Pogańska praktyka w świetle odkryć archeologicznych.pdf

Pogańskie praktyki Słowian w świetle odkryć archeologicznych w roku 2007

Autor tekstu: Grzegorz Antosik

D zięki korzystnym zmianom prawnym od kilku lat widoczny jest znaczny postęp

archeologicznych prac badawczych. Pieniądze płyną z kieszeni prywatnych inwestorów a liczba

stanowisk ciągle wzrasta. Efektem jest szybkie poszerzanie się zakresu wiedzy o historii i

kulturze materialnej naszych przodków.

Niniejszy tekst poświęcony jest tylko odkryciom związanym z pogańskimi wierzeniami

Słowian. Temat jest intrygujący ze względu na wciąż niedostateczną liczbę źródeł mogących

umożliwić jego poznanie a jednocześnie silną potrzebę poznawania z powodu jego znaczenia

dla naszej tożsamości. Każde nowe odkrycie przybliża nas więc do owej tajemniczej religii

ojców. W roku 2007 udało mi się odnotować kilkanaście odkryć archeologicznych o różnej

istotności. Ponieważ nie doczekają się one nigdy jednego całościowego opracowania

naukowego, postanowiłem zebrać je w tekście popularyzatorskim. Oczywiście, by zdobyć

wyczerpujące, rzetelne informacje trzeba będzie sięgnąć po poszczególne naukowe publikacje

książkowe, które zapewne ukażą się (lub właśnie się ukazują) w przyszłości. Tymczasem

pozwoli to zaspokoić chwilowy głód wiedzy oraz utwierdzić się w przekonaniu, że z dnia na

dzień coraz lepiej poznajemy słowiańską religię.

Opisów, które dalej następują nie można traktować jako prawdy ostatecznej. W dużej

mierze opierają się one na doniesieniach prasowych, a więc na publikacjach, które nie były

tworzone przez naukowców. Ponadto materiały nie zostały jeszcze opracowane, czyli sami

naukowcy nie mają pewności jak należy interpretować to, co udało im się wydobyć na światło

dzienne. W miarę możliwości starałem się weryfikować doniesienia i mogę powiedzieć, że

niektóre są w pełni zgodne ze stanem faktycznym. Nie w każdym przypadku jednak udało mi

się to zrobić. Dlatego każda podawana informacja zawiera odniesienie do źródła i można

osobiście ocenić jej wiarygodność.

Jednym z najciekawszych odkryć 2007 roku wydają się być wykopaliska w Batorzu.

Pracami kierował archeolog Zbigniew Wichrowski, szef Muzeum Regionalnego w Kraśniku. Na

tym terenie obecnie jest już rozbudowywany wyciąg narciarski. Wcześniej jednak, dzięki

badaniom ratowniczym, udało się przebadać słowiański gród z VIII-IX w. Okazał się starszy niż

podejrzewali archeolodzy — pochodzący jeszcze z czasów plemiennych. Potężny, otoczony fosą

i drewnianą palisadą, zajmował blisko 10 ha. Gród nie był typowy. Wewnątrz nie stwierdzono

chat mieszkalnych, a tylko kilkanaście palenisk i glinianych pieców. Wielkość tego grodu oraz

sąsiednich — Guciowa i Chodlika — świadczy, że pełniły one funkcję ważniejszą niż obronna.

Wichrowski podejrzewa, że w Batorzu rozwinął się kult wokół tutejszego jeziora o obwodzie 30

metrów, zasilanego źródłami wypływającymi spod wzgórza. Takie przypadki słowiańskich

kultów jezior i źródeł znane są już historykom od dawna, np. w Radogoszczy czy u Głomaczy.

W pobliżu natrafiono ponadto na pozostałości trzech kurhanów, a więc pochówków typowych

dla ludności słowiańskiej. Kości ludzkie, które w nich się znajdowały wymieszane były ze

zwierzęcymi — wrzucono je do jamy w ziemi i nakryto kopcem. W grobach znajdowały się

również dary, najpewniej złożone jako wyposażenie w zaświaty: żelazne groty strzał i noże,

gliniane naczynia, haczyk do łowienia ryb, zwęglone zboża i zioła. Gród doszczętnie spalono w

X w., zapewne w wyniku postępującej chrystianizacji prowadzonej przez Mieszka I. [1]

Nieco więcej można powiedzieć o innym ważnym odkryciu. Rzuca ono nowe światło na

praktyki pogrzebowo-kultowe Słowian. W Wilanowie (d. Łęki Małe) pod Grodziskiem

Wielkopolskim odkryto 29 palenisk w mocno zagęszczonym układzie, rozłożonych na

przestrzeni 1 ara. Paleniska to jamy zagłębione w gruncie o rozmiarach od około 1,1-1,8 m

(długość) do 0,8-1,3 m (szerokość), przy głębokości w przedziale 0,12-0,6 m. Posiadały one

jednowarstwowe bruki kamienne (otoczaki), czasami dość regularne. Stwierdzono ich

wielokrotne, długotrwałe użytkowanie. Otaczały one jeden kurhan z epoki wczesnego brązu.

Prawdopodobnie 2,5 tys. lat po jego usypaniu jego nasyp nadal był widoczny (obecnie jest już

zniwelowany) i nowi mieszkańcy tych ziem — Słowianie — rozbudowali wokół niego własne

miejsce kultu, gdzie palili ofiary swoim bogom i przodkom. To właśnie kurhanów

wczesnobrązowych, których badania prowadzono jeszcze w latach 50-ych, poszukiwali

naukowcy, którzy natknęli się na ten ośrodek pogańskich praktyk. Znaleźli kilkadziesiąt

obiektów archeologicznych, z których tylko jeden okazał się pochodzić z epoki brązu. W 13

Racjonalista.pl

Strona 1 z 7

paleniskach odnaleziono nieprzepalone kości zwierzęce (głównie szczątki zębów bydła, ale też

szczątki kóz, owiec, koni), przepalone kości ludzkie i ceramikę. Oprócz jam archeolodzy odkryli

też wiele elementów konstrukcyjnych prawdopodobnie związanych z grobami. „Zwęglone

drewniane belki to prawdopodobnie pozostałości bliżej nieokreślonych drewnianych konstrukcji

wznoszonych na zsypanych wcześniej do jamy resztek stosu. Dołki posłupowe, bezpośrednio

przylegające do jam grobowych oraz pojedyncze, znacznych rozmiarów otoczaki kamienne

mogły mieć pierwotną funkcję sprowadzającą się jako oznaczenia lokalizacyjne danego grobu.

Drewniane słupy mogły też być nośnikiem bliżej nieokreślonych pojemników” – wypowiedział

się Krzyszowski. Przypuszcza się, że są to w większości ciałopalne i bezpopielnicowe groby

jamowe, tzw. groby typu Alt Käbelich. Oczywiście tak duże miejsce kultu nie mogło być

znacznie oddalone od siedzib ludzkich. W pobliżu znajdują się ślady osadnictwa z VIII-X w.

Pobrane próbki geologiczne i węgli drzewnych trafiły do ekspertyzy. [2] ,

Badania prowadził archeolog Andrzej Krzyszowski z Muzeum Archeologicznego w

Poznaniu (zajmował się nimi także dr Dariusz Sikorski z Instytutu Historii Uniwersytetu im. A.

Mickiewicza w Poznaniu), który zakończył je w ubiegłym roku i przygotował już sprawozdanie

dla służb konserwatorskich. W tym roku powinien się ukazać poprawiony artykuł autorstwa

Krzyszowskiego w pracy zbiorowej na temat badań prowadzonych w tym miejscu w 2006 r. Na

publikację najnowszych wyników trzeba będzie trochę poczekać. [3]

Kontynuując temat słowiańskich pochówków warto dłuższą chwilę poświęcić miejscowości

Międzygórze koło Kleczanowa. Sam Kleczanów okazał się lokalizacją cmentarzyska

kurhanowego, które pozostało nienaruszone do naszych czasów, mimo że okolica przeznaczona

została na grunty orne. Ponadto do tej pory przetrwała tam tradycja miejsca świętego, gdyż

corocznie udają się w nie procesje zielonoświątkowe. [4] W Międzygórzu również ulokowane

jest wczesnośredniowieczne cmentarzysko, składające się z 13 kurhanów z VIII-IX w. Odkryto

je w roku 2004 a w 2006 rozpoczęto badania. W roku 2007 przeprowadzono badanie

archeologiczne jednego z kurhanów. Prowadzili je archeolodzy z UMCS w Lublinie pod

kierownictwem dr Jerzego Libery. Kurhan miało średnicę ponad 10 m i 1,5 m wysokości. U jego

podnóża, między nim a innymi kurhanami, odkryto potłuczone naczynia świadczące o stypach

pogrzebowych i obrzędach związanych z kultem zmarłych, w trakcie których je tłuczono

(zapewne na Zielone Świątki i Dziady). Znalezione potłuczone naczynia wskazują, że po

zakończeniu obrzędów ku czci zmarłych były one celowo rozbijane. Odkryto również nóż

żelazny. Stwierdzono, że umiejscowienie znaleziska spalonych kości ludzkich i fragmentów

naczynia świadczy o nakurhanowym pochówku ciałopalnym złożonym w popielnicy na

specjalnym nasypie. [5]

W trakcie badań nad neolitycznymi grobowcami w Stryczowicach w gminie Waśniów na

wzniesieniu archeolodzy Sławomir Sałaciński i Barbara Matraszek natrafili na coś, co określono

jako „cmentarz odrzuconych”. Rozkopany pagórek zawierał materiał znacznie młodszy niż się

spodziewano. Cmentarz wstępnie datowany jest na XI w. Czy Stryczowice były już wtedy

schrystianizowane? Pochówek szkieletowy wskazuje na to, że tak, ale sposób obchodzenia się

ze zmarłymi świadczy o chrystianizacji powierzchownej, nie potrafiącej zwalczyć jeszcze wielu

zachowań o pogańskiej proweniencji. W sąsiedniej miejscowości, oddalonej o dwa kilometry

Mominie, znajdowała się jedna z najstarszych parafii w Polsce – zapisana już w bulli

gnieźnieńskiej z 1136. Także nazwy okolicznych wsi — Broniszowice, Mirkowice, Kosowice czy

Worowice – wykazują dawny, słowiański rodowód. Teren wokół Stryczowic był jednym z

najdawniej zasiedlonych obszarów słowiańskich w okolicy. Na badanym cmentarzysku

natrafiono najpierw na zdeformowaną, prawdopodobnie wodogłowiem, czaszkę potężnie

zbudowanego mężczyzny. Dalsze prace ujawniały kolejne szkielety wykazujące nietypowe

cechy — jeden ze zmarłych został pochowany z odciętą dłonią, jeszcze inny twarzą do ziemi.

Tego typu postępowanie z nieboszczykami jest jednak znane z wielu innych wykopalisk

cmentarnych w Polsce. Za bardziej intrygujący należy uznać szkielet kobiety z podwiązanymi

do miednicy nogami. Nie wiadomo, co było przyczyną takiego potraktowania. Można tylko

pokusić się o spekulacje, że była to kara za jakiś występek natury moralnej bądź, z jakiejś

nieznanej przyczyny, zabezpieczenie przed powrotem z zaświatów. [6]

Przy pl. Matejki w Krakowie odkryto szkielety dwóch mężczyzn pochowanych w IX w. Na

tajemnicze szkielety leżące cztery metry pod ziemią natknęli się robotnicy budujący nową aulę

dla Akademii Sztuk Pięknych. Jeden szkielet zachował się w całości, a drugiego tylko dolna

połowa. Mężczyźni zostali złożeni w wąskiej szczelinie, naprzeciw siebie, głowa jednego u nóg

drugiego, bez żadnego wyposażenia. Jeden miał 20 lat i 178 cm wzrostu, drugi 20 kilka lat i

170 cm. Nie stwierdzono uszkodzeń ciała mogących spowodować ich śmierć. Na pewno byli

poganami, choć nie wiadomo dlaczego ich nie spalono i nie

pochowano w typowym kurhanie. Spekuluje się, że obrazili

bogów. Badania szkieletów prowadzili antropolodzy z

Uniwersytetu Jagiellońskiego, m.in. dr Henryk Głąb. [7]

W bydgoskim Fordonie, przy ul. Wyzwolenia, wykopano

ponad 40 szkieletów. Niektóre kompletne; są też jednak

wyłącznie same czaszki. Zmarłych układano w narożniku byłego

przykościelnego cmentarza, pod płotem. Tylko 3 szkielety

znajdowały się w trumnach. Pozostałe ciała pochowano

prawdopodobnie owijając je tylko materiałem. Ponieważ miały

sprzyjające warunki, mogły przeleżeć w ziemi sto, ale i nawet

kilkaset lat. Z tego względu trudno określić ich wiek – przyjmuje

się dosyć szeroki zakres czasowy między XVI a XIX w. Tych ludzi

nie pochowano w trumnach, co może wskazywać, że byli raczej

ubogimi, prawdopodobnie mieszczanami. Dwa szkielety (jeden

miał otwartą szczękę – stąd podejrzenie, że ginął w męczarniach)

miały ułożoną dużą dachówkę na piersi i kilka wokół głowy. Wokół innej czaszki ułożono

kamienie. Były to zapewne osoby wykluczone ze społeczeństwa za czary i zabezpieczone przed

powrotem z zaświatów. Szkielet dziecka został tam złożony zapewne dlatego, że było

nieochrzczone, bądź było potomkiem czarownicy. W Fordonie w XVII w. odbyło się

przynajmniej kilka procesów o czary. Wyniki prac archeologicznych oceniał Wojciech Siwiak z

Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Bydgoszczy. [8]

W Dąbrówce Barcińskiej odkryto cmentarz funkcjonujący w XV-XVIII w. Na razie

ciekawostką jest szkielet kobiety z półsierpem na szyi. Była zapewne czarownicą, a sierp miał

uciąć jej głowę gdyby chciała wstać z grobu. Znaleziono też szkielet pochowany twarzą do

ziemi. Kościół w Dąbrówce pełnił długi czas rolę parafii dla okolicznych wsi, stamtąd też

zapewne trafiali pochowani tu ludzie. Dokładniejszych informacji na temat cmentarza

należałoby poszukać w archiwum parafialnym. Odkrycia dokonał Krzysztof Leśniewski z

Dąbrówki, z zamiłowania historyk. Zgłoszoną sprawą zajęła się Tamara Zajączkowska z Biura

Konserwatora Zabytków. [9] Prace prowadziła dr Alicja Drozd z Zakładu Antropologii UMK w

Toruniu. [10]

Archeolodzy z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika od wielu lat prowadzą w

Kałdusie, niedaleko Chełmna, badania archeologiczne, które zaowocowały rozległym dorobkiem

wiedzy o rzeczywistości wczesnego średniowiecza, w tym o miejscach pogańskiego kultu

Słowian. [11] W roku 2007 znaleźli na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku ślady praktyk,

które miały chronić ludzi przed zmarłymi powracającymi z tamtej strony. Jednym z

najciekawszych znalezisk był podwójny grób z XI w. z ciałami mężczyzny i kobiety, którym

przed pogrzebem ścięto głowy. Archeolodzy znaleźli również szkielety ułożone na boku lub

brzuchu bez wyposażenia, a także takie, które zostały przygniecione głazami. [12]

To nie koniec wieści z Kałdusa. Odkryto tam również pochówki zwierzęce, którym warto

poświęcić osobny temat. Na terenie gródka wewnętrznego fortyfikacji z XI i XII w. przy Górze

Świętego Wawrzyńca odkryto czaszkę końską z fragmentem naczynia ceramicznego ułożoną na

kamiennym bruku. Znalezisko datowane zostało na pierwszą połowę XI w. Taka forma

wskazuje niewątpliwie na ślad pogańskiego obrzędu. [13]

Na terenie bogatej osady hutniczej w Łośniu przy ul. Ornej 15 odkryto pochówek

ciężarnej krowy bez rogów (czaszka prawdopodobnie zdeformowana), ułożonej w pozycji

embrionalnej, datowany na połowę XII w. Zwierzę zabito zapewne uderzeniem dzidy (ślad na

żebrach) i złożono na osi wschód-zachód. [14] Podobne pochówki znajdywano już w pobliżu

innych stanowisk hutniczych. Wskazuje to na wyobrażane wtedy związki procesów hutniczych z

procesami rozrodczymi. [15] Odkryto ponadto też całą jamę z kośćmi, głównie krów (żuchwy i

szczęki oraz cała głowa z rogami). Badania prowadzili archeolodzy z Muzeum Miejskiego

„Sztygarka" w Dąbrowie Górniczej a także Dariusz Rozmus, kustosz działu archeologii muzeum

i kierownik wykopalisk. [16]

Wcześniej w Łośniu dokonywano już bardzo podobnych odkryć. W 1998 r. znaleziono

pochówek młodej krowy ułożonej pod brukiem kamiennym na osi wschód-zachód. Posiadała

przy głowie ołowianą ozdobę. [17] Wcześniej na taki sam pochówek (bez ozdoby) natrafiono

tam już w 1993 r. Krowa ta jednak nie była normalna – miała dorosłe zęby i nie zrośniętą

czaszkę w wyniku jakiejś choroby, brakowało jej rogów (co przypomina również szkielet z

Racjonalista.pl

Strona 3 z 7

2007). Wydatowano ją na XII w.

Deformacje czaszki spowodowały, że

początkowo wzięto ją za szkielet konia i te

błędne informacje opublikowano w pracy

naukowej. [18] Pomyłkę stwierdzono

niedawno, po badaniach

archeozoologicznych. W 2005 r. znaleziono

jeszcze jeden pochówek krowy, ale już

ułożony ukośnie, bez ozdób, bez przykrycia

brukiem.

Bogato i intrygująco prezentują się

znajdywane w 2007 r. tzw. ofiary

zakładzinowe. Warto zacząć od Klenicy

koło Bojadeł. Tam odkryto w grodzie

wstępnie datowanym na IX w., należącym

zapewne do plemienia Obrzan (pierwotnie

obstawiano Dziadoszan), dwie ofiary

zakładzinowe. Pod starszym umocnieniem

wału odkryto dwie czaszki dziecięce, zaś

pod wałem młodszym fragment poroża jelenia. Ponadto znajdowała się tam ceramika typu

Tornow-Klenica. Ofiara zakładzinowa z dzieci to jedyny taki znany przypadek w Polsce z tego

okresu. Gród podobnego typu jak Klenica kilka lat wcześniej przebadano w oddalonej o

niespełna 30 km Sławie. Wydatowano jego budowę na wiek IX. Prace prowadzili naukowcy z

Instytutu Archeologii i Etnologii PAN z Wrocławia we współpracy z niemieckimi badaczami z

Instytutu Ernsta Moritza Arndta Uniwersytetu w Greifswald w Meklemburgii. Ze strony polskiej

kierował badaniami dr Dominik Nowakowski. [19]

Prawdopodobną ofiarę zakładzinową z

dziecka odnaleziono też niedługo później w pobliżu

kościoła Wniebowziętej Panny Marii w Usti na

Łabą, w podwalinach średniowiecznego domu. Pod

ziemią znajdował się czterdziestocentymetrowy

szkielet dziecka, ułożony na brzuchu. Wstępnie

stwierdzono, że chodzi o pozostałości najwyżej

półrocznego dziecka z XIII lub XIV wieku. Prócz

teorii ofiary zakładzinowej wysunięto też inną —

mogło także chodzić o niechciane dziecko, które

zmarło wskutek przemocy bądź choroby i zostało

pochowane potajemnie. Prace prowadzili

archeolodzy czescy Lukáš Gál i Marta Cvrková.

Analiza kości została zakończona w tym roku, ale

jej wyniki nie są jeszcze znane. [20]

Mniej niezwykła była zakładzina z ul. Jasnej

w Jeleniej Górze. Pochodziła z późnego

średniowiecza. Były to zamurowane w ścianie

fragmenty ceramiki z kośćmi, co wskazuje, że do

garnka włożono jakieś mięso. Badania nadzorował

archeolog Adam Łaciuk. [21]

Ponadto w czasie przebudowy Małego Rynku

w Krakowie znaleziona została pisanka.

Znajdowała się pod podłogą drewnianego budynku

handlowego z XI w. Jedną z funkcji pisanek było

odstraszanie złych mocy. Badania prowadził m.in.

Emil Zaitz, archeolog z Muzeum Archeologicznego w Krakowie. [22]

Warto na koniec pokusić się o pewne ogólne stwierdzenia. Niektóre wyniki badań

archeologicznych z 2007 r. wydają się, jeśli nie przełomowe, to na pewno bardzo istotne.

Takimi jest zestawienie grodów w Batorzu, Chodliku i Guciowie jako przeznaczonych do

szczególnych funkcji, prawdopodobnie kultowych. Takie znaczenie też ma stwierdzenie ofiar

zakładzinowych z dzieci w Klenicy i Usti. Wiemy więc, że wśród plemienia Słowian

zamieszkującego część dzisiejszego województwa lubelskiego (Lędzianie lub „Sandomierzanie”)

rozwinął się specyficzny, rozbudowany, oficjalny kult a na ofiary mające przynieść pomyślność

budowanym konstrukcjom (grodom, chatom) Słowianie mogli przeznaczać nie tylko zwierzęta,

pożywienie, jajka ale także dzieci.

Druga partia materiałów utwierdza nas w przekonaniach, które w świecie naukowym

pojawiły się już wcześniej. Ciałopalne praktyki pogrzebowe zostały poznane już dosyć dobrze,

a Wilanowo czy Kleczanów powiększają zasób wiedzy o rozmieszczeniu ciałopalnych

cmentarzysk, o ich szczegółowych formach i znaczeniu dla społeczności. Po narzuceniu

chrześcijaństwa i zastąpieniu praktyk ciałopalnych grzebalnymi nie znikają wszelkie ślady

pogaństwa. Oto teraz pojawia się gwałtowna potrzeba uchronienia się przed niespalonymi

zmarłymi, którzy wciąż posiadając ciało mogli powracać do świata żywych, by im szkodzić.

Stąd wyraźne pozostałości antywampirycznych zabiegów magicznych z Kałdusa, Stryczowic,

trwających w świadomości ludowej bardzo długo, co potwierdzają wykopaliska z Bydgoszczy i

Dąbrówki. Niezwykle ciekawie prezentuje się na tym tle rzadki przypadek pochówku

szkieletowego z epoki słowiańskiego pogaństwa stwierdzony w Krakowie.

Długotrwałe okazują się też zabiegi magiczne wobec zwierząt, jak w Kałdusie, a także w

Łośniu, gdzie dodatkowo obserwujemy konkretne, specyficzne zabiegi wobec młodych krów.

Powiększa się ponadto zasób wykrytych ofiar zakładzinowych, również mocno i długo

ugruntowanych w przekonaniach ludu, przybierających czasem niespodziewane formy.

Wszystko to daje nadzieję, że archeologia rzuci jeszcze wiele światła na praktyki

pogańskie naszych przodków. Należy teraz czekać na publikacje naukowe zawierające

opracowania wymienionych odkryć, a także śledzić, czy dziś nie pojawiło się znów coś nowego.

Może nawet w naszej bardzo bliskiej okolicy.

Przypisy:

[1] Małgorzata Szlachetka, Wyciąg narciarski stanie w miejscu kultu Słowian, w:

Gazeta Wyborcza Lublin, 22.05.2007, s. 2.

[2] Adam Lisiecki, Pogańskie paleniska w Wielkopolsce ; Piotr Bojarski, Święty gaj pod

grodziskiem, w: Gazeta Wyborcza Poznań, 06.04.2007, s. 2; Piotr Bojarski,

Słowiańskie ogniska kultu, w: Gazeta Wyborcza, 24.04.2007, s. 20; Adam Lisiecki,

Cmentarzysko o ciekawych konstrukcjach grobowych odkryte w Wielkopolsce

[3] Dziękuję p. Andrzejowi Krzeszowskiemu za garść ciekawych informacji

potwierdzających medialne doniesienia.

[4] Andrzej Buko (red.), Kleczanów. Badania rozpoznawcze 1989 - 1992, Naukowa

Oficyna Wydawnicza Scientia, Warszawa 1997.

[5] Archeolodzy zbadali zawartość kurhanu z VIII-IX w. Archeolodzy zbadali

zawartość kurhanu z VIII-IX w. odkrytego w Międzygórzu

[6] Zbigniew Tyczyński, Cmentarz ludzi odrzuconych, w: Echo Dnia (mutacja Echo

ostrowieckie), 02.11.2007, s. 2

[7] Wojciech Harpuna, Antropolodzy badają tajemnicze szkielety z placu Matejki, w:

Gazeta Krakowska, 22.10.2007, s. 12.

[8] AT, Wampiry i czarownice mają cmentarz w Fordonie, w: Gazeta Wyborcza

Bydgoszcz, 17.07.2007, s. 2; Anna Stasiewicz, Wyrzuceni poza nawias?, w: Gazeta

Pomorska (dodatek Wiadomości Bydgoskie), 17.07.2007, s. 11; Anna Stasiewicz, Byli

wyrzuceni poza nawias?, w: Gazeta Pomorska, 18.07.2007, s. 12; AST, Cmentarz pod

rynkiem, w: Gazeta Pomorska (dodatek Wiadomości Bydgoskie), 27.11.2007, s. 13.

[9] Iwona Woźniak, Odkrywa się historia, w: Gazeta Pomorska, 12.07.2007, s. 13.

[10] Pragnę w tym miejscu podziękować dr A. Drozd za zweryfikowanie informacji na

temat tego stanowiska.

[11] Wojciech Chudziak, Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na

Pomorzu Nadwiślańskim, Mons Sancti Laurentii, t. 1, Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

[12] Makabryczne praktyki w obronie przed zmarłymi

[13] Poganie pod świętą górą, w: Gazeta Pomorska, 09.08.2007, s. 3.

[14] Pogańskie echa w Łośniu , 22.06.2007; Piotr Sobierajski, Rytualny pochówek?,

Racjonalista.pl

Strona 5 z 7

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: