06 zestawy ziol(1).pdf

Zestawy ziół z XVIII i XIX wieku

Jacek Drobnik 1 , Elżbieta Drobnik 2

1 Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

2 Apteka Słowiańska, ul. Zawiszy Czarnego 7a, 40–872 Katowice

Adres do korespondencji: Jacek Drobnik, ul. Stalmacha 7/11, 41-406 Mysłowice, e-mail: drobnik@onet.eu

Sets of herbs from 18th and 19th centuries · Old dispensatories

and pharmacopoeias use some herbs arranged as four- or ive-

element sets. They were grouped according to their assumed

pharmacological efect: carminative (or heating), cardiac, sudoriic,

opening, resolvent and emollient (mucilaginous), and cooling. One of

them are also capillaries, i.e. ‘herbs for hairs’ or ‘hairy herbs’. Some

simple preparations are arranged in groups of three: stomachic salts

and oils, pleuritic and postnatal medicinal waters. Pepper fruits

and myrobalans were also used in sets. Propably all discussed sets

were composed of equal parts and treated as a single constituent

of further composed preparations. All they were forgotten about the

irst quarter of 19th century.

Keywords: medicinal plants, 18th century, 19th century, history of

herbal medicines

Podobnie jak zioła, pogrupowano w XVIII w. nie-

które preparaty galenowe, np. maści o określonym

działaniu leczniczym ( quatuor unguenta calida – czte-

ry maści ciepłe i quatuor unguenta frigida – cztery

maści zimne [1]), a także kamienie i minerały leczni-

cze (np. quinque lapides pretiosi – pięć drogich ka-

mieni [1]).

Kwiaty i nasiona wiatropędne

Wyróżniano trzy grupy surowców roślinnych, któ-

rym przypisywano działanie wiatropędne. Były to:

1. Flores quatuor carminativi – łac. cztery kwiaty

wiatropędne. Zaliczano do nich 1) los Chamomil-

lae – koszyczek rumianku Matricaria chamomil-

la L. [2]; 2) los Anethi – kwiat kopru ogrodowego

(koperku) Anethum graveolens L. [2, 3]; 3) los Par-

thenii – koszyczek wrotyczu maruny Tanacetum

parthenium (L.) Sch. Bip. [2, 3] oraz 4) los Millefo-

lii – kwiatostan krwawnika pospolitego Achillea

millefolium L. [2]. Zamiast krwawnika Hahnemann

wymienia jednak inlorescentia Meliloti — kwia-

tostan nostrzyka żółtego Melilotus oicinalis (L.)

Lam. [3], być może myląc podobne epitety Mille-

folii/Meliloti.

2. Semina carminativa majora – większe nasiona

wiatropędne [3], zwane też semina quatuor calida

majora – cztery większe ciepłe nasiona, a u Czer-

wiakowskiego tłumaczone jako rozgrzewające

[4]. Należały do nich: 1) fructus Anisi – owoc any-

żu Pimpinella anisum L.; 2) fructus Carvi – owoc

kminku Carum carvi L.; 3) fructus Cumini – owoc

kminu rzymskiego Cuminum cyminum L. oraz

4) fructus Foeniculi – owoc fenkułu włoskiego Fo-

eniculum vulgare Mill. (kopru włoskiego) [1–3, 22].

Wszystkie surowce z tej grupy to w sensie morfo-

logicznym drobne suche owoce niepękające, jed-

nak tradycyjnie nazywano je nasionami ( semina ) .

Jedynie farmakopea holenderska zamiast fructus

Cumini mylnie podaje semen Lupini — nasienie

ćwierci XIX stulecia wymieniają nazwy pewnych

grup ziół lub pewnych preparatów prostych, o jed-

nakowym działaniu leczniczym. Tworzą one zesta-

wy liczące po 3, 4 lub 5 gatunków lub preparatów.

Skąpe informacje na temat ich stosowania zawarte

w farmakopeach i dyspensatoriach oraz analiza ich

nazewnictwa pozwalają zakładać, że nie tylko przy-

pisano im określone wspólne działanie farmakolo-

giczne, ale także że zioła te stosowano w pewnych

recepturach łącznie.

Niniejsza praca zawiera identyikację gatun-

ków macierzystych w poszczególnych zestawach

ziół oraz sporządzanych z nich wód i soli leczni-

czych. Podając nazwy zestawów ziół nie chcemy

oceniać ich faktycznego działania leczniczego, na-

zwy świadczą jedynie o właściwościach przypisy-

wanych tym ziołom ówcześnie. W świetle aktualnej

wiedzy dawne przyporządkowanie do konkretnych

grup terapeutycznych zazwyczaj okazuje się zupeł-

nie chybione.

348

Tom 65 · nr 5 · 2009

N iektóre dzieła farmaceutyczne z XVIII i pierwszej

H i s tor i a farmac j i

łubinu białego ( Lupinus albus L.) [5]. Pomyłka wy-

nikła zapewne z podobnego brzmienia słów cumi-

ni i lupini .

3. Semina carminativa minora – mniejsze nasiona

wiatropędne, zwane też semina quatuor calida

minora – cztery mniejsze ciepłe nasiona. Były to:

1) fructus Ammeos majoris – owoc aminku więk-

szego Ammi majus L.; 2) fructus Amomi veri –

owoc Sison amomum L.; 3) fructus Apii – owoc

selerów zwyczajnych Apium graveolens L. oraz

4) fructus Pastinacae sylvestris latifoliae – owoc

pasternaku zwyczajnego Pastinaca sativa L., ale

tylko roślin dziko rosnących, nie ogrodowych. Za-

miast pasternaku niektórzy autorzy wymieniają

jednak inne podobne surowce: fructus Dauci sy-

lvestris – owoc marchwi zwyczajnej Daucus ca-

rota L. [1, 3, 5] (u [22] surowiec pod nazwą fructus

Dauci ) lub nawet (mylnie?) fructus Podagrariae

– owoc podagrycznika pospolitego Aegopodium

podagraria L. Podobnie jak w poprzedniej grupie,

wszystkie te owoce nazywano tradycyjnie nasio-

nami – semen . Czerwiakowski [4] mylnie wymienił

aminek wśród ziół z poprzedniej grupy.

sancti Gregorii ) – drewno wiśni antypki Prunus maha-

leb L.; 3) lignum Sarsaparillae – drewno kolcorośli (nie-

ustalonych gatunków z rodzaju Smilax L.) pochodzące

z korzeni tych roślin; 4) lignum Sassafras – drewno sa-

safrasu Sassafras albidum (Nutt.) Nees [2].

Korzenie otwierające

Działanie otwierające deiniowano dawniej nie-

zwykle szeroko, m.in. jako rozszerzające gruczoły,

a więc zwiększające wydzielanie. Podobnie zresz-

tą rozlegle rozumiano i inne działania lecznicze, np.

rozmiękczające i rozluźniające, o których niżej. Wy-

obrażenie o ówczesnym rozumieniu oddziaływania

leczniczego takich ziół daje fragment Zielnika Syre-

niusza (1613) na temat zastosowania kosaćca (jego

kłącze nazywa się korzeniem iołkowym ): Żyły legmą

gęstą a lepką ogarnione i zatkane otwiera korzeń ioł-

kowy, (…) lusy gęste rozrzedza, rozprawia i rozpędza;

(…) pęcherzowi, śledzionie i wątrobie zamulonym, ko-

rzeń (…) jest bardzo użyteczny dając go pić. Albowiem

wietrzności w nich zimne rozpędza, zamulenia otwie-

ra, wilgotności w nich (…) rozrzedza i rozprawuje. (…)

Śledzionie, zamulonym, zatwardziałym [narządom]

jest bardzo użyteczny, albowiem otwiera, rozprawu-

je, wychędaża (…) . Olej kwiatu kosaćcowego wyciera,

ścieńcza, zwarza, trawi, potężnie rozpędza, rozprawu-

je, rozrzedza, odmiękcza (…) ( Dioskorides, Mesua ) [7].

Powyższe wywody są pokłosiem nauk Galena, a zgod-

nie z jego nauką za gruczoł uważano prawie każdy

narząd, także śledzionę i mózg (który miał wydzielać

lusy legmy przez nos).

Do korzeni otwierających zaliczano dwie grupy

ziół po pięć korzeni.

1. Radices quinque aperientes majores – pięć więk-

szych korzeni otwierających o składzie: 1) radix Apii

– korzeń selerów zwyczajnych Apium graveolens L.;

2) radix Petroselini – korzeń pietruszki zwyczajnej

Petroselinum crispum (Mill.) Fuss; 3) radix Foenicu-

li – korzeń fenkułu włoskiego Foeniculum vulgare

Mill. (kopru włoskiego); 4) radix Ru-

sci – korzeń ruszczyku kolczastego

Ruscus aculeatus L. (krzewu) oraz

5) radix Asparagi – korzeń szpara-

gu lekarskiego Asparagus oici-

nalis L. [1, 3, 5]. Stosowano je jako

ziółka ( species ) zmieszane w rów-

nych częściach [5] do leczenia bli-

żej nieokreślonych dolegliwości

narządów jamy brzusznej. Wcho-

dziły też w skład syropu złożone-

go o nazwach: syrupus de quinque

radicibus aperientibus [23], syru-

pus radicum quinque aperientium

[22], był to osłodzony odwar z tych

ziół. Jako zestaw surowców wyszły

z użycia w połowie XIX w. [8].

Kwiaty nasercowe

Wyróżniano lores quatuor cordiales – cztery

kwiaty nasercowe, przez Czerwiakowskiego nazwa-

ne serdecznymi [4]. Zaliczano do nich: 1) los Boragi-

nis – kwiat ogórecznika lekarskiego Borago oicinalis

L.; 2) los Buglossi – kwiat farbownika lekarskiego An-

chusa oicinalis L.; 3) los Rosae (= lores Rosarum )

– kwiat róż Rosa spp. (różnych gatunków, z których

najczęściej stosowano w recepturze różę dziką Rosa

canina L. i różę francuską R. gallica L.) oraz 4) lores

Violarum – kwiaty iołka wonnego Viola odorata L.

[1–3, 5]. Grupa tych ziół nosi niemiecką nazwę die vier

herzstärkenden Blumen – cztery kwiaty wzmacniają-

ce serce [6] i ang. four cordial lowers – cztery kwiaty

(na-)sercowe, od przypisywanego im (mylnie!) dzia-

łania leczniczego. W związku z takim zastosowaniem

leczniczym ogórecznik już w dziełach Hahnemanna

nosi nazwę Herzfreudboretsch – dosłownie ogórecz-

nik przyjazny sercu . Ani jedno z wymienionych ziół

według dzisiejszej wiedzy nie ma jednak działania

kardiotonicznego.

Działanie otwierające

deiniowano dawniej

niezwykle szeroko, m.in.

jako rozszerzające gruczoły,

a więc zwiększające

wydzielanie. Podobnie

zresztą rozlegle rozumiano

i inne działania lecznicze.

Wyobrażenie o ówczesnym

rozumieniu oddziaływania

leczniczego takich ziół daje

fragment Zielnika Syreniusza

(1613) na temat zastosowania

kosaćca.

Drewna napotne

Znano ligna quatuor sudoriica – cztery drewna

napotne, które prawdopodobnie służyły do przyrzą-

dzania naparów. Mieszanki drewien stosowane tak

jak ziółka, nosiły dawniej ogólną nazwę species ligno-

rum i miały postać drobnych wiórków bądź drzazg.

Grupę drewien napotnych tworzyły: 1) lignum Guaja-

ci – drewno gwajakowca lekarskiego Guaiacum oi-

cinale L.; 2) lignum sanctae Luciae (zwane też lignum

Tom 65 · nr 5 · 2009

349

2. Radices quinque aperientes minores – pięć mniej-

szych korzeni otwierających. Należały do nich 1)

radix Rubiae – korzeń marzany barwierskiej Rubia

tinctorum L.; 2) rhizoma Agropyri (= radix Grami-

nis ) – kłącze perzu właściwego Elymus repens (L.)

Gould [3, 5, 22], jednak zamiast niego Gray [2] po-

daje radix Taraxaci – korzeń mniszku Taraxacum

spp.; 3) radix Ononidis – korzeń wilżyny ciernistej

Ononis spinosa L.; 4) radix Eryngii – korzeń miko-

łajka polnego Eryngium campestre L. oraz 5) radix

Capparis – korzeń kaparów ciernistych Capparis

spinosa L. [1, 3]. Podobnie jak poprzednie, stoso-

wano je w postaci ziółek ( species ) zmieszanych

w równych częściach [5]. Być może jako właściwo-

ści „otwierające” interpretowano działanie moczo-

pędne tych ziół, pochodzące szczególnie od perzu

i wilżyny. Niektóre źródła zamiast wilżyny cierni-

stej podają w tym zestawie wilżynę bezbronną O.

arvensis L. [22].

1. Herbae quatuor emollientes – cztery zioła zmięk-

czające to grupa, do której zaliczano: 1) folium

Ciclae – liść boćwiny Beta vulgaris L. subsp. vul-

garis , przy czym można go było zastąpić surow-

cem herba Parietariae – zielem parietarii lekarskiej

Parietaria oicinalis L.; 2) herba Althaeae – ziele

prawoślazu lekarskiego Althaea oicinalis L. (za-

pewne jednak same liście tej okazałej, gruboło-

dygowej rośliny); 3) herba Malvae – ziele ślazu

dzikiego Malva sylvestris L.; 4) herba Violariae –

ziele iołka wonnego Viola odorata L. [5]. Być może

we wszystkich wypadkach zamiast ziela stosowa-

no same liście, oderwane od silnych, twardych ło-

dyg.

2. Herbae quinque emollientes – pięć ziół zmięk-

czających. Należą do nich, podobnie jak wyżej:

1) herba Althaeae – ziele prawoślazu lekarskiego;

2) herba Malvae – ziele ślazu dzikiego; 3) herba

Violariae – ziele iołka wonnego [1]; 4) herba Mer-

curialis – ziele szczyru rocznego Mercurialis annua

L. (lecz nie szczyr trwały M. perennis L. [1, 10]) oraz

5) herba Parietariae – ziele parietarii [22]. Zmiesza-

ne w równych częściach traktowano jako jeden

składnik preparatów złożonych [1]. Według ostat-

niego z cytowanych źródeł, owe pięć ziół wchodzi-

ło np. w skład maści zmiękczających stosowanych

zewnętrznie.

3. Herbae quatuor emollientes primariae – czte-

ry pierwsze zioła zmiękczające, były to: 1) folium

Malvae minoris – liść ślazu drobnego Malva pu-

silla Sm.; 2) folium Althaeae – liść prawoślazu le-

karskiego Althaea oicinalis L.; 3) folium Violariae

– liść iołka wonnego Viola odorata L. oraz 4) fo-

lium Acanthi – liść akantu miękkiego Acanthus

mollis L. [3]. Już Hahnemann uważa je za środek

przestarzały w terapii.

4. Herbae quatuor emollientes secundariae – cztery

drugie zioła zmiękczające. Składały się na nie: 1) fo-

lium Ciclae – liść buraka liściowego, czyli boćwiny

Beta vulgaris L. subsp. vulgaris ; 2) folium Mercu-

rialis – liść szczyru rocznego Mercurialis annua L.;

3) folium Parietariae – liść parietarii lekarskiej Pa-

rietaria oicinalis L. oraz 4) folium Atriplicis sativae

– liść łobody ogrodowej Atriplex hortensis L. [3]. Po-

dobnie jak poprzednie, zostały w leksykonie Hah-

nemanna uznane za specyik przestarzały.

Śladów dawnego składu tego zestawu można do-

patrzeć się w ziółkach zmiękczających ( species ad

cataplasma = species emollientes ) podanych przez Po-

snera i Simona (1855) [11]:

Rp.:

folium Malvae,

folium Althaeae ,

herba Meliloti citrini — ziele nostrzyka żółtego

Melilotus oicinalis (L.) Pall.

semen Lini — siemię lniane, aa ,

M. f. spec.

mąki rozluźniające

Przez działanie rozluźniające rozumiano działanie

typowe dla surowców śluzowych, czyli powlekające

i rozwalniające. Wyróżniano grupę o nazwie farinae

quatuor resolventes – cztery mąki rozrzedzające, roz-

twarzające. Zaliczano do niej następujące surowce:

1) farina Hordei – mąka jęczmienna, która pochodzi-

ła głównie ze zmielonego ziarna jęczmienia zwyczaj-

nego Hordeum vulgare L. [2, 3]; 2) farina Fabae – mąka

bobu Vicia faba L. [2, 3, 9] ze zmielonych nasion; 3) fa-

rina Lini – mąka z siemienia lnianego, czyli nasion lnu

zwyczajnego Linum usitatissimum L. [2]; w jej miej-

sce Hahnemann [3] podaje jednak farina Ervi – mąkę

z nasion wyki soczewicowatej Vicia ervilia (L.) Willd.

(= Ervum ervilia L.). 4) Czwartym surowcem była fa-

rina Oryzae – mąka ryżowa z ryżu siewnego Oryza

sativa L. [2]. Zamiast niej Hahnemann [3] podaje fa-

rina Lupini albi – mąkę z nasion łubinu białego Lupi-

nus albus L.

Jeżeli przetwarzano te surowce na gorąco (od-

war, napar), to dochodziło do klajstrowania skrobi,

skutkiem czego otrzymywano kleik ( mucilago ). Na-

tomiast podczas wytrawiania na zimno (maceracja)

śluzy z łupin nasion i owoców (najwięcej ich zawie-

ra siemię lniane) przechodziły do roztworu. W obu

wypadkach obecność wody powoduje też pęcznie-

nie błonnika.

Zioła zmiękczające

Podobne działanie lecznicze ( protectivum, emol-

liens ) przypisywano ziołom z czterech kolejnych

grup, zwanych ogólnie ziołami zmiękczającymi her-

bae emollientes . Różni autorzy podają dość mocno

rozbieżny skład gatunkowy ziół z tych grup, toteż ze-

stawiono je przejrzyście w tabeli 1 .

350

Tom 65 · nr 5 · 2009

H i s tor i a farmac j i

Tabela 1. Różnice składu ziół zmiękczających – herbae emollientes u różnych autorów. Gwiazdka oznacza surowce wymienne

Herbae quinque

emollientes

Herbae quatuor emollientes

Herbae quatuor

emollientes

Roślina macierzysta

Spec. ad cataplasma

primariae

secundariae

źródło i rok

[1]

(1729)

[3] (1793–1799)

[5]

(1824)

[11]

(1855)

prawoślaz

iołek wonny

ślaz drobny

akant

boćwina

parietaria

szczyr

łoboda

ślaz dziki

nostrzyk

len

Stosowane do sporządzenia ciepłego okładu ( ca-

taplasma ) na mleku lub wodzie.

benedictus L.) oraz 3) sal Centaurii minoris – sól z zie-

la centurii pospolitej Centaurium erythraea Rafn [1].

Niektóre z tych soli poszczególni autorzy wymieniają

osobno, np. sal Absinthii i sal Cardui benedicti znaj-

dziemy w leksykonie Hahnemanna, a tę pierwszą po-

daje też rosyjska farmakopea okrętowa z 1806 r. [16]

i jeszcze pięćdziesiąt lat później Pereira [8]. W mia-

rę poznawania składu chemicznego tych soli, ich

tradycyjne nazwy zastępowano łacińskimi nazwa-

mi związków chemicznych, które stwierdzono w nich

w przewadze, np. u Graya [2] sal Absinthii ma syno-

nim carbonas potassae – węglan potasu, choć nie jest

czystym związkiem.

oleje i sole żołądkowe

Olea tria stomachica – trzy oleje żołądkowe. Za-

liczano do nich: 1) oleum Cydoniorum – olej z pigwy

pospolitej Cydonia oblonga Mill. – to olej tłusty wy-

tłoczony z nasion (zawarty w liścieniach) [15]; 2) oleum

Absinthii – olej z piołunu, przy czym niejasne jest,

czy stosowano olejek lotny destylowany z parą wod-

ną z ziela ( aetheroleum Absinthii ), czy też macerat

olejowy z ziela ( oleum infusum Absinthii = ol. coc-

tum Absinthii ). Dawne lecznictwo znało oba te pre-

paraty z piołunu; w Dyspensatorium wiedeńskim [1]

znajdujemy pierwszy z nich, lecz np. w przeglądzie

Posnera z 1855 r. – oba [11]. 3) Oleum masticinum –

olejek mastyksowy, jest to olejek lotny oddestylo-

wany z mastyksu ( mastix ), czyli z wydzieliny zebranej

z uszkodzonych pędów pistacji kleistej Pistacia lenti-

scus L. (lentyszku) [1, 3].

Solami (łac. sales , błędnie salia ) były nazywane

w dawnej farmacji m.in. mieszaniny związków mi-

neralnych wypłukane z popiołu spalonych roślin, ale

inne niż soda, która w recepturze ma zawsze odręb-

ną nazwę łac. soda (lub rzadziej natron ). Popiół z ziół

zalewano wrzątkiem, a roztwór sączono i odparowy-

wano [2]. Otrzymywano tak mieszaninę wykrystalizo-

wanych soli nieorganicznych, tlenków (krzemionka

rozpuszczalna) i wodorotlenków. Soli z ziół używa-

no głównie do celów laboratoryjnych. Niektóre z nich

nazywano czasami od gatunku rośliny, z której je

otrzymano, różniły się bowiem składem. Trzy z nich

tworzyły tria salia stomachica – trzy sole żołądkowe:

1) sal Absinthii – sól z ziela piołunu Artemisia absin-

thium L.; 2) sal Cardui benedicti – sól z ziela drapa-

czu lekarskiego Centaurea benedicta (L.) L. (= Cnicus

Nasiona chłodzące

Tym dawnym terminem określano nasiona lub

owoce podzielone na dwie grupy po cztery surowce,

prawdopodobnie stosowane zewnętrznie jako skład-

nik chłodzących okładów:

1. Semina quatuor frigida majora – cztery większe

nasiona chłodzące. Zaliczano do nich: 1) semen Ci-

trulli – nasienie arbuza Citrullus lanatus (Thunb.)

Matsum. et Nakai [= Cucurbita citrullus L.]; 2) se-

men Cucurbitae – nasienie tykwy Lagenaria sice-

raria (Molina) Standl. [= C. lagenaria L.; L. vulgaris

Ser.] (lecz nie innych dyń!); 3) semen Cucumeris –

nasienie ogórka siewnego Cucumis sativus L. oraz

4) semen Melonum – nasienie melona Cucumis

melo L. [1, 3, 5, 10, 22]. Czerwiakowski jednak za-

miast arbuza podaje (być może omyłkowo) dynię

zwyczajną Cucurbita pepo L. [4]. Mieszanka rów-

nych części tych ziół była na przykład jednym ze

składników złożonego proszku o nazwie pulvis

Haly (= pulvis contra phthisin Haly [23]), mającego

leczyć wrzody płucne i nieżyt [1] albo też suchoty

(łac. phthisis ).

Tom 65 · nr 5 · 2009

351

Tabela 2. Skład ziół włosowych herbae capillares u różnych autorów i gatunki macierzyste. Na przecięciach wierszy i kolumn tabeli wpisano

nazwę surowca zielarskiego w oryginalnym brzmieniu (u Graya [2] nazwa ang., pozostałe łac.). Połączone komórki reprezentują zakres nazw

w ieloznacznych

Źródło i rok

Gatunek macierzysty

[1] (1729)

[3] (1793 –1799)

[2] (1821)

[5] (1824)

płonnik pospolity

Polytrichum commune Hedw. i inne gatunki

polytrichon aureum herba polytrichi aurei

golden maidenhair

polytrichum seu trichomanes

skrętek wilgociomierczy

Funaria hygrometrica Hedw.

–

zanokcica skalna

Asplenium trichomanes L.

trichomanes

herba asplenii rubri

–

zanokcica murowa

Asplenium ruta-muraria L.

adiantum album seu ruta

muraria

herba rutae murariae white maidenhair

–

języcznik zwyczajny

Phyllitis scolopendrium (L.) Newman

–

hart’s tongue

scolopendrium

seu ceterach

phyllitis seu

lingua cervina

śledzionka skalna

Asplenium ceterach L.

asplenium seu ceterach

herba ceterach

spleen wort

–

zanokcica ciemna

Asplenium adiantum-nigrum L.

adiantum nigrum seu

capillus veneris

–

black maidenhair

–

Adiantum capillus-veneris L.

herba capillorum veneris

–

capillus veneris

2. Semina quatuor frigida minora – cztery mniej-

sze nasiona chłodzące (u Czerwiakowskiego [4]

pod nazwą semina quatuor refrigerantia mino-

ra – schładzające), do których zaliczono: 1) semen

Portulacae – nasienie portulaki pospolitej Portu-

laca oleracea L.; 2) fructus Endiviae – owoc cykorii

endywii Cichorium endivia L.; 3) fructus Cichorii –

owoc cykorii podróżnika C. intybus L. oraz 4) fruc-

tus Lactucae – owoc sałaty siewnej Lactuca sativa

L. [22]. Jednak w starszym dyspensatorium au-

striackim [1] zamiast cykorii podróżnika widniało

semen Scariolae – owoc sałaty jadowitej L. serriola

L. Są to dwa podobne gatunki sałat. Z wyjątkiem

portulaki surowce te były owocami typu niełupki,

a nie nasionami.

paproci z gatunku Adiantum capillus-veneris L. Nale-

ży pamiętać, że surowce z europejskich kłączowych

paproci, choć w farmacji zwane są herba , w istocie

stanowią same liście ( folium ) wyrastające wprost

z kłącza. Stosowane mchy mogły natomiast nale-

żeć do jeszcze innych nierozpoznawanych gatunków

o stosunkowo okazałych pędach [por. 18]. Nazwy su-

rowców u Graya [2] mają tylko brzmienie angielskie,

ale łatwo dają się dopasować do odpowiedników ła-

cińskich wymienianych we wcześniejszych źródłach

(patrz tabela 2 ).

Farmakopea holenderska przedrukowana w 1824 r.

[5] prezentuje już bardzo wieloznaczne nazwy skład-

ników ziół włosowych, których zakres ilustruje tabela.

Wśród nich zioła nazwane błędnie scolopendrium seu

ceterach to dwa gatunki – języcznik lub śledzionka.

Ten pierwszy występuje dalej, ponownie pod nazwą

phyllitis seu lingua cervina . Z innych źródeł wiadomo

że w I połowie XIX wieku wycofano stosowanie msza-

ków w lecznictwie europejskim [18]. Zgodnie z jeszcze

renesansową teorią sygnatur Paracelsusa zioła wło-

sowe stosowano naskórnie na porost włosów. Były

one oczywiście bezużyteczne, a ich nieskuteczność

na włosy wskazał już Hahnemann. W jego czasach nie

dostrzeżono jeszcze działania moczopędnego tego

złożonego specyiku, która to właściwość pochodzi

głównie od płonnika [por. 18].

Prawdopodobnie właśnie tę grupę ziół wymienia

Kluk [14] pod zniekształconą nazwą herba capillares ,

nie podaje jednak jej składu ani zastosowania.

Zioła włosowe

Zioła „włosowe” bądź „włosowate” były to surow-

ce zielarskie, którym wygląd nadawały cienkie łodyżki

mchów i drobne, pozwijane liście paproci, stąd na-

zwa. Termin łac. capillaris pojawił się w odniesieniu

do mchów i drobnych paproci pod koniec XV w. [17].

Zestawy nazywały się herbae quattuor capillares –

cztery zioła włosowe lub herbae quinque capillares –

pięć ziół włosowych i mogły zawierać mchy i paprocie

dobierane w najróżniejszych kombinacjach. Możliwe

surowce to: 1) z mchów – ziele płonnika pospolite-

go Polytrichum commune Hedw., lecz zamiast niego

niektórzy stosowali ziele skrętka wilgociomierczego

Funaria hygrometrica Hedw. [por. 18], a z paproci –

2) liście zanokcicy murowej Asplenium ruta-muraria

L.; 3) liście zanokcicy skalnej Asplenium trichomanes

L. [3]; 4) liście zanokcicy ciemnej Asplenium adian-

tum-nigrum L. [1, 2]; 5) liście języcznika zwyczajnego

Phyllitis scolopendrium (L.) Newman [2, 5]; 6) liście śle-

dzionki skalnej Asplenium ceterach L. [3] oraz 7) liście

myrobalany

Myrobalany (łac. myrobalani ) to owoce indyjskich

drzew z rodzajów Terminala L. i Phyllanthus L. Nazwa

myrobalanus to złożenie greckich słów myron – balsam

352

Tom 65 · nr 5 · 2009

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: