ARYSTOTELES - ETYKA NIKOMACHEJSKA.pdf - historia filozofii - warycki

Bez tytułu 1

Strona 1 z 20

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do końca staroŜytności │ średniowiecze i odrodzenie │ barok i oświecenie │ 1815-1914 │ 1914-1989

jak i z czego studiować filozofię │ moje wykłady │ Wittgenstein │ filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

ETYKA NIKOMACHEJSKA

przełoŜyła Daniela Gromska

fragmenty

z Księgi II

z Księgi X

Księga I

Etyka nikomachejska zaczyna się od wstępu dotyczącego szczęścia jako celu ostatecznego i najwyŜszego

dobra (Księga I, rozdziały 1-12),

po czym następuje rozprawa o cnotach ("dzielnościach" lub "dzielnościach etycznych", jak tłumaczka

oddaje greckie arete ),

której początek redaktor włączył jeszcze do Księgi I - i dlatego dodałem tu jej rozdział 13.

Rozprawa ta wypełnia cztery następne księgi, z czego najwaŜniejsza jest Księga II.

13. Części duszy i związany z tym podział dzielności na cnoty dianoetyczne i etyczne

Skoro tedy szczęście jest pewnego rodzaju działaniem duszy, zgodnym z nakazami

doskonałej dzielności, naleŜy zająć się dzielnością. To bowiem moŜe pozwoli nam lepiej

zrozumieć istotę szczęścia. Zdaje się, Ŝe takŜe prawdziwy mąŜ stanu poświęca najwięcej

starań dzielności, poniewaŜ chce wyrobić w obywatelach dzielność i posłuszeństwo

wobec prawa (przykładem tego prawodawcy Kreteńczyków i Lacedemończyków i

ewentualnie inni do nich podobni); jeśli zaś badania te naleŜą do nauki o państwie, to

jasną jest rzeczą, Ŝe dociekania nasze zgodne będą z pierwotnymi zamierzeniami. Zająć

zaś potrzeba się dzielnością - rzecz jasna, Ŝe ludzką; rozwaŜania nasze bowiem

dotyczyły ludzkiego dobra najwyŜszego i szczęścia ludzkiego. Ludzką zaś dzielnością

nazywamy dzielność nie ciała, lecz duszy; a takŜe i szczęście uwaŜaliśmy za działanie

duszy. Jeśli zaś tak jest [istotnie], to jasne, Ŝe i polityk musi posiadać pewną znajomość

spraw duszy (tak jak ten, kto ma leczyć oczy, musi teŜ posiadać znajomość całego

organizmu), i to tym bardziej, im cenniejsza jest i większe ma znaczenie nauka o

państwie od medycyny; istotnie teŜ poświęcają wykształceńsi z lekarzy wiele pracy

poznaniu [całego] organizmu. Powinien tedy i polityk uczynić duszę przedmiotem swych

dociekań, powinien to jednak uczynić ze wspomnianych właśnie względów i w tej tylko

mierze, w jakiej to wystarcza dla naszych dociekań, wdawać się bowiem bardziej w

szczegóły byłoby moŜe trudem przekraczającym nasze zadanie.

Niektóre zagadnienia dotyczące duszy przedstawione są w sposób dostateczny w moich

dziełach literackich, z których teŜ naleŜy korzystać. Tak np., Ŝe jedna część duszy jest

nierozumna, druga zaś posiada rozum. Czy te dwie części dają się od siebie oddzielić

tak jak części ciała i wszystko, co jest podzielne na części, czy teŜ dają się tylko

pojęciowo wyróŜnić, a z natury swej są tak nierozłączne jak wklęsłość i wypukłość na

obwodzie koła, to jest dla rozwaŜań niniejszych obojętne.

Z dwóch części, które odróŜnić naleŜy w nierozumnej części duszy, jedna jest wspólna

człowiekowi i wegetatywna, a mam tu na myśli tę, która jest przyczyną odŜywiania się i

wzrastania; tę bowiem zdolność duszy z większym prawdopodobieństwem aniŜeli

jakąkolwiek inną przypisać moŜna wszystkim istotom, które się odŜywiają, zarówno

zarodkom w łonie matki, jak i osobnikom rozwiniętym. Dzielność więc pod tym względem

jest - jak się okazuje - wspólna, a nie specyficznie ludzka. Ta część [duszy] i ta zdolność

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 2 z 20

zdają się być najbardziej czynne we śnie; we śnie zaś najmniej się to objawia, kto jest

dobry, a kto zły (skąd powiedzenie, Ŝe przez połowę Ŝycia szczęśliwi nie róŜnią się

niczym od nieszczęśliwych; fakt ten jest całkiem naturalny; sen bowiem jest stanem

bezczynności duszy pod tym właśnie względem, który rozstrzyga o tym, czy jest dobra,

czy zła) - z wyjątkiem tego, Ŝe w pewnym słabym stopniu dochodzą do duszy [i przez

sen] niektóre z impulsów i o tyle wyŜej stoją marzenia senne ludzi prawych od snów ludzi

przeciętnych.

Ale dosyć o tym; moŜemy juŜ porzucić wegetatywną część duszy, poniewaŜ ona z natury

swej nie uczestniczy w dzielności specyficznie ludzkiej; zdaje się natomiast, Ŝe

pozbawiona rozumu jest jeszcze inna jakaś część duszy, która jednakowoŜ przecieŜ w

pewien sposób uczestniczy w rozumie. Chwalimy bowiem zarówno u człowieka

opanowanego, jak i u nieopanowanego rozum i tę część duszy, która jest rozumna.

Wszak ona to nakłania do postępowania słusznego i najlepszego; okazuje się jednak, Ŝe

jest w tych ludziach oprócz rozumu coś innego jeszcze, co z natury stawia mu opór i

sprzeciwia mu się. Albowiem tak jak sparaliŜowane części ciała, kiedy się chce poruszyć

je w prawo, zwracają się wręcz przeciwnie w lewo, zupełnie tak samo dzieje się i w Ŝyciu

duchowym: bo pragnienia ludzi nieopanowanych zmierzają w przeciwnym kierunku

[aniŜeli nakazy rozumu]. Tylko Ŝe w odniesieniu do ciała odchylenie to jest widoczne, w

odniesieniu zaś do duszy nie jest widoczne. Niemniej jednak przyjąć moŜe naleŜy, Ŝe i w

duszy jest coś oprócz rozumu, co mu się sprzeciwia i przeciwstawia. Czym zaś się ono

róŜni od rozumu, to jest [tu] obojętne. Okazuje się natomiast, Ŝe i ono - jak juŜ

powiedzieliśmy - uczestniczy w rozumie. Powolne jest mianowicie - przynajmniej u

człowieka opanowanego - rozumowi. A moŜe jeszcze posłuszniejsze jest u człowieka

umiarkowanego i męŜnego; zgadza się bowiem u niego pod kaŜdym względem z

rozumem.

A więc i nierozumna część duszy jest - jak się okazuje - dwojaka; wegetatywna bowiem

jej strona nie ma nic wspólnego z rozumem; druga natomiast, która jest zdolnością

poŜądania i wszelkiego w ogóle pragnienia, uczestniczy poniekąd w rozumie o tyle, o ile

mu ulega i jest mu posłuszna. W tym samym znaczeniu mówimy teŜ o posłuszeństwie

wobec ojca lub przyjaciół, w innym natomiast znaczeniu mówimy o znajomości np.

matematyki. śe zaś nierozumna część duszy posłuszna jest poniekąd rozumowi, tego

dowodzi udzielanie napomnień oraz wszelka zarówno nagana, jak zachęta. Jeśli tedy

trzeba i tej części duszy przyznać udział w rozumie, to i rozumna część duszy jest

dwojaka: bądź rozumna we właściwym tego słowa znaczeniu i sama w sobie, bądź teŜ

posłuszna rozumowi jakby ojcu.

Ta róŜnica jest teŜ podstawą podziału dzielności na róŜne rodzaje [czyli na róŜne zalety].

Jedne z nich nazywamy dianoetycznymi, inne zaś etycznymi, czyli cnotami, a mianowicie

mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia i rozsądek - zaletami dianoetycznymi, a

szczodrość i umiarkowanie - etycznymi. Mówiąc bowiem o czyimś charakterze, nie

mówimy, Ŝe ktoś jest mądry lub pojętny, lecz Ŝe jest łagodny lub umiarkowany, ale i

mądrego chwalimy z powodu tej jego trwałej dyspozycji; te zaś spomiędzy trwałych

dyspozycji, które zasługują na pochwałę, nazywamy zaletami.

Księga II

1. Dzielność etyczna jest skutkiem przyzwyczajenia, dzielność dianoetyczna -

doświadczenia

Dwa tedy są rodzaje dzielności, z których jeden stanowią zalety dianoetyczne

[intelektualne], drugi zaś - zalety etyczne, czyli cnoty. OwóŜ zarówno powstanie, jak i

rozwój zalet dianoetycznych jest przewaŜnie owocem nauki i dlatego wymagają one

doświadczenia i czasu; etycznych natomiast nabywa się dzięki przyzwyczajeniu (...).

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 3 z 20

Wynika stąd teŜ, Ŝe Ŝadna z cnót nie jest nam z natury wrodzona; nic bowiem z tego, co

jest wrodzone, nie daje się zmienić dzięki przyzwyczajeniu; tak np. kamień, z natury w

dół spadający, nie da się przyzwyczaić do wznoszenia się w górę, chociaŜby go ktoś

usiłował przyzwyczaić, rzucając go w górę niezliczoną ilość razy; nie da się teŜ

przyzwyczaić ani ogień do spadania w dół, ani Ŝadna inna rzecz do niczego - wbrew swej

naturze. Więc cnoty nie stają się udziałem naszym ani dzięki naturze, ani wbrew naturze,

lecz z natury jesteśmy tylko zdolni do ich nabywania, a rozwijamy je w sobie dzięki

przyzwyczajeniu.

A dalej: jeśli coś jest nam wrodzone, to zawsze naprzód uzyskujemy pewne zdolności, a

później dopiero wykonujemy odnośne czynności, co występuje na jaw [np.] przy

wraŜeniach zmysłowych (albowiem nie dzięki częstemu widzeniu i nie dzięki częstemu

słyszeniu nabyliśmy [zdolności odbierania] odnośnych wraŜeń, lecz odwrotnie:

posiadaliśmy juŜ te zdolności, zanim robiliśmy z nich uŜytek, a nie posiedliśmy ich dzięki

temu uŜytkowi); cnót natomiast nabywamy dzięki uprzedniemu wykonywaniu czynów

[etycznie dodatnich], jak się to dzieje takŜe i w dziedzinie innych sztuk. Tych bowiem

rzeczy, których trzeba się nauczyć, by je wykonywać, tych uczymy się właśnie przez ich

wykonywanie; tak np. budowniczowie kształcą się budując domy, a cytrzyści - grając na

cytrze. Tak samo stajemy się sprawiedliwi postępując sprawiedliwie, umiarkowani przez

postępowanie umiarkowane, męŜni przez męŜne zachowywanie się.

Świadczy o tym takŜe to, co się dzieje w Ŝyciu państwowym: przyzwyczajenie bowiem

jest tym, za pomocą czego prawodawcy wyrabiają cnoty w obywatelach; i to jest właśnie

intencją kaŜdego prawodawcy, a jeśli który urzeczywistnia ją w sposób nieodpowiedni,

błądzi, i tym właśnie róŜni się ustrój jednego państwa od ustroju drugiego, dobry - od

złego.

A dalej: wszelka cnota zanika skutkiem tych samych przyczyn i pod wpływem tych

samych czynników, którym zawdzięcza swe powstanie; a podobnie dzieje się teŜ z

wszelką sztuką: przez granie bowiem na cytrze stają się cytrzystami zarówno dobrzy, jak

źli cytrzyści. Tak samo ma się teŜ rzecz z budowniczymi i z przedstawicielami wszystkich

innych sztuk i rzemiosł, gdyŜ przez dobre budowanie domów staną się ludzie

budowniczymi dobrymi, a przez złe - złymi. Bo gdyby nie tak było, nie trzeba by wcale

nauczyciela, lecz kaŜdy przychodziłby na świat mistrzem lub partaczem. Tak samo ma

się rzecz i z cnotami: przez wykonywanie bowiem tych czynności, które pociągają za

sobą stosunki rodzące zobowiązania wobec ludzi, stają się jedni z nas sprawiedliwi,

drudzy zaś niesprawiedliwi;

zaleŜnie zaś od tego, czy przywykniemy do strachu, czy teŜ do odwagi w obliczu

niebezpieczeństwa, stajemy się bądź ludźmi męŜnymi, bądź tchórzami. To samo dzieje

się teŜ w odniesieniu do Ŝądz i do uczuć gniewu: jedni stają się umiarkowani i łagodni,

drudzy zaś rozwiąźli i porywczy, poniewaŜ w danych okolicznościach pierwsi zachowują

się w ten, a drudzy w inny sposób. Jednym więc słowem, dzięki takim samym

czynnościom powstają trwałe dyspozycje. Dlatego trzeba czynności swe ukształtować w

pewien sposób, jako Ŝe za rozmaitymi czynnościami idą rozmaite dyspozycje. Niemałą

więc stanowi róŜnicę przyzwyczajenie się od wczesnej młodości do takiego lub innego

sposobu postępowania, lecz zaleŜy od tego bardzo wiele, a raczej wszystko.

2. Praktyczne wskazówki umoŜliwiające zdobycie cnoty

PoniewaŜ rozwaŜania niniejsze mają - w przeciwstawieniu do wszystkich innych - cel nie

teoretyczny (zastanawiamy się bowiem nad dzielnością nie dla poznania, czym ona jest,

lecz po to, aby stać się dzielnymi, bo w przeciwnym wypadku nie mielibyśmy Ŝadnego

poŜytku z tych rozwaŜań), przeto musimy zastanowić się nad zagadnieniami związanymi

z działaniem, a mianowicie, w jaki sposób naleŜy go dokonywać; ono bowiem rozstrzyga

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 4 z 20

teŜ - jak juŜ o tym była mowa - o kierunku naszych trwałych dyspozycji. śe więc naleŜy

postępować zgodnie ze słuszną oceną, to jest pogląd powszechny, który przyjmijmy jako

załoŜenie.

NiŜej będzie o tym mowa, na czym polega owa słuszna ocena i jaki jest jej stosunek do

innych zalet. Z góry zaś na to jedynie zgodzić się trzeba, Ŝe wszelkie zagadnienia

praktyczne przedstawiać naleŜy w ogólnym zarysie tylko, a nie w sposób ścisły, jak to juŜ

zresztą na początku powiedzieliśmy, Ŝe Ŝądać naleŜy zawsze opracowania zgodnego z

naturą przedmiotu. OtóŜ kwestie dotyczące postępowania i tego, co poŜyteczne, nie

dopuszczają Ŝadnych stałych określeń, podobnie jak zagadnienie tego, co jest zdrowe.

Jeśli zaś tak się rzecz ma w odniesieniu do kwestii ogólnych, to tym bardziej nie moŜe

być dokładne opracowanie poszczególnych kwestii jednostkowych; nie podpada ono

bowiem pod Ŝadną sztukę ani pod Ŝadne przepisy, lecz sami działający muszą zawsze

stosować się do danych okoliczności, jak się to dzieje teŜ przy wykonywaniu sztuki

lekarza czy sternika.

Ale chociaŜ taki jest charakter rozwaŜań niniejszych, to jednak trzeba usiłować jakoś dać

sobie radę. Przede wszystkim więc naleŜy mieć na uwadze przyrodzoną właściwość

przedmiotów, o których mowa, polegającą na tym, iŜ zanikają one z powodu niedostatku i

nadmiaru; to samo widzimy teŜ w odniesieniu do siły fizycznej i do zdrowia (jest bowiem

rzeczą wskazaną posługiwać się dla wyjaśnienia rzeczy niedostrzegalnych świadectwem

tego, co dostrzegalne). Bo zarówno nadmiernie natęŜające, jak teŜ niedostateczne

ćwiczenia fizyczne podkopują siłę;

a podobnie teŜ jadło i napój, jeśli są zbyt obfite lub niewystarczające, niszczą zdrowie, w

miarę natomiast uŜywane, stają się źródłem zdrowia, wzmacniają je i utrzymują. OtóŜ tak

samo ma się rzecz z umiarkowaniem, męstwem i innymi cnotami. Kto bowiem od

wszystkiego się uchyla i wszystkiego się obawia, i na nic się nie naraŜa, staje się

tchórzem; kto natomiast niczego w ogóle się nie lęka, lecz wszystkiemu śmiało czoło

stawia, ten doprowadza do zuchwalstwa, podobnie jak ktoś, kto uŜywa wszelkiej

przyjemności i Ŝadnej się nie wyrzeka - do rozwiązłości; kto natomiast unika kaŜdej, jak

to czyni sensat, staje się zupełnie niewraŜliwy. A więc od niedostatku i nadmiaru zanika

umiarkowanie i męstwo, utrzymują się natomiast dzięki umiarowi.

Ale nie dość na tym, Ŝe cnoty zawdzięczają swe powstawanie, wzrost i zanik tym samym

przyczynom i czynnikom, lecz nadto jeszcze wśród tychŜe samych przyczyn znajdują się

takŜe [odnośne] czynności;'° tak samo bowiem ma si ę rzecz takŜe w odniesieniu do

innych przedmiotów bardziej dostrzegalnych, jak np. w odniesieniu do siły fizycznej;

wszak źródłem jej jest dobre odŜywianie się i liczne trudy, które się znosi, a

najzdolniejszy do tego jest człowiek silny. Tak samo ma się teŜ rzecz i z cnotami; bo

dzięki wstrzymywaniu się od rozkoszy zmysłowych stajemy się umiarkowani, a będąc

nimi, najłatwiej moŜemy się od rozkoszy tych wstrzymywać. Podobnie i w odniesieniu do

męstwa: wszak przywykłszy do pogardy dla niebezpieczeństwa i do naraŜania się na nie,

stajemy Się męŜni, a skoro juŜ nimi się staliśmy, najłatwiej nam naraŜać się na owo

niebezpieczeństwo.

3. Związek cnoty z przyjemnością i przykrością

Za oznakę trwałych dyspozycji uwaŜać naleŜy przyjemność lub przykrość, które

towarzyszą czynnościom; bo kto wyrzeka się rozkoszy zmysłowych i to właśnie go

raduje, ten jest umiarkowany; kto zaś odczuwa to jako cięŜar, jest rozwiązły; kto naraŜa

się na niebezpieczeństwa i to go cieszy lub przynajmniej nie sprawia mu przykrości, ten

jest męŜny, kto zaś przy tym odczuwa przykrość, jest tchórzem. Przyjemności bowiem i

przykrości tyczy się dzielność etyczna. Wszak ze względu na przyjemność dopuszczamy

się czynów niecnych, a ze względu na przykrość wstrzymujemy się od czynów pięknych.

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 5 z 20

Dlatego trzeba od wczesnej młodości być wdraŜanym poniekąd, jak mówi Platon, do

radości i zmartwienia z powodu tych rzeczy, którymi naleŜy się cieszyć i martwić; na tym

bowiem właśnie polega naleŜyte wychowanie.

A dalej: cnoty dotyczą postępowania i doznawania namiętności, a kaŜdej namiętności i

wszelkiemu postępowaniu towarzyszy przyjemność lub przykrość, więc [i] z tego względu

tyczyłaby się dzielność etyczna przyjemności i przykrości.

Wskazuje teŜ na to fakt, Ŝe za ich pomocą wymierza się kary; kary bowiem są jak gdyby

zabiegami leczniczymi, wszelkie zaś leczenie z natury swej polega na stosowaniu tego,

co jest przeciwieństwem [danego niedomagania].

A dalej, jak juŜ o tym przedtem była mowa, wszelka trwała dyspozycja psychiczna ma

związek z tymi rzeczami i tych się tyczy, pod których wpływem z natury swej zmienia się

na niekorzyść lub korzyść; przyjemności zaś i przykrości są właśnie tym, przez co ludzie

stają się źli, gdyŜ gonią za takimi i unikają takich, za którymi gonić i których unikać nie

naleŜy, lub czynią to wtedy, kiedy nie naleŜy, lub tak, jak nie naleŜy, lub błądzą w jakiś

inny ze sposobów, które dadzą się tu pojęciowo wyróŜnić. Dlatego określa się nawet

cnoty jako pewnego rodzaju brak namiętności i spokój: niesłusznie jednak, poniewaŜ ma

się tu na myśli znaczenie bezwzględne, a nie podaje się, w jaki sposób i kiedy jest to

wskazane lub nie jest wskazane - i jakie inne mogą tu być dodane bliŜsze określenia.

Zakładamy więc, Ŝe ten rodzaj dzielności polega na takim, jak najlepszym postępowaniu

w odniesieniu do przyjemności i przykrości, charakter zaś etycznie ujemny-na

postępowaniu przeciwnym.

Do tego samego wyniku moŜemy dalej dojść takŜe w następujący sposób: poniewaŜ

trojakie są rzeczy , które się wybiera, i trojakie, których się unika: to, co moralnie piękne,

co poŜyteczne i co przyjemne, oraz ich przeciwieństwa - to, co moralnie szpetne, co

szkodliwe i co przykre, przeto cnotliwym człowiekiem jest ten, kto się do tego

wszystkiego ustosunkowuje w sposób właściwy, złym zaś ten, kto w tym ustosunkowaniu

błądzi; odnosi się to zwłaszcza do przyjemności, która jest wspólna wszystkim istotom

Ŝyjącym i towarzyszy wszystkiemu, co się wybiera: zarówno bowiem to, co moralnie

piękne, jak i to, co poŜyteczne, jest przyjemne. A dalej: [pragnienie przyjemności] jest w

nas od dzieciństwa zakorzenione; dlatego tak trudno jest wyzbyć się tego uczucia,

którym przepojone jest całe Ŝycie. Przyjemność i przykrość są teŜ - dla jednych z nas w

silniejszym, dla innych w słabszym stopniu - wytycznymi naszego postępowania. ToteŜ

muszą one być ośrodkiem wszystkich naszych rozwaŜań; niemałej bowiem wagi rzeczą

dla działania jest naleŜyty lub nienaleŜyty sposób doznawania przyjemności i przykrości.

Ponadto trudniej jest - jak mówi Heraklit - walczyć z Ŝądzą rozkoszy aniŜeli z gniewem;

tego zaś, co trudniejsze, dotyczy zawsze i sztuka, i dzielność; bo nawet to, co dobre,

większą ma wartość w odniesieniu do tego, co trudniejsze. Tak Ŝe i z tego względu

wszelkie badania, których przedmiotem jest dzielność etyczna [jednostki] i nauka o

państwie, dotyczą kwestii przyjemności i przykrości; kto bowiem do tych uczuć

ustosunkowuje się w sposób naleŜyty, ten jest dobry, zły zaś ten, kto to czyni w sposób

niewłaściwy.

Tyle więc o tym, Ŝe dzielność etyczna dotyczy przyjemności i przykrości; Ŝe te same

przyczyny, którym zawdzięcza swe powstanie, powodują teŜ, w miarę jak ulegają

zmianom, zarówno jej wzrost jak i zanik; Ŝe wreszcie te czynności, którym zawdzięcza

swe powstanie, są tymi samymi, w których się ona teŜ iści.

4. Cnoty osiąga się przez działanie

2009-10-20

ARYSTOTELES - ETYKA NIKOMACHEJSKA.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: