Realizm duchowy i ontologiczny magii.pdf

W drodze, nr 7 (383) 2005

Page 1 of 13

ALEKSANDER POSACKI SI

Realizm duchowy i ontologiczny magii

1. Ontologia wolno Ļ ci: zwi Ģ zek magii z wol Ģ i wolno Ļ ci Ģ

1.1. Redukcjonizm ontologiczny

Definicja ducha, którego zawsze nale Ň y postawi ę na pierwszym miejscu — zale Ň y od

ontologii. Dla wielu s Ģ to synonimy, ale duchowo Ļę jest dla mnie ontologi Ģ wy Ň szego

rz ħ du, bardziej pierwotn Ģ . Ontologia jednak definiuje rodzaj czy natur ħ duchowo Ļ ci,

o której w etnologii, socjologii czy psychologii religii mówi si ħ raczej w sposób opisowy,

ogólnikowy i niejasny.

Zacznijmy wi ħ c od ontologii, która w jakim Ļ sensie konstytuuje duchowo Ļę czy

pneumatologi ħ jako rzeczywisto Ļę mniej uchwytn Ģ . Wiemy, Ň e ontologia jest to nauka

o bycie, a wi ħ c o rzeczywisto Ļ ciach duchowych i materialnych nie tylko realnych, ale

i — w sensie intelektualnym — mo Ň liwych 1 Ontologia jest ró Ň nie opisywana w wielu

ró Ň nych teoriach metafizycznych.

We współczesnych koncepcjach nauki dominuje fenomenalizm i empiryzm, który

rzekomo milczy lub zawiesza s Ģ d nad ontologiczn Ģ istot Ģ czy przyczyn Ģ badanych

fenomenów, ale w rzeczywisto Ļ ci zbyt cz ħ sto uprawia rodzaj nihilizmu, odnosz Ģ c si ħ do

rzeczywisto Ļ ci ontologicznej poprzez jej ukryt Ģ negacj ħ . Wła Ļ nie dlatego terminem

nihilizm okre Ļ la Victor Frankl postpozytywistyczn Ģ wizj ħ Ļ wiata, której koncepcja nauki

tr Ģ ci zreszt Ģ dzisiaj myszk Ģ , tak Ň e z tego powodu, Ň e propaguje przestarzał Ģ form ħ

materializmu jako jedyn Ģ form ħ bytu 2

Chodzi tu w istocie o redukcjonizm ontologiczny, zamiast — jedynie uprawnionego dla

nauki — redukcjonizmu metodologicznego 3 Uniemo Ň liwia on „obiektywne” czy

„adekwatne” uj ħ cie tematu magii, co uwyra Ņ nimy zwłaszcza na ko ı cu artykułu.

1.2. Istot Ģ magii jest wola

Bezstronna fenomenologia zjawiska magii i jej przejawów — starych i nowych —

(zwłaszcza obecnych w kulturze zachodniej, np. u Aleistera Crowleya) ukazuje jasno, Ň e

istot Ģ magii jest do Ļ wiadczenie woli 4 Jest ona zwi Ģ zana Ļ ci Ļ le z wyobra Ņ ni Ģ ,

obrazowaniem (np. wizualizacj Ģ ), st Ģ d mówi si ħ czasem w kontek Ļ cie zjawisk

magicznych o „paradygmacie wyobra Ņ ni” (J. Prokopiuk), jakby pomniejszaj Ģ c znaczenie

woli 5

Tymczasem to wyobra Ņ nia i jej znaczenie zale ŇĢ od woli. Dlatego j ħ zyk magii posługuje

si ħ symbolem, znakiem czy mitem, wyra Ň aj Ģ c si ħ w rytuale, co okre Ļ la dobrze poj ħ cie

http://www.mateusz.pl/goscie/wdrodze/nr383/05-wdr.htm

2008-02-29

W drodze, nr 7 (383) 2005

Page 2 of 13

inicjacji, tak wa Ň ne dla tradycji ezoterycznej w ogóle. Istot Ģ inicjacji jest z kolei — jak to

trafnie ujmuje Mircea Eliade — radykalna przemiana ontologiczna czy egzystencjalna,

która wła Ļ nie z tej racji musi dotyczy ę tak Ň e woli jako centrum osobowego, czego

obrazem jest temat inicjacyjnej Ļ mierci i narodzenia na nowo 6

Istotn Ģ cech Ģ magii jest wi ħ c woluntaryzm, co potwierdzaj Ģ badania nad współczesnym

ruchami magicznymi przeprowadzone np. przez wybitnego socjologa religii Massimo

Introvigne 7 Wi ħ cej, chodzi tu o swoist Ģ „wol ħ mocy” (jej znaczenie w antropologii

przeczuł Nietzsche), która manifestuje si ħ w estetycznym, a zarazem kryptorytualnym

ta ı cu na grobie zabitego — transcendentnego i osobowego — Boga, co zacz ħ ło si ħ

w renesansie, tak otwartym wła Ļ nie na magi ħ . „Wola mocy” realizuje si ħ bowiem

w zuchwałym Ļ nie o zabiciu takiego wła Ļ nie Boga i zaj ħ ciu Jego miejsca 8

Dlatego tak wa Ň na jest ocena statusu woli w sensie ontologicznym.

1.3. Wolna wola otwarta na transcendencj ħ

Istniej Ģ ró Ň ne koncepcje ontologii i metafizyki, które po krytyce Kanta nie tylko nie

umarły, ale maj Ģ si ħ dobrze. Zwłaszcza Ň e Kant pomimo krytyki metafizyki czy ontologii

przedmiotowej ma zasługi w budowaniu ontologii personalistycznej koncepcji osoby,

a Ļ ci Ļ lej mówi Ģ c tego, co nazwałbym ontologi Ģ subiektu czy metafizyk Ģ podmiotu.

Ontologi ħ osoby, a zarazem jej duchowo Ļę konstytuuje z kolei wła Ļ nie ontologia woli

i wolno Ļ ci czy te Ň ontologia wolnej lub nie–wolnej woli, zawsze b ħ d Ģ cej jednak w relacji

do transcendencji, czy si ħ to dostrzega czy te Ň nie 9

Temat wolno Ļ ci maj Ģ cej zawsze odniesienie do transcendencji wprowadzaj Ģ w obszar

my Ļ li europejskiej — w ostrej polemice z poga ı stwem — dopiero Ļ w. Paweł i Ļ w.

Augustyn (jak tego dowodzi Hannah Arendt) 10 . Ci wielcy my Ļ liciele, ale te Ň ludzie

do Ļ wiadczenia i mistycy, wierzyli w bezpo Ļ redni Ģ relacj ħ z Bogiem transcendentnym

i osobowym. W ich koncepcjach i opisach rzeczywisto Ļ ci chodzi przede wszystkim

o personalizm doskonały czy — mówi Ģ c j ħ zykiem Jacquesa Maritaina — „humanizm

integralny”, którego podstawowym warunkiem jest wła Ļ nie wolno Ļę otwarta na

transcendencj ħ .

Studia nad histori Ģ idei wskazuj Ģ dobitnie na fakt, Ň e jedynie tradycja

judeochrze Ļ cija ı ska proklamuje wyra Ņ nie wolno Ļę woli, otwartej na transcendencj ħ

w przeciwie ı stwie do tradycji poga ı skiej. Dotyczy to nawet szacownej tradycji greckiej,

w której na gruncie antropologii preferowano immanentystyczny fatalizm wraz

z rozmaitymi teoriami kosmicznego fatum i przeznaczenia. Opisywała to do Ļ wiadczenie

sugestywnie tragedia grecka, zbli Ň aj Ģ c si ħ do monistycznej wizji Ļ wiata 11 . W praktyce

duchowej musiało to prowadzi ę do mediumizmu czy kwietyzmu, przypominaj Ģ cych

szama ı skie techniki pseudoekstazy (do których ju Ň porównywano greckie

do Ļ wiadczenia), czyli do Ļ wiadcze ı charakterystycznych dla magii, spirytyzmu czy

wszelkiej fałszywej mistyki 12 .

Tak Ģ kosmocentryczn Ģ wizj ħ Ļ wiata, charakterystyczn Ģ dla ka Ň dego poga ı stwa

i neopoga ı stwa, cechuje wi ħ c programowa „dogmatyzacja immanencji” czy te Ň nawet

ustrukturalizowane „zamkni ħ cie na transcendencj ħ ”. Takie działanie jednak Ň e — co jest

wa Ň ne — pozostaje te Ň w jakim Ļ stosunku do owej transcendencji i dlatego nie mo Ň e

pozostawa ę bez negatywnych i niebezpiecznych konsekwencji dla — poj ħ tej

nieredukcyjnie w tak rozumianym sensie ontologicznym — osoby ludzkiej.

http://www.mateusz.pl/goscie/wdrodze/nr383/05-wdr.htm

2008-02-29

W drodze, nr 7 (383) 2005

Page 3 of 13

Nieredukcyjna i otwarta ontologia człowieka jest wi ħ c najbardziej mo Ň liwa w kontek Ļ cie

tradycji judeochrze Ļ cija ı skiej oraz filozofii, która z tych matryc wyrasta i ma cz ħ sto

ambicj ħ stworzenia własnej metafizyki.

1.4. Próby nowej ontologii i metafizyki

Temat filozofii mistyki, który zawierałby w sobie immanentnie pewn Ģ filozofi ħ magii,

podj ħ ła w sposób szczególny my Ļ l rosyjska w formie „antropologii

Bogoczłowiecze ı stwa” — z Władimirem Sołowjowem i Nikołajem Bierdiajewem na

czele — która reinterpretuje w tym kluczu cał Ģ tradycj ħ filozofii europejskiej 13 Chodzi

tu te Ň o temat do Ļ wiadczenia wewn ħ trznego, zaniedbany czy zmarginalizowany w my Ļ li

zachodniej, który przekraczałby zarówno hegemoni ħ racjonalizmu, jak i empiryzmu.

Z tego punktu widzenia nurty podmiotowe, egzystencjalne, intuicjonistyczne

i woluntarystyczne przeczuwały now Ģ metafizyk ħ , któr Ģ mo Ň na i nale Ň y próbowa ę

budowa ę po Kancie 14 .

Metafizyka taka byłaby bli Ň sza mistyce i temu, co byłoby jej prawie symetrycznym

przeciwie ı stwem w rozmaitych punktach, czyli magii. Badania etnologiczne

potwierdzaj Ģ egoistyczny, samotniczy, woluntarystyczny, nieosobowy, monistyczno–

holistyczny, utylitarny i manipulatywny charakter magii, zwanej z tej racji „manipulacj Ģ

sacrum”, co ma profaniczny charakter 15 . Te charakterystyki tak opisanego

do Ļ wiadczenia magicznego przeczuwała jednak ka Ň da filozofia zorientowana na

personalizm i mogła opracowa ę te intuicje w sposób bardziej uniwersalny. Tym bardziej,

Ň e istniały wzajemne inspiracje etnologii i filozofii, co współcze Ļ nie wida ę u Jacka

Derridy, inspiruj Ģ cego si ħ twórczo Ļ ci Ģ Claude’a Levi–Straussa 16 .

Jedn Ģ z nowych filozofii personalistycznych jest filozofia dialogu, np. w wydaniu

Martina Bubera czy Emmanuela Levinasa, w której etyka jako metafizyka rzuca Ļ wiatło

na wspomniany ju Ň „egoizm ontologiczny” magii 17 . Filozofia dialogu mówi o miło Ļ ci,

której warunkiem jest wolno Ļę . Do Ļ wiadczenie religijne jest nie tylko ró Ň ne od magii, ale

nawet mu przeciwstawne. My Ļ liciel Ň ydowski Martin Buber opisuje t ħ ró Ň nic ħ

ontologiczn Ģ w j ħ zyku swojej filozofii dialogu, w dziele Ja i Ty , cho ę nie odnosi si ħ

bezpo Ļ rednio do poj ħ cia magii. Pisze on: „Podstawowe słowo Ja–Ty mo Ň na powiedzie ę

tylko cał Ģ istot Ģ . Podstawowe słowo Ja–Ono nigdy nie mo Ň na powiedzie ę cał Ģ istot Ģ ” 18 .

Ja–Ty jest wi ħ c zupełnie przeciwstawne relacji Ja–Ono 19 .

Chodzi tu wi ħ c o jakie Ļ „albo–albo”, co odnajdujemy tak Ň e — poprzez niezliczone

badania etnologiczne — w samej naturze inicjacji. St Ģ d mo Ň emy mówi ę o inicjacji

i kontrinicjacji 20 .

1.5. Nieograniczona moc wolnego wyboru

W nieco innym kluczu za tematyk Ģ radykalnej ró Ň nicy ontologicznej poprzez

egzystencjalny wybór opowiada si ħ mo Ň e filozofia egzystencji S Ĺ rena Kierkegaarda

i Fiodora Dostojewskiego tak Ň e oparta na decyzji albo– –albo, która jest w istocie

filozofi Ģ ducha, porzucon Ģ jednak przez — wpływowych w naszej kulturze —

propagatorów nihilizmu: Fryderyka Nietzschego i Martina Heideggera. Zarówno

Kierkegaard, jak i Dostojewski zrozumieli przera Ň aj Ģ c Ģ wag ħ wolno Ļ ci wyboru 21 .

Wybór egzystencjalny ma jednak charakter ontologiczny i ontogenetyczny, pierwotny

http://www.mateusz.pl/goscie/wdrodze/nr383/05-wdr.htm

2008-02-29

W drodze, nr 7 (383) 2005

Page 4 of 13

i fundamentalny. St Ģ d mo Ň na mówi ę o nieograniczonej mocy wolnego wyboru, nawet

u istot stworzonych 22 . Zło jest istotow Ģ mo Ň liwo Ļ ci Ģ ludzkiej wolno Ļ ci.

Wypływa st Ģ d dramatyczny, a ostatecznie tragiczny wymiar tej rzeczywisto Ļ ci — otchła ı

wolno Ļ ci, co przekonywaj Ģ co opisał zwłaszcza Dostojewski 23 . Brak wyboru jest te Ň

wyborem i wpisuje si ħ w pole ontologii. Osłabienie znaczenia egzystencjalnego wyboru

jest ju Ň okre Ļ lon Ģ postaw Ģ filozoficzn Ģ , któr Ģ z kolei Kierkegaard, chrze Ļ cija ı ski filozof

wolno Ļ ci opisał w „stadium estetycznym”, w swoim dziele Albo–Albo . Dodam ju Ň w tym

momencie, Ň e taki zabieg odrzucenia wyboru — z punktu widzenia objawienia

chrze Ļ cija ı skiego — oznacza niemił Ģ Bogu, „apokaliptyczn Ģ letnio Ļę ”, co analizował

egzystencjalnie wła Ļ nie Dostojewski w powie Ļ ci Biesy , na przykładzie osoby

Stawrogina 24 .

1.6. Znaczenie ontologii woli i wolno Ļ ci

Dlatego wła Ļ nie status ontologiczny woli i wolno Ļ ci (Paweł, Augustyn) b ħ dzie równie Ň

okre Ļ la ę ontologiczny status mistyki i magii. W tym tak Ň e b ħ dzie os Ģ dza ę realizm Ļ wiata

symbolicznego, który odzwierciedla epistemologicznie ontologi ħ tych duchowych

do Ļ wiadcze ı — mo Ň na wtedy mówi ę o tzw. symbolu realistycznym. Mimo Ň e my Ļ l

nowo Ň ytna dowarto Ļ ciowała problematyk ħ woli, to jednak wolno Ļę woli była odrzucana

przez prawie cał Ģ racjonalistyczn Ģ filozofi ħ oraz empiryczn Ģ nauk ħ 25 Dlatego ani

filozofia, ani nauka nie miały kryteriów, by oceni ę wła Ļ ciwie, tj. nieredukcyjnie magi ħ

nawet po prostu jako zjawisko woluntarystyczne.

Magi ħ oceniano głównie w relacji do Ļ wiatła poznania poj ħ ciowego, a nie do Ļ wiadczenia

woli, wyra Ň anego w symbolice, którego znaczenie poznawcze i ontologiczne

pomniejszano. Oceniano je bowiem głównie w kluczu epistemologii, która zreszt Ģ

odrzucała poznawczy i realistyczny sens obrazu czy symbolu, a nie ontologii. Dlatego

uto Ň samiono j Ģ na dobre z poj ħ ciem irracjonalizmu i przes Ģ du.

To wszystko sprzyjało w posto Ļ wieceniowej kulturze subiektywizacji i relatywizacji

zjawiska magii. W nast ħ pstwie za Ļ jej lekcewa Ň eniu, co przypiecz ħ tował jednostronny

postpozytywistyczny psychologizm i socjologizm w uj ħ ciu zjawiska magii.

Dzi Ļ jednak na szcz ħĻ cie w najnowszych osi Ģ gni ħ ciach nauki zwraca si ħ coraz wi ħ ksz Ģ

uwag ħ na ró Ň nic ħ mi ħ dzy do Ļ wiadczeniem religijnym i magicznym, które jest czym Ļ

pierwotniejszym od samej religii czy magii 26 Nale Ň y tu zwróci ę uwag ħ na trafne

rozró Ň nienie Kena Wilbera z jego do Ļ wiadczeniami

„transpersonalnymi” (odpowiadaj Ģ cymi religii czy mistyce)

i „prepersonalnymi” (odpowiadaj Ģ cymi magii, okultyzmowi czy mediumizmowi) 27 .

Tymczasem w Ļ wietle nieredukcyjnej ontologii woli otwartej na transcendencj ħ

nale Ň ałoby bardziej mówi ę o „nadracjonalizmie”, zarówno mistyki, jak i przeciwstawnej

jej magii, nawet je Ļ li zało Ň ymy, Ň e mistyka dotyczy transcendencji (lub transcendencji

w immanencji), a magia dotyczy tylko immanencji i dlatego jest przeciwie ı stwem

mistyki 28 . Bior Ģ c bowiem pod uwag ħ powy Ň sze zało Ň enia, magia jako zjawisko

nadracjonalne czy transracjonalne dotyka transcendencji po Ļ rednio, wła Ļ nie dlatego Ň e

ow Ģ transcendencj ħ odrzuca, dogmatyzuj Ģ c immanencj ħ . Tertium non datur .

Sprzyja temu Ļ wiatopogl Ģ d magii.

http://www.mateusz.pl/goscie/wdrodze/nr383/05-wdr.htm

2008-02-29

W drodze, nr 7 (383) 2005

Page 5 of 13

1.7. ĺ wiatopogl Ģ d magii

Mówi Ģ c o teoretycznej stronie magii, mam wi ħ c na my Ļ li z jednej strony problem

„ Ļ wiatopogl Ģ du”, a z drugiej „kultu” ukrywaj Ģ cego si ħ cz ħ sto za tzw. teori Ģ , w której

łonie wzrasta czy z której wyrasta praktyka magiczna. Te dwa aspekty rozró Ň nienia

Ļ wiatopogl Ģ du i kultu s Ģ bardzo wa Ň ne. Zwykle magi ħ kojarzy si ħ tylko ze

Ļ wiatopogl Ģ dem, ideologi Ģ (u Ň ywamy słowa „ideologia” jako pewnego skrótu

my Ļ lowego), esencjaln Ģ konstrukcj Ģ czy pewn Ģ postaw Ģ poznawcz Ģ , o czym

zadecydowały wspomniane schematy my Ļ lowe obecne w naszej kulturze. Tymczasem

w tych teoriach cz ħ sto ukryty jest egzystencjalnie poj ħ ty moment kultyczny, czy mówi Ģ c

inaczej moment religijny, parareligijny, pseudoreligijny czy wła Ļ nie inicjacyjny. Taki

kult, nawet je Ļ li nie jest egzystencjalnie rozbudzony, jest immanentnie obecny. Co to

znaczy?

Magia postuluje monistyczn Ģ jedno Ļę wszystkich rzeczy. Mamy wówczas w punkcie

wyj Ļ cia co Ļ , co stanowi pewn Ģ podstaw ħ do postawy parareligijnej o charakterze

kosmocentrycznym. Taka postawa jest jednocze Ļ nie w relacji negacji w stosunku do

koncepcji przyjmuj Ģ cej Boga transcendentnego czy do wiary w Boga osobowego

i transcendentnego, o której jest mowa w Biblii. Monistyczny panteizm mo Ň e by ę

postaw Ģ religijn Ģ (kultyczn Ģ , inicjacyjn Ģ ) i mie ę przy tym antyteistyczny (przeciwny

Bogu osobowemu i transcendentnemu), a wi ħ c kontrinicjacyjny charakter.

Tu le Ň y wła Ļ ciwa przyczyna, dla której wielkie religie ĺ wi ħ tej Ksi ħ gi (jak judaizm, islam

czy chrze Ļ cija ı stwo), autorytatywnie — na bazie własnej tradycji rozeznawania

duchowego — wyra Ņ nie zakazuj Ģ magii. Dzieje si ħ tak, bo wszystkie te religie nauczaj Ģ

o transcendentnym i osobowym Bogu. Zwró ę my uwag ħ , Ň e w przypadku monizmu czy

panteizmu w punkcie wyj Ļ cia mamy zanegowanie Boga Stwórcy, Boga transcendentnego

i osobowego. Nast ħ puje koncentracja na bezosobowym kosmosie, z którego — według

takiej profanicznej wizji — wynurza si ħ człowiek, a nawet „Bóg”.

Mamy tu wi ħ c ukryt Ģ negacj ħ Boga, rysuje si ħ jakie Ļ „albo–albo”. Dylemat „Bóg

Natury” albo „Bóg Biblii” nie jest wi ħ c tylko prostackim uporem tradycji czy

uwarunkowaniem socjologiczno–historycznym 29 . Nieprzypadkowo w okultyzmie czy

w New Age (a taki motyw ci Ģ gle si ħ powtarza) neguje si ħ Boga biblijnego czy generalnie

Bibli ħ .

Co jednak w swoich intuicjach duchowych s Ģ dzi o magii Biblia? Dopowiada

i diagnozuje, Ň e w takim kontek Ļ cie magia — powołuj Ģ ca si ħ na jedno Ļę wszystkich

rzeczy — nie jest wi ħ zi Ģ , ale „ontologicznym odł Ģ czeniem”, manifestacj Ģ

„ontologicznego Egoizmu”, którego obrazem jest w tradycji chrze Ļ cija ı skiej posta ę

Lucyfera. Magia ma charakter antyteistyczny. Dlatego magia jako tak umotywowana

Ļ wiatopogl Ģ dowo „samowystarczalno Ļę ” nie mo Ň e by ę komuni Ģ z Bogiem, ale jest uni Ģ

czy fuzj Ģ z kosmosem, przymierzem z duchami, paktem z demonami 30 .

2. Ontologia zła w magii

2.1. Zabobon a przes Ģ d

Te intuicje autonomicznej refleksji (zwłaszcza inspirowanej chrze Ļ cija ı stwem, bo

dopiero ono uznało ontologi ħ wolnej woli) potwierdza — jakby w innym j ħ zyku —

judeochrze Ļ cija ı skie objawienie, które wierzy w realizm ontologiczny magii, i to

w wielu wymiarach. To nie tylko Pismo ĺ wi ħ te, ale tak Ň e wielowiekowa refleksja

teologiczna, a przede wszystkim rozeznanie duchowe, praktyka duszpasterska

i egzorcystyczna, tak Ň e zgodne przez wieki 31 .

http://www.mateusz.pl/goscie/wdrodze/nr383/05-wdr.htm

2008-02-29

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: