprawnym, „na zle-

cenie” resortu, podczas operacji w terenie i pacyfikacji

poszczególnych miejscowoÊci.

Okres „winowski”

Lata 1945-1947 mo˝na nazwaç okresem „winow-

skim”. Dzia∏alnoÊç podziemia wyznacza w tym czasie

przede wszystkim data powo∏ania nowej formy orga-

nizacyjnej, nurtu podziemia wywodzàcego si´ z AK

– Zrzeszenia „WolnoÊç i Niezawis∏oÊç”, jak równie˝

daty dwóch kolejnych amnestii og∏oszonych przez

w∏adze komunistyczne. Zrzeszenie WiN by∏o bezpo-

Êrednim spadkobiercà AK i jej kontynuatorki, Delega-

tury Si∏ Zbrojnych. Mia∏a to byç konspiracyjna organi-

zacja o charakterze „obywatelskiej organizacji spo-

∏ecznej”, w której formy wojskowe by∏yby zredukowa-

ne do wywiadu i niezb´dnej samoobrony. Nie przewi-

dywa∏a w zasadzie istnienia oddzia∏ów partyzanckich.

Taki by∏ model postulowany, prezentowany w doku-

mentach statutowych WiN. RzeczywistoÊç by∏a jed-

nak znacznie bardziej skomplikowana. Ciàgle wielu

ludzi by∏o Êciganych przez UB, ukrywa∏o si´ z bronià

w r´ku. Dla nich jedyne miejsce schronienia stanowi-

∏y oddzia∏y leÊne. Partyzantka istnia∏a wi´c dalej, jed-

nak w tym okresie dzia∏alnoÊç zbrojna zosta∏a ju˝

ograniczona g∏ównie do obrony ludnoÊci przed terro-

rem. Du˝y nacisk po∏o˝ono tak˝e na dzia∏alnoÊç pro-

pagandowà. Zadanie to sta∏o przed zachowanà siat-

Niez∏omni

Ostatni okres, po 1952 r., charakteryzuje si´ dzia∏alno-

Êcià pojedynczych partyzantów kryjàcych si´ na w∏a-

snà r´k´ przed si∏ami bezpieczeƒstwa, rzadko ∏àczà-

cych si´ w niewielkie grupy. W zasadzie nie mieli oni

ju˝ zaplecza w postaci struktur konspiracyjnych, które

zosta∏y rozbite przez UB lub same zaprzesta∏y dzia∏al-

noÊci. „Ostatni leÊni” mogli utrzymywaç si´ w terenie

g∏ównie dzi´ki pomocy cz´Êci spo∏eczeƒstwa na wsi,

w wi´kszoÊci nastawionego antykomunistycznie. Od-

powiedê na pytanie, kiedy koƒczy si´ dzia∏alnoÊç pol-

skiego zbrojnego podziemia niepodleg∏oÊciowego,

jest trudna. Niekiedy za koniec okresu zbrojnego opo-

ru przyjmuje si´, na zasadzie czysto symbolicznej, rok

przemian politycznych w PRL – 1956. Pos∏ugujàc si´

innego rodzaju symbolikà, mo˝na te˝ za dat´ kraƒco-

wà przyjàç rok 1957, kiedy poleg∏ jeden z ostatnich wy-

IPN - Żołnierze Wyklęci - powojenne podziemie niepodległościowe.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: