Pani Hanko, co my gramy - wspomnienia.pdf - FREE! Wywiady i wspomnienia - Junosza77

Pani Hanko, co my gramy?

Wspomnienia Hanny Małkowskiej

(fragmenty książki „Teatr mojego życia”)

kreację, której nie można się było domyślić czytając tekst sztuki. Postać,

którą wymodelował Stępowski, przerastała o niebo materiał dany przez

autora i ubarwiona została wieloma znakomitymi dowcipami pomysłu

artysty. Grałam ze Stępowkim we wszystkich wspomnianych tu sztukach,

zetknęłam się więc z bliska z jego mistrzostwem. Był to jeden z

największych artystów w skali europejskiej. Porównywano go do

niemieckiego czołowego aktora Wernera Kraussa. Widziałam Kraussa na

scenie Burgtheater w Wiedniu. Nie dorównywał Stępowskiemu.

Znakomity technicznie, ale znacznie chłodniejszy, o spokojniejszym

temperamencie. Można go było podziwiać, ale nie porywał. Stępowski

czuł, jak bogaty jest jego talent, i nie dziw, że pragnął się wyrwać na

szerszy teren, wszak Pola Negri wypłynęła poprzez film niemiecki, a

niewiele później i dla Junoszy zarysowały się analogiczne możliwości.

Jednakże jakaś dziwna nieumiejętność w realizowaniu planów życiowych

nie dozwoliła na spełnienie zamierzeń.

Te niezaspokojone dążenia zostawiły w nim osad goryczy. Stępowski

pozornie lubił towarzystwo, po spektaklu przy kolacji i jakimś zacnym

trunku był uroczym kompanem, lubił ze znawstwem dobierać menu,

czasem potrafił sani udać się do kuchni dla narady z kucharzem. Pamiętam

jak w Ciechocinku, gdzie najlepsze jedzenie było nie w eleganckich

lokalach, lecz w restauracji na dworcu, kucharzył tam znakomicie sam

właściciel pan Gołębiowski, Stępowski pouczał go poważnie: „Nie z

jajkiem, panie, sznycel, nie z jajkiem. Położy pan na sznyclu pomidory

prużone, koniecznie prużone — rozumie pan. Plasterki pomidorów

rzucone na rozpalony tłuszcz i przyprużone położone na sznycel".

Gołębiowski z nabożeństwem wykonywał polecenie mistrza. Lecz te

zamiłowania towarzysko--kulinarne to była warstwa zewnętrzna. W

istocie był to człowiek zamknięty w sobie, introwertyk. Nieraz godzinami

milczał, nawet gdy się wybrał I nami na spacer, potrafił nie przemówić

słowa, zamyślony, jakby nieobecny, mimo że polubił mego męża i mnie;

przy czym do mnie odnosił się ze specjalną kurtuazją, może dlatego, że się

tak kiedyś „postawiłam" przy pierwszym poznaniu. W sposobie bycia

łączył wykwintne maniery z pewnym subtelnym dystansem do otoczenia.

W pracy aktorskiej do ról, które go pasjonowały, zbierał ogromny

materiał. Gdy rozmawialiśmy o jego wspaniałym ujęciu cara Pawła, o tyle

bogatszym i głębszym od tego, co dał w tej samej roli Solski czy potem

Węgrzyn, Stępowski zdumiewał znakomitą znajomością tła historycznego

epoki. I to nie w znaczeniu znajomości jedynie faktów historycznych, lecz

Nie z jajkiem, panie, sznycel, nie z jajkiem,

czyli anegdoty z okresu gry w Reducie

Najdłużej bywał u nas w gościnie Kazimierz Junosza-Stępowski. Grał w

następujących sztukach: Car Paweł I Mereżkowskiego, Głupi Jakub

Rittnera, Azais Verneuila i Berra, Papa Caillaveta i de Flersa, Stare wino

S. Hicksa, i A. Dukes'a Testament jaśnie pana .

Przez trzy lata przyjeżdżał na sezon letni i bawił sześć tygodni do dwu

miesięcy. Objeżdżaliśmy z tymi sztukami uzdrowiska, większe miasta

Pomorza i oczywiście wybrzeże, gdzie Sopot i Gdynia zawsze dawały

pełną widownię, w Gdańsku bywało rozmaicie. Stępowski lubił

przyjeżdżać do Torunia, lubił nasz zespół i parę dyrektorską, która o niego

serdecznie dbała.

Mieszkał wygodnie u Brackich, jazdy w lecie nie były uciążliwe,

występy miały powodzenie, wszystko więc stwarzało dobrą atmosferę.

Ponadto te pomorskie wojaże bardzo się dobrze opłacały znakomitemu

artyście, który wprawdzie doskonale zarabiał, lecz zawsze był bez

pieniędzy i w długach. Pobierał w toruńskim teatrze wysoki procent od

kasy brutto za każde przedstawienie oraz miał zagwarantowane minimum,

tj. pewną sumę, którą dyrekcja była obowiązana wypłacić w wypadku,

gdyby frekwencja nie dopisała i procent umówiony wyniósłby niewiele.

Luta Bracka wzięła pana Kazimierza w kuratelę. Wiedząc o tym, że

Stępowskiemu pieniądze przeciekają przez palce i że sumę, którą otrzyma

rano, musi koniecznie wydać do wieczora, składała jego zarobki na

książeczkę oszczędnościową, wydzielając mu jedynie „dyjetę" na

codzienne wydatki. Junosza był z tego bardzo zadowolony, bo kończąc

występy zabierał zawsze kilkanaście tysięcy, miał poczucie, że zarobił,

gdyby zaś pozwolono mu gospodarować pieniędzmi — wyjeżdżałby z

pustą kieszenią. Taki to właśnie był ów wielki pan teatru, artysta o

największej rozpiętości talentu wśród swoich współczesnych. Jednakowo

fascynujący gdy grał szekspirowskiego Juliusza Cezara, czy w błahej

komedyjce Azais , w której stworzył kreację arystokraty przygłupka,

miał przestudiowane liczne pamiętniki, korespondencje, znał koligacje

wszystkich dworów panujących w Europie, był au courant plotek i

anegdot kursujących w owym czasie. Jego niezwykła pamięć potrafiła ten

materiał pomieścić i tak tworzyło się podglebie, z którego wyrastała pełna

kreacja.

Grałam jego żonę, carycę, i przy budowaniu roli ogra-mnie dużo

skorzystałam z tych rozmów. A w scenach z nim nie potrzebowałam

„grać", że się boję, bo jego spojrzenie było tak groźne i dzikie, że zawsze

dreszcz mnie przebiegał i autentyczna reakcja przychodziła sama. Nie do

uwierzenia, że były to te same oczy, które przymrużone i figlarne patrzyły

na mnie w Azais , gdzie również grałam jego żonę.

Z zupełnie innym człowiekiem miałam do czynienia w Głupim Jakubie ,

w którym grałam jego siostrę Martę. Pamiętałam Kamińskiego w roli

Szambelana, trochę zaniedbanego, trochę dalekiego krewnego Harpagona.

Szambelan Stępowskiego to był wielki pan, którego może kiedyś i

ciągnęło życie światowe, ale który zaciął się, aby rezygnując ze

wszystkiego wyciągnąć majątek z długów i postawić na odpowiednim

poziomie. Ta koncentracja na jednym celu staje się przyczyną jego

oschłości i samotności. Kamiński się irytował na swoją nieznośną, jęczącą

siostrę i jej męża — Stępowski się nie tyle irytował, ile pogardzał tą parą

darmozjadów. Czułam się sponiewierana każdym jego spojrzeniem,

każdym odezwaniem, bo brzmiała w nich subtelnie cieniowana drwina.

Zauważyłam już w próbach, że pan Kazimierz w tej roli ma zupełnie inną

dykcję, bardzo wyraźnie wymawia „ę" i ,,ą" i ma jakiś nosowy przydźwięk

w mowie. Wsłuchiwałam się, bo ten sposób mówienia coś mi

przypominał... Ach, prawda! Tak właśnie mówili moi ziemiańscy wujowie

i ich sąsiedzi z pobliskich majątków. Taka była maniera ziemiańskiego

sposobu mówienia w niektórych okolicach. Oni też nie mówili „rządca"

tylko „rząsa", silnie akcentując „ą" — tak jak Stępowski, gdy mówił:

„Jakub to mój rząsa". Ten charakterystyczny sposób mówienia od razu

sytuował Stępowskiego - Szambelana w środowisku ziemiańskim.

Rozmawiałem z nim o tej roli, o tym jak wychwycił tę odrębność mowy

środowiskowej. Odpowiedział mi: „Chodziłem z tym Szambelanem przez

jakieś sześć tygodni, zanim go zobaczyłem, jaki on jest, i usłyszałem jak

mówi. Dopiero wtedy na dobre mogłem się zabrać do roli". Stę-powski w

każdej roli zmieniał się całkowicie również zewnętrznie. Charakteryzował

się mistrzowsko, precyzyjnie. Trudno było uwierzyć, że człowiek o

portretowej twarzy cara Pawła, z charakterystycznym zadartym nosem,

jest tym samym, co Szambelan o pięknie wymodelowanym, lekko

garbatym nosie i ciężko opadających powiekach. Przychodził do

garderoby o piątej (spektakl zaczynał się o ósmej) i charakteryzował się

powoli, przetwarzał się na innego człowieka z satysfakcją. Mówił mi, że w

czasie charakteryzacji „wchodzi w skórę postaci". Tak to poważnie

traktował swoją pracę aktorską. Zdarzało mu się jednak z pewną

nonszalancją dawać do zrozumienia, że jemu właściwie wszystko tak

łatwo i gładko przychodzi, ot, jak strzepnięcie palców. Lecz to była poza.

Może pan byłby łaskaw przedstawić mi pana,

czyli pierwsze spotkanie z Mistrzem

Moje poznanie z Junoszą było dość zabawne. Większość zespołu już

wówczas znałam. Paniom przedstawiałam się sama z całym szacunkiem,

panowie przedstawiali się mnie. Zresztą prawie wszyscy byli znajomi, czy

to z Reduty, czy to z domu rodziców lub Kotarbińskich, gdzie poznałam

Solskiego i Kamińskiego, więc przy całym należnym dystansie dla

znakomitego grona — nie byłam wśród obcych. Na pierwszych próbach

czytanych ze Zbuntowanej akt „haremowy" czytany był oddzielnie i

Junosza nie był obecny, jego tekst czytał reżyser. Przeszliśmy na scenę do

prób sytuacyjnych, bo przy takiej ilości premier próby szły galopem.

Zresztą w tym przypadku nie było nad czym debatować. Podczas

pierwszej próby sytuacyjnej siedziałam w tzw. plotkami, niewielkim

pomieszczeniu między sceną i garderobą, i czekałam na swoją kolej.

Junosza raz przeszedł, coś tam do siebie zagadał i poszedł na scenę. Ja

rozmawiałam ze starym aktorem Antonim Bednarczykiem, orędownikiem

i twórcą schroniska aktorskiego w Skolimowie. Właśnie opowiadał mi o

zamierzonej budowie i o sposobach realizacji, gdy znów przyszedł

Junosza i niespodziewanie wtrącił się do rozmowy. Słyszałam, że ma

elegancki sposób bycia i przestrzega dobrych manier, a tu nagle wkracza

w rozmowę, jakby mnie w ogóle nie było. Od razu zesztywniałam i nie

bacząc na dystans między wielkim artystą a moją mizerną osobą,

zwróciłam się do pana Bednarczyka według rygorystycznych przepisów

savoir vivre'u: „Może pan byłby łaskaw przedstawić mi pana, bo jeszcze

nie miałam przyjemności poznać". Bednarczyka zatkało, a po twarzy

Stępowskiego przeminęło najpierw zdziwienie, po czym z uśmiechem

ukłonił się, przeprosił i przedstawił. Dziś uważam, że byłam bezczelna

smarkula, ale wtedy najeżyłam się, „żeby sobie nie myślał, iż dlatego, że

wszystkie baby za nim latają itd...." Muszę przyznać, że ten początek

znajomości wcale mi w oczach Stępowskiego nie zaszkodził.

mego punktu obserwacyjnego i tylko Lucie powiedziałam, jak spędza

ranki nasz gość.

Gdzie on tak rano lata?

czyli anegdota o wkuwaniu roli

Pani Hanko, co my gramy?

czyli anegdota o „pójściu w miasto”

Gdy przyjechał do Torunia grać cara Pawła, egzemplarz naturalnie

przysłał wcześniej, abyśmy mogli zrobić wstępne próby, sam zaś nie

przywiózł ani egzemplarza sztuki, ani roli. Ponieważ ostatni raz grał chyba

przed ośmiu laty — Bracki proponował mu, aby po próbie zabierał tekst

dla przypomnienia. Odpowiedział, że nie potrzebuje. Wszedł na scenę,

markował grę, ale mówił rolę niemal bez zahaczeń. Wiedzieliśmy wszyscy

o jego niezwykłej pamięci, ale tak zachować ogromną rolę, przez tyle lat,

mając w dodatku w mózgu wiele innych granych w międzyczasie — to

zdumiewające.

Mieszkał jak zwykle u Brackich. W dwa dni po pierwszej próbie Luta

powiada do mnie: „Wiesz, Junosza jest niekłopotliwym gościem, ale tym

razem strasznie wcześnie wstaje, nie nadążam ze śniadaniem, bo już przed

ósmą wychodzi. Gdzie on tak rano lata?". To mnie zaciekawiło.

Jakakolwiek „sprawa kobieca" była wykluczona pan Kazimierz w owym

okresie daleki był od amorycznych przygód. Więc co? Ranny spacer dla

zdrowia, a może wolał śniadanie w kawiarni — lubił kawiarnię.

Obleciałam wczesnym rankiem wszystkie kawiarnie (było ich siedem)

oraz kościoły. Aktorzy lubią nieraz nie tylko dla modlitwy, ale dla

rozmyślań i koncentracji posiedzieć w kościele. Poszukiwania bez

rezultatu. Poszłam nad Wisłę i tam wyszperałam kryjówkę. Była to

maleńka knajpa czy kawiarenka na drewnianym pomoście, właściwie już

na wodzie, zasłonięta od brzegu gęstymi krzakami bzów, które właśnie

kwitły. Przychodzili tam szyprowie i flisacy na piwo. O tej rannej porze

było tam pusto. Rozchylając bzowe kiście zobaczyłam, że zajęty był tylko

jeden stolik, przy którym siedział pan Kazimierz. Na stole leżał otwarty,

gruby notes, do którego od czasu do czasu zaglądał. Po ruchu warg, po

zmieniającym się wyrazie twarzy poznałam — rolę powtarza! Rolę, którą

dla niepoznaki ma przepisaną w notesie. Pracuje usilnie, a za godzinę

przyjdzie na próbę i będzie nas olśniewał, że wszystko mu samo

przychodzi. Ot, słabostka wielkiego artysty. Wycofałam się dyskretnie z

Raz miałam z jego powodu ogromny kłopot. Przyjechaliśmy do Gdyni,

gdzie graliśmy dwie sztuki: Azais i Papę . Przybyliśmy w sobotę,

wieczorem Azais , w niedzielę po południu Azais , a wieczorem Papa. Na

wszystkie przedstawienia teatr wyprzedany. Gdynia to było groźne miasto:

gdy tylko przyjeżdżaliśmy, otaczał nasi tłum znajomych, przyjaciół,

krewnych, którzy zabierali aktorów do domu lub zapraszali do restauracji,

podejmując ich z gościnnością obficie zakrapianą. Ponieważ nie wszyscy

potrafili przez cały czas pamiętać, że oprócz miłych spotkań przyjechali

też, aby grać, zawsze więc o gdyńskie spektakle było trochę niepokoju.

Stępowski po pierwszym przedstawieniu Azais „poszedł w Polskę" w

licznym towarzystwie. Rano kierownik objazdu przyszedł do mnie

zaniepokojony, że pan Kazimierz nie wrócił na noc do wagonu, w którym

mieszkaliśmy. No cóż, może nocuje u znajomych, gdyby nie

popołudniówka nie byłoby się o co troszczyć. Tak się właśnie złożyło, że

nikt z dyrekcji nie był obecny. Bracki w tych sztukach nie grał, a Luta

pojechała organizować przedstawienia w innych miastach. W takich

razach mnie powierzali opiekę nad spektaklami. Zaniepokojona

nieobecnością Stępowskiego prędko wyszłam na miasto i oto, zanim

zrobiłam kilka kroków, ujrzałam promiennego pana Kazimierza w

towarzystwie paru wesolutkich panów w momencie, gdy już wsiadał do

samochodu. Doskoczyłam do niego:

— Co to jest! Dokąd pan chce jechać?

— Jedziemy do Gdańska — brzmi radosna odpowiedź.

— Nigdzie pan nie pojedzie — chwyciłam go pod rękę — pan ma

popołudniówkę, pan musi odpocząć.

Panowie zaczynają protestować:

— Niech pani jedzie z nami.

Ja na to najsłodziej jak potrafię:

— Panie Kazimierzu, kobieta pana prosi, pan nigdy kobiecie nie odmówił.

Niech pan pójdzie wypocząć.

— Ja wcale nie jestem zmęczony.

A ja widzę oczy błędne, no i język się czarującemu panu plącze.

— Ja widzę, że pan się wspaniale czuje, ale pan mi nie może odmówić,

skoro pana tak ładnie proszę.

— Ha, skoro kobieta prosi, idę! — Odetchnęłam, trzymam go pod rękę i

maszerujemy przez długi peron, bo nasze wagony stały daleko „na

żeberku". — Dlaczego mnie pani trzyma, przecież ja się nie zataczam.

Tylko chamy zataczają się, gdy wypiją. Dżentelmen zawsze idzie prosto.

Puściłam jego rękę i rzeczywiście szedł prościutko, nikt by nie poznał, jak

bardzo był pijany! Doprowadziłam go do jego przedziału i tłumaczę, żeby

się położył i przespał. A ta przekora za nic nie chce, gdyż ma ochotę na

„intelektualną rozmowę". A język plącze się coraz bardziej. Wołam więc

Władka Surzyńskiego i mówię:

— Weź jeszcze któregoś z chłopców, rozbierzcie go i połóżcie spać.

Ba, ale przekorny Kazio za nic nie chce się położyć. Dopiero gdy mu

Władek Surzyński powiedział, że od dzieciństwa marzył, żeby słynnemu

artyście zdjąć buty, zgodził się.

— A, jeśli pan od dzieciństwa marzył, to proszę.

Rozebrali go — zasnął. Następny kłopot był z budzeniem, gdy przyszła

pora, aby iść do garderoby. Jak małe dziecko upierał się, że nie wstanie i

nie będzie grał. Byłam przerażona, co mam zrobić. Teatr wyprzedany, jeśli

odwołam spektakl, nie daruje mi tego dyrekcja ani sam występowi, gdy

wytrzeźwieje. Przyniosłam czarną kawę, daję wąchać amoniak, a on jak

swawolny Dyzio wykręca się i prycha jak kot.

— Panie Kazimierzu, teatr wyprzedany, publiczność czeka.

— A ja gwiżdżę na publiczność.

Nagle przychodzi mi do głowy argument.

— Pan gwiżdże na publiczność! Pan chce zerwać spektakl? Panie

Kazimierzu, zerwać spektakl może tylko cham, a pan jest dżentelmen.

Dżentelmen nie robi zawodu widowni !

Na słowo „dżentelmen" natychmiast usiadł na posłaniu.

— Gdzie moje buty? Przepraszam panią, pani Hanko, muszę się ubierać.

Cały pierwszy akt grałam w szalonym napięciu, bo widziałam po oczach,

że mój znakomity partner nie jest jeszcze trzeźwy. A mimo to ani jedna

sytuacja nie została zmieniona, ani jedno zdanie opuszczone. Stępowski

grał Azais ponad pięćset razy, więc rola niejako automatycznie

funkcjonowała, gdy znalazł się na scenie. W pierwszej przerwie przysłał

po mnie. Twarz zmęczona, oczy przytomne.

— Pani Hanko, co my gramy?

— Zagrał pan już pierwszy akt Azais , teraz pójdzie drugi

— Zagrałem już, i jak, rany boskie?

— W porządku, panie Kazimierzu.

— Łeb mi pęka z bólu.

— Chce pan czarnej kawy, może proszek?

Odezwał się jękliwą prośbą:

— Ogórka kiszonego, ogórka koniecznie. — Posłałam gońca, przyniósł

ogórka. Pan Kazimierz po pierwszym kęsie rozjaśnił się. — Kobito

kochana, powiadam ci, ogórek na pochmiel to cudo, to po prostu... jagoda!

Takim go widzę, z tym ociekającym ogórkiem w garści i z tym uroczym

słówkiem „pochmiel", za którym zamajaczyły od razu przestrzenie

Wołynia, Podola. Pochmiel — nie nasz, niemieckiego pochodzenia kac,

tylko słowo wyrosłe gdzieś na żyznej glebie kresowej polszczyzny. Takim

go chcę pamiętać: znakomitego artystę i równocześnie uroczego szałaputa.

I chcę zapomnieć, jaki był dramatyczny koniec tego błyskotliwego

żywota, który zdawał się zdążać od sukcesu do sukcesu, a w istocie pełen

był powikłań i żałosnych komplikacji.

Pani Hanko, co my gramy - wspomnienia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: