Polszczyzna.pdf

LIST DO REDAKCJI/LETTER TO THE EDITOR

Polszczyzna w neurologii

Use of the Polish language in neurology

Z pewn¹ trosk¹ o nasz jêzyk ojczysty przygl¹dam

siê ewolucji polskiej mowy, któr¹ pos³ugujemy siê na co

dzieñ z coraz mniejsz¹ starannoœci¹. Niektórzy szybko

przyswajaj¹ sobie dokonuj¹ce siê zmiany i sami zaczy-

naj¹ u¿ywaæ wyra¿eñ: dok³adnie, superowo, na haju, wy-

ra¿aj¹c w ten sposób akceptacjê swoiœcie pojêtej globa-

lizacji. Coraz czêœciej s³yszy siê ró¿ne neologizmy, nie

tylko w mowie potocznej, ale co gorsze, równie¿ w na-

ukowej, w referatach, dyskusjach i piœmiennictwie (re-

lewantny, eradykacja, hedejkologia itp). S³owo pisane,

w odró¿nieniu od mówionego, ma wiêksz¹ si³ê oddzia-

³ywania, poniewa¿ d³u¿ej przetrwa, istnieje mo¿liwoœæ

jego przetwarzania, powielania i rozpowszechniania,

przez co wywiera bardziej znacz¹cy wp³yw na dydakty-

kê. £acina – podstawowy jêzyk w nazewnictwie me-

dycznym – wyparty zosta³ prawie ca³kowicie przez an-

gielski, czêsto ju¿ odmieniany po polsku. Teksty prac

naukowych pisane s¹ na angielsk¹ mod³ê. Zdanie wyra-

¿aj¹ce now¹ myœl zaczyna siê od marginesu, a nie od

akapitu, jak uczono w szkole i oddziela siê je pustym

wierszem od poprzedniego. Zwracaj¹c siê do kogoœ

w liœcie nie u¿ywa siê ju¿ wykrzyknika lecz przecinek

(np. Szanowna Redakcjo,) ale dalej ju¿ pisze siê zdanie

wielk¹ liter¹. Coraz czêœciej s³ychaæ opinie, ¿e nasz jê-

zyk jest ma³o dostêpny dla anglojêzycznej dziœ wiêkszo-

œci œwiata i u¿ywanie ró¿nych nalecia³oœci, makaroni-

zmów lub wrêcz obcych s³ów czyni nasz¹ naukê bar-

dziej zrozumia³¹ dla innych i zbli¿aj¹c¹ nas do œwiata,

co jest oczywist¹ bzdur¹. W Polskiej Akademii Nauk

jest Komisja Jêzykoznawstwa, jest tak¿e Rada Jêzyka

Polskiego, s¹ stosowne ustawy, nakazuj¹ce dba³oœæ

o zachowanie odrêbnoœci i czystoœci naszej mowy, na-

k³adaj¹ce obowi¹zek u¿ywania poprawnej polszczyzny.

Nasze wejœcie do Wspólnoty Europejskiej nie zwalnia

nas z tego obowi¹zku, wrêcz przeciwnie, zachowanie

odrêbnoœci narodowej, jêzykowej i kulturowej jest ko-

niecznoœci¹ zabezpieczaj¹c¹ nas przed zaginiêciem

w jej otch³ani. Przestrzeganie tych zasad powinno byæ

tak¿e obowi¹zkiem naszych redakcji, ludzi kieruj¹cych

rozwojem nauki i odpowiedzialnych za kszta³cenie

m³odzie¿y. W neurologii, obok pojawiaj¹cych siê no-

wych pojêæ i terminów, jest jeszcze wiele starych, po-

wszechnie u¿ywanych i uznawanych za nienaruszalne,

które przy bli¿szym spojrzeniu wydaj¹ siê nielogiczne

lub b³êdne i niemaj¹ce Ÿród³owego uzasadnienia. W ni-

niejszym artykule chcê wyraziæ swój pogl¹d na temat

niektórych tylko nazw, które wesz³y do naszego jêzyka

lekarskiego, lub które przetrwa³y w wielu podrêczni-

kach, a które nie s¹ zgodne z pojêciami anatomicznymi,

logik¹ lub zasadami jêzyka polskiego. Nie jestem

wszak¿e polonist¹ ani jêzykoznawc¹, dlatego nie wypo-

wiadam siê autorytatywnie i list mój nale¿y traktowaæ

jako przyczynek do dyskusji na ten temat.

Korzonki czy korzenie

Zapalenie korzonków – radiculitis , choroba ko-

rzonków – radiculopathia , badanie diagnostyczne ko-

rzonków – radiculographia , s¹ terminami powszechnie

u¿ywanymi i wywodz¹cymi siê od s³owa korzonek , któ-

re nie ma odniesienia anatomicznego. W anatomii ist-

nieje tylko termin korzeñ . Ludzie lubi¹ jednak zdrob-

nienia, co szczególnie widaæ w handlu, na bazarach,

w restauracjach, gdzie s³owa pieni¹¿ki, szyneczka, wó-

deczka s¹ na porz¹dku dziennym. Byæ mo¿e zdrobnie-

nie korzonek brzmi cieplej dla niejednego ucha, jednak-

¿e zdrobnienia tolerowane w mowie potocznej s¹ têpio-

ne przez jêzykoznawców i nieuzasadnione tolerowanie

ich w jêzyku naukowym nie powinno mieæ miejsca,

gdy¿ ³atwo mo¿e doprowadziæ do œmiesznoœci, takich

jak np. koñczynki, nerwik czy choróbka .

Nerwobóle nerwów...

W ka¿dym niemal podrêczniku polskim jest g³êbo-

ko zakorzeniona nazwa nerwoból nerwu trójdzielnego

lub nerwoból innego nerwu , co jest niepoprawne i brzmi

jak nerwoból nerwowy, mas³o maœlane czy pierwsze pri-

mum. W s³owie nerwoból jest ju¿ pierwiastek nerw, któ-

rego nie trzeba powtarzaæ. W jêzyku angielskim, który

jest obecnie wzorcem dla coraz liczniejszych w Polsce

anglofilów, jest u¿ywana nazwa trigeminal neuralgia –

nerwoból trójdzielny, co wydaje siê bardziej poprawne

i tak powinny byæ nazywane wszystkie inne nerwobóle.

Neuropatia i ból neuropatyczny

Neuropatia to nazwa ogólna, oznaczaj¹ca chorobê

uk³adu nerwowego. W neurologii zwyczajowo nazwa ta

Neurollogiia ii Neurochiirurgiia Pollska 2004; 38, 1

odnosi siê do choroby obwodowego uk³adu nerwowego,

a konkretnie do nerwów i nie budzi to w¹tpliwoœci.

W nomenklaturze miêdzynarodowej wprowadzono po-

jêcie ból neuropatyczny i te¿ mo¿na by siê z tym zgodziæ,

gdyby nie fakt, ¿e pojêcie to rozci¹gniêto na ca³y uk³ad

nerwowy, w³¹czaj¹c pod nie zarówno ból wynikaj¹cy

z choroby nerwu, jak i ból na skutek choroby mózgu

i rdzenia krêgowego, czyli ból oœrodkowy. Zgodne jest to

ze Ÿród³os³owem neuropatia , ale niezgodne z pojêciami

ugruntowanymi na sta³e w jêzyku neurologicznym

i wprowadza niepotrzebne zamieszanie terminologiczne

oraz dydaktyczne. Nie wdaj¹c siê szerzej w nomenklatu-

rê bólow¹ uwa¿am, ¿e jêzyk ma doœæ du¿y zapas s³ów do

okreœlenia ró¿nych zjawisk i nie musi u¿ywaæ s³owa ma-

j¹cego ju¿ tradycyjnie utrwalone i konkretnie zwi¹zane

z obwodowym uk³adem nerwowym znaczenie do okre-

œlenia innego zjawiska, obejmuj¹cego obwodowy

i oœrodkowy uk³ad nerwowy.

Plecy, d³oñ, a mo¿e i noga?

Ostatnio w naukowym jêzyku polskim zauwa¿yæ

mo¿na wchodz¹ce w u¿ycie s³owo plecy , wziête z pol-

skiego t³umaczenia angielskiego s³owa back . S³owo to,

maj¹ce kilka znaczeñ w mowie potocznej, nie jest ter-

minem anatomicznym. Mo¿na powiedzieæ posmaruj mi

plecy lub masz dobre plec y, ale nie pisze siê tak w pracy

naukowej. Podobnie w jêzyku naukowym nie u¿ywa

siê s³owa d³oñ opisuj¹c rêkê , czy noga z myœl¹ o koñczy-

nie dolnej. Jest powierzchnia grzbietowa tu³owia nazy-

wana plecami, a d³oñ oznacza powierzchniê d³oniow¹

rêki ( palma manus ). To co nazywane jest d³oni¹, to jest

rêka ( manus ), a to na co mówi siê noga jest koñczyn¹

doln¹. Przyzwalaj¹c na plecy lub d³oñ, musimy zgo-

dziæ siê tak¿e z nog¹, jest to bowiem wyraz powszech-

nie u¿ywany w mowie potocznej i krótszy. Widzimy

jednak rysuj¹c¹ siê tendencjê do zastêpowania skróta-

mi lub krótszymi s³owami d³ugich lub kilkucz³ono-

wych nazw i pewnie na nic nie zda siê kruszenie kopii

o plecy czy nogê . Jak mówi prof. Miodek, nasz jêzyk ma

fleksyjnoœæ przyzwalaj¹c¹ na wiele dziwactw, co widaæ

równie¿ w jêzyku naukowym, ale jeszcze nie zosta³y

one utrwalone na tyle, by siê nimi pos³ugiwaæ.

Obwodowe i oœrodkowe pora¿enie

nerwu twarzowego

Jest to przetrwa³a nazwa podrêcznikowa, powsta³a

w okresie rozkwitu semiologii, a wynikaj¹ca z klinicznej

ró¿nicy miêdzy pora¿eniem nerwu i niedow³adem po³o-

wiczym twarzy, manifestuj¹cym siê sp³yceniem fa³du

nosowo-wargowego i opuszczeniem k¹ta ust. Anato-

miczne t³umaczenie tego zjawiska sta³o siê podstaw¹ do

nazwy obwodowe i oœrodkowe pora¿enie nerwu twarzowe-

go. W¹tpliwoœci budzi fakt, ¿e przecie¿ nie ma nerwów

oœrodkowych i nie mo¿e tu byæ wyj¹tku dla nerwu twa-

rzowego. Mo¿na siê tu jednak spieraæ, poniewa¿ przy-

miotniki obwodowe i oœrodkowe odnosz¹ siê nie do nerwu,

lecz do pora¿enia, ale nie u¿ywa siê takiego pojêcia

w odniesieniu do innych nerwów, chocia¿ mo¿na by

mówiæ, np. o obwodowym i oœrodkowym pora¿eniu, np.

nerwu strza³kowego, gdzie tak¿e s¹ ró¿nice sprawiaj¹ce

czasem spore k³opoty w rozpoznaniu i ró¿nicowaniu.

Poprawniej chyba bêdzie mówiæ o pora¿eniu nerwu lub

uszkodzeniu nerwu bez przymiotnika obwodowy , a w ¿ad-

nym wypadku nie niedow³ad nerwu. S³owo niedow³ad do-

tyczy ruchu, czynnoœci koñczyny, czêœci cia³a, a nie ner-

wu, który mo¿e byæ nerwem czuciowym lub miesza-

nym. Uwa¿am, ¿e poprawniej brzmi niedow³ad lub pora-

¿enie po³owicze twarzowe lub twarzowo-jêzykowe , podob-

nie jak niedow³ad koñczyny lub niedow³ad po³owiczy.

Skróty literowe

Upowszechnia siê amerykañski zwyczaj do u¿ywa-

nia skrótów literowych pisanych u nas wielkimi litera-

mi, mimo ¿e jest to skrót dotycz¹cy czêsto polskich

s³ów pisanych ma³¹ liter¹ (np. SR, SZB, EEG,

EMG). Zgodnie z nasz¹ pisowni¹ skróty polskich

s³ów dotycz¹ce kilku s³ów pisze siê ma³ymi literami

oddzielaj¹c ka¿d¹ pocz¹tkow¹ literê kropk¹ (np. s.r.,

czy s.z.b. itp), natomiast skrót jednego s³owa koñczy

siê kropk¹, jeœli ostatnia litera jest inna ni¿ w skrócie.

Drug¹ stron¹ tego zjawiska jest czytanie skrótów an-

gielskich, pisanych zawsze du¿ymi literami i bez kro-

pek. Jest tu problem, gdy¿ jedni czytaj¹ skrót litera po

literze, inni zaœ ca³oœæ jako jedno s³owo. Nie jestem

ca³kiem przekonany, ale chyba mo¿na czytaæ skrót ja-

ko s³owo tylko wtedy, jeœli ma w sobie spó³g³oski po-

zwalaj¹ce na takie czytanie, np. AIDS, SARS, HIV

itp., ale skrót sk³adaj¹cy siê ze spó³g³osek musi byæ

czytany litera po literze. Wydaje mi siê, ¿e ka¿dy skrót

literowy, czy to polski, czy angielski, powinien byæ czy-

tany literami po polsku, tak jak czytane s¹ litery w na-

szym alfabecie, wiêc nie emaraj (od MRI czytany czê-

sto emeraj ) lecz emeri , nie pisiar (PCR) lecz peceer itp.

S¹ tu pewne regu³y naszej pisowni i redakcje czaso-

pism naukowych powinny siê z nimi zapoznaæ, by

Tkanka mózgowa

W wielu publikacjach, pochodz¹cych z powa¿nych

oœrodków, u¿ywane jest okreœlenie tkanka mózgowa,

mimo ¿e takiej nie ma. Jest tkanka nerwowa, z której

zbudowany jest mózg, ale nie ma mózgowej.

Neurollogiia ii Neurochiirurgiia Pollska 2004; 38, 1

ustosunkowaæ siê do tego, jak pisaæ i czytaæ skróty an-

gielskie, a jak polskie, i wprowadziæ pewne jednolite

zasady obowi¹zuj¹ce autorów.

Eponimy i odmiana nazwisk obcych

– Guillain-Barre i inne

Eponimy wychodz¹ z mody, ale wydaje siê, ¿e do

niektórych chorób czy zespo³ów nazwiska przylgnê³y

na zawsze. Przyk³adem jest choroba Parkinsona, nazwa

przyjêta na ca³ym œwiecie, mimo ¿e sam Parkinson na-

zwa³ chorobê paralysis agitans (dr¿¹czka poraŸna), po-

dobnie jest z chorob¹ Alzheimera i wieloma innymi.

We wszystkich nazwisko odmieniane jest wg polskich

zasad deklinacji, z jednym tylko wyj¹tkiem, który za nic

nie mo¿e byæ poprawnie wymawiany nawet przez auto-

rytety. Jest nim zespó³ Guillaina-Barrego. Œmieszy cza-

sem, jak niektórzy ³ami¹ sobie jêzyki na nazwisku Gui-

llaina, popisuj¹c siê znajomoœci¹ francuskiego i wyma-

wiaj¹ Gijê lub ¯ilê! Tymczasem w Wielkim S³owniku

Medycznym, opracowanym przez Polsk¹ Akademiê

Nauk, poprawna nazwa zespo³u brzmi zespó³ Guillaina-

-Barrego, czyli z polsk¹ odmian¹ obu nazwisk. Miodek

w swej ksi¹¿ce Rozmyœlajcie nad mow¹ pisze, ¿e w na-

szym jêzyku obowi¹zuje odmienianie nazwisk francu-

skich, a wyj¹tkiem od tej zasady mo¿e byæ poprzedze-

nie nazwiska imieniem lub innym rzeczownikiem okre-

œlaj¹cym tytu³ lub zawód, który jest odmieniany, np.

doktora Guillaine. L.A. Rolak w ksi¹¿ce Sekrety neuro-

logii (str. 389) cytuje wypowiedŸ Josefa Rogoffa, który

zna³ osobiœcie Guillaina, gdy¿ w 1939 roku by³ u niego

sta¿yst¹ i tak w tej sprawie napisa³ do JAMA: Niepra-

wid³owe wymawianie przez anglojêzycznych lekarzy na-

zwiska dr. Georgesa Guillaina drêczy mnie od wielu lat...

nigdy nie s³ysza³em, aby wymawia³ swoje nazwisko inaczej

ni¿ „Gilê”. Skoro chcia³, aby tak je wymawiaæ, dlaczego

upieramy siê, aby to zmieniæ? Przed laty toczy³a siê na ten

temat dyskusja w Komitecie Redakcyjnym Neurologii

i Neurochirurgii Polskiej, której wynikiem by³o przyjêcie

poprawnej odmiany i brzmienia tego nazwiska, ale ju¿

o tym zapomniano.

Z pewnoœci¹ jest jeszcze wiele terminów neurolo-

gicznych lub ogólnomedycznych, które mog¹ budziæ

w¹tpliwoœci odnoœnie pochodzenia, prawid³owej pi-

sowni lub brzmienia i intencj¹ tego listu jest sprowo-

kowanie do ich wyszukiwania i otwarcie dyskusji na

ten temat – jeœli to kogoœ zainteresuje. Mnie to jeszcze

trochê dra¿ni, ale mo¿e jestem zbyt staroœwiecki!

Teofan M. Dom¿a³

Klinika Neurologiczna Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie

Neurollogiia ii Neurochiirurgiia Pollska 2004; 38, 1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: