Strona11
ALEKSANDER PUSZKIN WYBÓR WIERSZY
Puszkin A., Wybór wierszy, oprac. B. Galster, Wrocław 1982, BNII, 201.
WPSTĘP
Początek twórczości Puszkina – epoka przejściowa między oświeceniem a romantyzmem.
Na polu literatury czynni byli jeszcze wówczas czołowi przedstawiciele prądów XVIII – wiecznych, tj. klasycyzmu i sentymentalizmu.
· Gawriła Dierżawin (1743-1816) – jego twórczość stanowiła najbujniejszy wykwit poezji rosyjskiej poprzedniego stulecia.
· Mikołaj Karamizin (1766-1826) – twórca poezji prozy sentymentalnej.
Obaj cieszyli się wielkim autorytetem, obaj też patronowali zwalczającym się dwóm antagonistycznym obozom literackim.
Początek XIX w. – nowe pokolenie poetów, które choć jeszcze silnie związane z Oświeceniem, wniosło do literatury tendencje nowatorskie, stawiające ją u progu romantyzmu.
Najwybitniejsi przedstawiciele:
o Konstanty Batiuszkow (1787-1855)
o Wasilij Żukowski (1783-1852)
Przeciwstawiali się oni monumentalizmowi poezji klasycyzmu, która wzorem Michała Łomonosowa (1711-1765) opiewała przede wszystkim ,,wysokie” przedmioty nie pozostawiając miejsca na sferę doznań i przeżyć intymnych.
Nowe rozwiązania:
Ø wyzyskanie i rozwinięcie zdobyczy stylistyczno-literackich Karamizina (nazywa się ich karamzistami)
Ø programowe uprawianie ,,średnich” gatunków literackich jak: list poetycki adresowany do przyjaciół, epigramat, wiersz sztambuchowy i okolicznościowy, satyra (zwłaszcza literacka),
Ø przedstawiciele tzw. ,,lekkiej poezji”, która opiewała osobiste, intymne namiętności człowieka i przejawów natury ludzkiej.
Batiuszkow – rozmiłowany w antyku i renesansowej poezji włoskiej. Kładł nacisk głównie na doznania zmysłowe, które wyrażał przede wszystkim w wierszach anakreontycznych (wywodzi się od poety grackiego Anakreonta /VI w p.n.e./.Utwory liryczne sławiące uroki życia, miłość, wino, biesiady) i elegiach.
Żukowski – piewca smutku i melancholijnej zadumy nad światem, który zatrzymywał się nad trudno uchwytnym i trudnymi do wypowiedzenia pierwiastkami życia psychicznego.
Ich twórczość złożyła się na zwarty system, określony później przez Puszkina mianem ,,szkoły harmonijnej ścisłości”. Owa ,,harmonijna ścisłość” nie wychodziła jednak poza postulat absolutnej stylistycznej stosowności każdego słowa.
Ten system został gwałtownie zaatakowany przez tradycjonalistów, którym przewodził Aleksander Szyszkow (1754-1841). Nawiązując do teorii ,,trzech stylów” Łomonosowa (której zapamiętale bronili) przeciwstawiali wygładzonemu, eleganckiemu i wytwornemu stylowi karamzistów własny wariant ,,średniego” stylu. Przywracał on zagubioną prostotę języka rosyjskiego, otwierał do niego dostęp nawet wulgaryzmom i jędrnym wyrażeniom ludowym. Nie odrzucali ani ody ani poematu bohaterskiego.
Karamziniści (w przeciwieństwie do swych antagonistów) przenosili na grunt rosyjski doświadczenia literatur zachodnioeuropejskich (głównie francuskiej), podczas gdy zwolennicy Szyszkowa kładki nacisk przede wszystkim na tradycje rodzinne.
Z czasem tradycjonaliści skupili się w oficjalnym stowarzyszeniu Biesiada Miłośników Słowa Rosyjskiego (1811-16), karamziści zaś utworzyli kameralne kółko pod nazwą Arzamas (1815-17).
<<>>
WCZESNE WIERSZE PUSZKINA
Wiersze licealne. Aleksander Puszkin (ur. 6 czerwca 1799r. w Moskwie, zm. 10 lutego 1837r. w Petersburgu) od lata 1811r. do czerwca 1817r. przebywał w Carskim Siole (obecnie: Puszkin) pod Petersburgiem, gdzie w letniej rezydencji carów uruchomiono właśnie nowy zakład naukowy, uprzywilejowane liceum, które miało kształcić światłych urzędników dla potrzeb administracji państwowej. Puszkin należał do pierwszego rocznika jego wychowanków. W liceum też zaczął się przejawiać jego dar poetycki (po latach wspomina o liceum w VIII rozdziale Eugeniusza Oniegina).
Pierwsze zachowane wiersze Puszkina pochodzą z r. 1813 – tę datę uważa się za początek jego drogi twórczej. Niektóre zapisy pamiętnikarskie dowodzą, że zaczął pisać w wieku 8 lat (po francusku). W 1814r. czasopismo <<Wiestnik Jewropy>> wydrukowało jego wiersz Do przyjaciela rymotwórcy. Do chwili ukończenia liceum napisał ok. 130 utworów. Wcześnie więc zyskał znany rozgłos. Planując w r. 1816 tomik swych poezji (nie ukazał się), Puszkin ułożył swój dorobek młodzieńczy w czterech działach, które obejmowały kolejno: listy poetyckie, utwory liryczne (tak określał wiersze bliskie odzie), elegie oraz epigramaty i inskrypcje.
List Do Licyniusza (1815) – jest to wiersz tyranoburczy , odzwierciedlający nastroje opozycji antydespotycznej, z której wkrótce zrodził się pierwszy w dziejach Rosji zorganizowany i świadomy swych zamierzeń i celów ruch rewolucyjny, znany później jako dekabryści. W grudniu 1825r. podjęli w Petersburgu i na Ukrainie próbę zbrojnego obalenia absolutyzmu – tragiczna klęska rewolucji szlacheckiej.
List Do Licyniusza otrzymał szatę antyczną (kostium rzymski), Która od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej stała się przejrzystą i powszechnie zrozumiałą maską przykrywającą aktualne treści społeczne. Utwór był świadectwem nurtujących poetę nastrojów wolnościowych i zapowiedzią jego późniejszych wierszy politycznych.
W twórczości młodzieńczej problematyka ponadosobista zajmowała margines.
Pod koniec 1814r. powstały Wspomnienia w Carskim Siole pierwszy wiersz podpisany później w druku pełnym imieniem i nazwiskiem Puszkina, który w styczniu 1815r. deklamował na pierwszym publicznym egzaminie przejściowym z niższego na wyższy kurs liceum, między innymi w obecności Dierżawina (oddziaływał na poetę). W podobnym stylu patetycznej retoryki napisana jest oda Napoleon na Elbie (1815), a także oda Na powrót cesarza z Paryża w 1815 roku (1815). Odbiły się w nich patriotyczne uniesienia z okresu wyprawy moskiewskiej Napoleona i wydarzeń wojennych lat następnych.
W listach poetyckich i satyrach literackich dominowała problematyka własnej postawy i wyboru określonej tradycji. Świadczyły one, że Puszkin świetnie znał ówczesny układ sił w literaturze. Opowiedział się stanowczo przeciwko tradycjonalistom spod znaku Szyszkowa, których w swoich wierszach na wszelkie sposoby ośmieszał i dyskredytował. Nie oszczędził nawet Dzierżawina, dla którego żywił niekłamany podziw. Puszkin odrzucił poezję ,,bohaterską”, wyśmiewał odę jako gatunek najbardziej dla nich typowy. Każdy temat ,,wzniosły” uznał za niegodny daru poetyckiego. Odę kojarzył z mozolną rzemieślniczą pracą, zasadniczo sprzeczną z samą istotą natchnienia.
Tematem poezji winny być osobiste, intymne przeżycia człowieka, jego prywatne radości i smutki. Dylemat: droga poety ,,czułego”, bądź ,,bohaterskiego. W XVIII w. udawało się jeszcze godzić obie postawy. Teraz stało się to niemożliwe.
Poeta ,,czuły” nie mógł być jednocześnie ,,bohaterskim”. Puszkin obrał drogę poety ,,czułego” i manifestacyjnie wyrażał taką postawę w swoich utworach, ale jednocześnie pisał utwory (niezbyt liczne) typu Wspomnień w Carskim Siole czy listu Do Licyniusza, czyli zajmował stanowisko, które sam namiętnie zwalczał.
Jako poeta czuły, uprawiał wiele gatunków lekkiej poezji, szczególnie w jej odmianach anakreontycznej i elegijnej (melancholijnej). Pisał: listy poetyckie, romanse, epigramaty, wiersze sztambuchowe, ballady, elegie, satyry, podejmował próby utworów dramatycznych i epiki wierszowanej.
Na wzór Moich penatów Batiuszkowa napisał Miasteczko (1815). Manifestowanie poety do tworzenia własnego świata. Świata, w którym rolę pierwszoplanową, nadrzędną grały czysto intymne, głęboko osobiste przeżycia ludzkie. Postać poety i jego ,,gospodarstwo” były umownie stylizowane, pełne mitologicznych ozdobników. Mówiły one nie tyle o rzeczywistych przeżyciach jednostki, co przedstawiały ich niejako idealną normę. Miasteczko wyrosło więc nie z podłoża biograficznego, lecz z przejęcia przez młodego autora określonej konwencji literackiej.
Cała młodzieńcza twórczość Puszkina miała charakter umowny, wyrastała z przyjęcia norm ,,szkoły harmonijnej ścisłości”.
Mimo konwencjonalności utwory te stanowiły świetną szkołę sprawności poetyckiej – pomogły one Puszkinowi opanować język uczuć.
Twórczość okresu petersburskiego. Po ukończeniu liceum w czerwcu 1817 r. Puszkin został skierowany na służbę do kolegium spraw zagranicznych. Poeta uczestniczył w ostatnim roku istnienia Arzamasu, był członkiem literacko-towarzyskiego ugrupowania Zielona Lampa, kierowanego przez dekabrystowski Związek Dobra Powszechnego, odwiedzał salony literackie, pasjonował się teatrem, umacniał znajomości. Znalazł się w kręgu oddziaływania ideologii dekabrystowskiej.
W ukierunkowaniu ewolucji ideowej (jego poglądy uległy radykalizacji) szczególna rolę odegrali bracia Aleksander i Mikołaj Turgieniewowie oraz Piotr Czaadajew.
Turgieniewowie nakłonili go do przestrojenia poezji z tonów kameralnych, intymnych, melancholijnie elegijnych na podniosłe nuty ponadindywidualnie-społeczne i polityczne. W stylu poezji intymnej ukształtował elegię [,,Żegnajcie, wierne dąbrowy!”] (1817).
Puszkin nadal pozostawał na gruncie tych samych gatunków, które uprawiał w liceum, nadal opiewał bądź zbolałą duszę, bądź też sławił uroki przyjacielskich biesiad pod znakiem Bachusa i Cyprydy. Nie stronił przy tym od frywolności czy renesansowej rubaszności. Nadrzędna idea tych utworów – idea wolności, rozumiana nie jako kategoria społeczna, lecz prywatna, głęboko osobista.
Jako poeta intymny deklarował również solidarność z Żukowskim, podkreślając natchnioną poetyckość jego wierszy. Sięgał po balladę, po raz pierwszy w swej twórczości wprowadzając w Rusałce (1819) motyw ludowej fantastyki.
Wiersz polityczne. Równolegle Puszkin pisał wiersze polityczne. Deklarował zerwanie z poezją intymną, uznał bowiem, że naczelnym zadaniem poety jest opiewanie zjawisk życia zbiorowego, a przede wszystkim wolności, rozumianej jako kategoria społeczna. Po ukończeniu liceum napisał odę Wolność. Rozpoczyna się ona od wyznania o charakterze ,,programu”, w którym wyrzekł się ,,zniewieściałej liry”.
Jawna sprzeczność: zaniknięty system stylistyczny ,,szkoły harmonijnej ścisłości” odcinał literaturę od kwestii społecznych i politycznych, te zaś gwałtownie się do niej wdzierały. W epoce rewolucji szlacheckiej wzajemne oddziaływanie literatury i polityki były w Rosji ogromne. Idee rewolucyjne kształtowały oblicze piśmiennictwa, piśmiennictwo zaś stawało się otwartą trybuną polityczną i czynnikiem rewolucjonizującym społeczeństwo.
Program ody Wolność był umiarkowany: wyrastał z oświeceniowego kultu prawa. Abstrakcyjne, odwieczne prawo, wyniesiono ponad naród i ponad monarchę, zostało uznane za czynnik regulujący całe życie społ., za gwaranta swobód obywatelskich i wolności politycznej. Tak więc monarcha otrzymuje władzę nie z urodzenia, nie z łaski bożej, lecz na mocy prawa, ciąży więc na nim obowiązek jego przestrzegania. Był to więc umiarkowany program ograniczenia absolutyzmu aktem prawnym zgodny z ówczesnym dążeniem petersburskich rewolucjonistów.
Jednak mimo odrzucenia samej myśli rewolucji oda Puszkina byłą wierszem rewolucyjnym. Sięgnięcie po ten gatunek nie było przypadkiem- dla wyrażenia treści obywatelskich najbardziej przydatnymi wydawały się wówczas stare, wypróbowane formy podniosłej liryki klasycystycznej. Puszkin sięgał do:
· satyrycznej piosenki francuskiej, którą dokładnie odwzorował w wierszu Bajki. Nöel (1818)
· listu poetyckiego- np. Do Czaadajewa 1818
· rus tycznej idylli- Wieś 1819
· epigramatu.
W Bajkach wykpił liberalną frazeologię Aleksandra I, który w mowie na otwarcie sejmu Królestwa Polskiego w Warszawie (1818) zapowiedział nadanie aktu konstytucyjnego całemu imperium. Z treści można wnioskować, iż poeta nie wierzył w możliwość reform ustrojowych.
List Do N.J. Pluskowej zawierał deklarację niezawisłości poety, który swą muzą uczynił wolność.
Największą popularność zyskał list Do Czaadajewa. Apel do młodego pokolenia o postawę patriotyczną, o poświęcenie wszystkich sił w walce o dobro ojczyzny. Jest on wyzbyty patetyczności, retoryki i natrętnego dydaktyzmu.
Wieś- składa się z dwóch części zespolonych na zasadzie kontrastu:
→ pierwsza rysuje obraz sentymentalno-idylliczny
→ druga ten sam wycinek rzeczywistości przedstawia z obywatelsko-satyrycznego punktu widzenia.
Sielankowa wizja uległa gwałtownemu zburzeniu, ponieważ poeta-obywatel dojrzał to, czego nie widział sielankopisarz: powszechność i powszedniość zbrodni popełnionych na chłopstwie.
Wiersze polityczne Puszkina wiązały się najściślej z działaniem i ideologią szlacheckich rewolucjonistów, odzwierciedlały ich siłę i słabość zarazem.
WIERSZE CZASU ZESŁANIA
W guberniach południowych. W maju 1820 r. Puszkin opuścił Petersburg, rozpoczynając pierwszy, tzw. południowy okres swego zesłania. Rozwiązania literackie tego czasu miały charakter przełomowy. Stworzył rosyjski wariant powieści poetyckiej, pisząc cykl tzw. poematów południowych i otworzył drogę do poematu dygresyjnego, bo już w 1823r. powstał pierwszy rozdział Eugeniusza Oniegina, który ukończony w 1831r. stał się dziełem jego życia.
Nowa postawa wobec świata. Proces rozpadu dawnych, ,,czystych” struktur poetyckich klasycyzmu choć rozpoczął się już w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w., w trzeciej dekadzie XIX w. uległ wyraźnej intensyfikacji. Przezwyciężenie ograniczeń stało się wręcz założeniem programowym. Realizował je przede wszystkim Puszkin. Nową postawę wobec rzeczywistości ukształtowały osobiste przeżycia i doznania poety, wspierane lekturą dzieł Byrona. Byron natychmiast znalazł w Rosji równie gorących entuzjastów, co zagorzałych przeciwników.
Wielka Rewolucja Francuska, która zburzyła dawny ład, gruntownie zmieniła świadomość ludzką.
Puszkin, podobnie jak Mickiewicz czy Słowacki, był ,,struną epoki” i podobnie jak oni wyrażał świadomość swych czasów. Bajronizm stanowił, istotny element jego świadomości. Nie wszystkie środowiska literackie akceptowały krańcowy indywidualizm Byrona i nie do wszystkich przemówiła podejmowana przez niego problematyka ogólnoludzka. Obojętni wobec niej pozostawali m.in. dekabryści, którzy hołdowali zasadom etyki społecznej Oświecenia. W poecie angielskim cenili przede wszystkim człowieka czynu, bojownika o wolność, odrzucali zaś jego postawę filozoficzną, jego pesymizm i sceptycyzm.
Puszkin nadaje swym wierszom charakter autobiograficzny, własny los zaczął utożsamiać z losem pokolenia. Podmiot liryczny jego utworów, nie tracąc jednostkowej konkretności, wyrażał świadomość ogólną. Tę nową postawę po raz pierwszy wyraził w elegii [Zgasło już światło dnia] (1820), zakreślając w niej zarazem krąg najważniejszych tematów.
Rozczarowanie do nieprzychylnego jednostce społeczeństwa i uznawanych przez nie wartości splotło się z motywem ucieczki od niego, chociaż poeta równolegle nie przestał siebie określać także jako wygnańca. Wymuszone zerwanie z poprzednim trybem życia surowo teraz ocenianym, zaczął traktować jako akt swobodnego wyboru.
Mit człowieka naturalnego i idee zwane russoizmem zyskały ogromną popularność w dobie romantyzmu. Na ich podstawie rozwinął się kult natury, która stanowić miała skuteczny środek na dolegliwości nękające współczesne społeczeństwo.
W kręgu oddziaływania tych idei pozostawała także liryka Puszkina, zwłaszcza cykl wierszy związanych z Krymem. Autor rysował jaskrawymi barwami przyrodę Południa.
Listy poetyckie. Podobna problematyka przewija się także przez listy poetyckie, z których szczególną wagę mają dwa: Do Czaadajewa (1821) i Do Owidiusza (1821).
W liście Do Czaadajewa (drugim z kolei skierowanym do tego adresata), Puszkin najpełniej rozwinął motyw autobiograficznego ,,przypomnienia”. Przeszłość, ta niedawna, petersburska, oceniał jako ,,utracone lata” burzliwej młodości, jako czas pomyłek, gorzkich doświadczeń, zawodów i rozczarowań. Lata carsko sielskie zyskiwały wymiar idealny i zachowały go w całej twórczości Puszkina.
W liście Do Czaadajewa pojawiają się dawne motywy poezji elegijnej, dobrze znane z wcześniejszych wierszy Puszkina.
Charakter podmiotu lirycznego, sens ogólny losu poety: los wrażliwego i myślącego człowieka postawionego wobec nieprzychylnego mu świata, człowieka który snuje refleksje zarówno o tym świecie jak o swoim do niego stosunku, o powikłaniach własnego życia duchowego, o swoich wzlotach i upadkach. Nie ma tu jednak ani retoryki, ani dydaktyzmu.
Ze wszystkich wierszy napisanych na Południu Puszkin najbardziej cenił list Do Owidiusza. Zdołał w nim w jednolitą całość kompozycyjną ująć różnorodne tematy.
Zgodnie z legendą (o której nieprawdziwości Puszkin wiedział), wygnany z Rzymu Owidiusz miał przebywać na zesłaniu w Besarabii, na terenach, gdzie zesłańczy żywot pędził również autor. Legenda więc miała wartość szczególną – pozwalała przyrównać losy zesłańców, oddzielonych wprawdzie kilkunastu stuleciami, ale połączonych talentem poetyckim i wspólnym skrawkiem ziemi wygnania.
Ze starożytnym cierpiętnikiem kojarzył się w świadomości Puszkina jeszcze jeden poeta – Eugeniusz Baratynski (Do Baratyńskiego. Z Besarabii (1822).
Poeta sięgnął do tematu historycznego (antycznego). Owidiusz nie jest przy tym ilustracją oderwanego wyobrażenia o starożytnym Rzymianinie, lecz konkretną, żywą postacią człowieka. Przy jej kształtowaniu Puszkin korzystał ze źródeł historycznych i z samej twórczości poety rzymskiego.
Myślenie historyczne Puszkina nie miało jeszcze wtedy postaci dojrzałego historyzmu. Puszkin poszukiwał w dziejach wspólnych, niezmiennie powtarzających się pierwiastków. Puszkin zestawia losy obu zesłańców nie tylko na zasadzie podobieństwa, ale i kontrastu, zyskując dzięki temu pogłębienie rysunku psychologicznego.
Ballady. W przeciwieństwie do literatury polskiej, w poezji rosyjskiej ballada nie pełniła roli przełomowej, nie zyskała też również wielkiej popularności. Jej świetność wiązała się z dwiema pierwszymi dekadami stulecia, głównie z Żukowskim.
U Puszkina nie zajmowała miejsca szczególnie eksponowanego.
Balladą jest Czarny szal (1820), w pierwodruku określony mianem ,,pieśń mołdawska”, który opiera się na motywach folklorystycznych. Dynamizm fabuły i pełen ekspresji melodramatyzm. Egzotyczność sytuacji, postaci i nieokiełznanych, południowych namiętności. Nie występują w niej pierwiastki nadprzyrodzone.
Pieśń o wieszczym Olegu (1822( - jedyny utwór z okresu południowego oparty na narodowym temacie historycznym.
Zainteresowani przeszłością narodową było w romantyzmie zjawiskiem powszechnym. Na Puszkina (który sam interesował się historią) środowiska literackie wywierały wręcz nacisk, aby zaczął wprowadzać do swej twórczości narodowe wątki historyczne.
Podejmował takie próby, ale żadnej z nich nie doprowadził do końca. Doszedł do wniosku, że sam wybór tematu nie gwarantuje narodowej oryginalności i ,,samobytności” utworu. Pieśń o wieszczym Olegu, napisana z inspiracji Włodzimierza Rajewskiego jest więc w jego ówczesnej poezji zjawiskiem wyjątkowym.
Poezja i polityka. Poeta przyjął entuzjastycznie wybuch powstania greckiego i uważnie śledził ruch wyzwoleńczy na Bałkanach, poetyzował i heroizował wielki i święty czyn zbrojny jego uczestników. Zgodnie z duchem epoki interesowały go szczególnie natury niezwykłe i nieprzeciętne, obdarzone wielkimi namiętnościami. Na modłę bajroniczną nieraz je demonizował. Wolność i dążenie do niej uznał wręcz za prawo natury w ultra romantycznym Więźniu (1822) i w Ptaszku (1823) – w wierszach tych motywy polityczne w ogóle nie występują.
W poezji Puszkina wolność jest pojęciem wieloznacznym i dynamicznym, podlegającym wyraźnej ewolucji. Skierowanie uwagi ku naturom silnym, heroicznym, które światu potrafiły narzucać swoją wolę.
Były dwie postaci ,,snom naszym panujące” – tak je określił Puszkin w elegii Do morza (1824): cesarz i poeta – napoleon i Byron. Dla pokolenia romantycznego napoleon zachował aktualność i jako przykład męża stanu, i jako określona idea historiozoficzna.
Postać Napoleona występowała już w młodzieńczych wierszach Puszkina, gdzie niezmiennie towarzyszyły jej określenia wartościujące – zawsze ujemne. Charakter ocen zmienił się radykalnie w 1821r., gdy umarł cesarz (Oda Napoleon). Poeta nie kwestionuje już wielkości Napoleona, ale i nie wspiera jej argumentami historycznymi. Przeciwnie – podkreśla, że jego rola sprowadzała się do zdławienia ledwie zrodzonej wolności we Francji i do zniewolenia całej Europy – z wyjątkiem Rosji, że ludzkość zapłaciła ogromną cenę za krwawą epopeję.
W 1822r. Włodzimierz Rajewski, zwany ,,pierwszym dekabrystą”, z twierdzy, gdzie go więziono, przesłał przyjaciołom dwa listy poetyckie, w których zwraca się m.in. bezpośrednio do Puszkina. Wzywał go do całkowitego przestrojenia poezji na tomy rewolucyjne, za wręcz niemoralne uważając opiewanie miłości, gdy naród jest zniewolony, nawoływał do obrachunku z własną przeszłością i do podporządkowania całego życia ideom rewolucyjnego patriotyzmu. Listy te wywarły wielkie wrażenie na poecie. Po raz pierwszy w twórczości Puszkina tak wyraźnie przejawił się romantyczny konflikt między natchnionym poetą, a zwykłym ,,zjadaczem chleba”. O nastrojach poety niedwuznacznie mówił wiersz [Fale, kto wstrzymał pęd wasz rwący] (1823) zbudowany wyłącznie z retorycznych pytań i wykrzyknień. Obraz wzburzonych żywiołów, wody i wiatru, kojarzących się u Puszkina z wolnością, był przejrzystą metaforą określającą ruchy rewolucyjne, które przetoczyły się nad Europą. Jednakże coś wstrzymało ,,fal pęd rwący” i przemieniło ,,strumień buntowniczy” w martwo stojący staw. Uspokojenie żywiołów bezpośrednio zaważyło na stanie ducha podmiotu lirycznego. Wiersz ukazuje też nierozerwalny związek pomiędzy zjawiskami życia zbiorowego i osobistymi, intymnymi przeżyciami jednostki. Ta nierozerwalna całość cechuje osobowość człowieka romantycznego. Nade wszystko ceni on wolność – gardzi tymi, którzy nie umieją /nie mają siły/, boją się do niej dążyć. Gorzka refleksja nad stosunkiem między wybitną jednostką a zbiorowością.
Alegoryczny wiersz o siewcy ([Wolność siewca, sam na pole] 1823), oparty na przypowieści z Ewangelii św. Mateusza, należy do najbardziej przejmujących i najgłębiej pesymistycznych utworów poety. Tragizm człowieka wyjątkowego – bezcelowość, bezsensowność i beznadziejność jego natchnionego trudu, wszelkich dążeń i działań podejmowanych w imię zbiorowości. Była to reakcja na upadek ruchów rewolucyjnych w Europie.
Demon (1823)- szczytowy wyraz kształtu postawy wobec świata. U źródeł problematyki demonizmu legł biblijny mit o grzechu pierworodnym i wygnaniu z raju. Kwestie bytu: urządzenia świata i egzystencja człowieka. Demony reprezentowały siłę niszczącą, negacji.
Dla romantyków ta problematyka miała wielką wagę. Zgodnie z poglądami romantycznymi wiedza rodzi cierpienie, którego pozwala uniknąć bezpośredniość, akceptująca naturalny porządek rzeczy i pozwalająca zespolić się z naturą. Źródło podstawowych antynomii romantyzmu: romantyk, tęskniący za bezpośredniością, za naturalnym rozumieniem świata i organicznym z nim związkiem zerwanym przez świadomość, nie potrafił odrzucić tego, czego ciężar go przygniatał- świadomości. W Rosji najpełniejszy tero wyraz znalazł się w twórczości Michała Lermontowa.
Michajłowskoje. Dwuletni pobyt w tej wsi (sierpień 1824- wrzesień 1826)- okres wielkich dokonań i ważkich przemyśleń. Powstały tu trzy kolejne rozdziały Eugeniusza Oniegina, dramat Borys Godunow (1825), poemat żartobliwy Graf Nulin (1825), dwa cykle wierszy: Naśladowania Koranu (1825) i Pieśni o Stieńce Razinie (1826), prócz tego Scena z Fausta i inne.
Zapoznał się tam z prowincją szlachecką oraz z Rosją ludową, chłopską. Zamknięcie okres fascynacji barwną egzotycznością Południa i typem niezwykłego bohatera, heroicznego indywidualisty.
Kryzys indywidualizmu. Stopniowe narastanie kryzysu postawy indywidualistycznej (przewartościowanie stosunku do Byrona). Negacja świata stanowiła tylko przejściowy epizod. Jego twórczość dawała estetyczną afirmację świata. Swoistym rozliczeniem z własną postawą była elegia Do morza(1824). U źródeł wiersza legł wymuszony wyjazd z Odessy.
Romantycy dokonali „wielkiego odkrycia przestrzeni i czasu w rozmiarach dotąd nie spotykanych”. Stąd też w ich twórczości tak często pojawiał się nieskończony przestwór oceanu, bezkresny step, rwące się ku niebu łańcuchy górskie. W elegii Puszkina morze występuje na dwu planach:
· jako ściśle określony, materialny wycinek rzeczywistości
...
warycki