Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl
Agrobiznes jako system gospodarki narodowej.
Współczesne rolnictwo, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, staje systemem w coraz większym stopniu uzależnionym od sytuacji na wejściu i wyjściu. System ów sięga coraz dalej poza samo gospodarstwo rolne, włączając do sfery jego zainteresowań wszystkie te podmioty, które biorą udział w wytwarzaniu żywności i dostarczaniu jej do konsumenta.
Chociaż gospodarką żywnościową człowiek zajmuje się od prapoczątków swojego istnienia to agrobiznes jako teoria naukowa pojawiła się stosunkowo niedawno. Za twórców pojęcia agrobiznesu powszechnie uważa się dwóch amerykańskich naukowców: J.H.Davisa i R.A.Goldberga, którzy w pracy wydanej w 1957 r. „A Concept of Agribusiness” przedstawili rozwiniętą koncepcję agrobiznesu. Według nich agrobiznesem jest taki system zintegrowania farmerów amerykańskich z jednostkami ich zaopatrzenia, przetwórstwa i dystrybucji żywności, który pozwala ustanowić skuteczną kontrolę nad wszystkimi wzajemnie od siebie zależnymi ogniwami, od farmy do supermarketu i konsumenta. Koncepcja ta była próbą przezwyciężenia kryzysu strukturalnego w rolnictwie, gdyż zauważono że samo prowadzenie farmy bez powiązania z dostawcami i odbiorcami nie stwarza podstaw do osiągania sukcesu w warunkach konkurencji rynkowej. Często powiązania te obrazowo przedstawiane są jako przepływ żywności z pola na stół (w przypadku produkcji roślinnej) lub od wideł do widelca (w produkcji zwierzęcej).
W polskiej literaturze agrobiznes jest definiowany na trzy sposoby: [1]
- jako wyodrębniony subsystem gospodarki narodowej;
- jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych;
- jako dziedzina wiedzy i badań naukowych.
Encyklopedia Britannica agrobiznes definiuje jako część współczesnej gospodarki, która obejmuje produkcję, przetwórstwo oraz dystrybucję żywności i produktów pochodnych. Agrobiznes jako subsystem gospodarki narodowej jest złożoną strukturą, zespalającą ze sobą działalność (aktywność) człowieka który bezpośrednio lub pośrednio uczestniczy w wytwarzaniu finalnych produktów żywnościowych, począwszy od pozyskania surowców pierwotnych, a na gotowej żywności na stole konsumenta skończywszy.[2] W strukturach tych poszczególne ogniwa są od siebie niezależne lecz łączy ich społeczny proces wytwarzania żywności w którym powiązania wynikają z ekonomicznych korzyści kształtowanych na zasadach rynkowych.
Agrobiznes jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych definiowany jest jako układ stymulujący rozwój przedsiębiorczości. Przedsiębiorca angażując niezbędne zasoby, stanowiące potencjał wytwórczy jego firmy dąży do maksymalizacji zysku poprzez umiejętne wykorzystanie i dostosowanie się do zmiennych warunków rynkowych. Przeważająca część jednostek gospodarczych działających w sferze agrobiznesu to rozdrobnione indywidualne gospodarstwa rolne, małe i średnie firmy wykorzystujące lokalne zasoby.
Agrobiznes jako dziedzina wiedzy i badań naukowych to przedmiot specjalistycznej wiedzy i wykładów wcześniej na Akademiach Rolniczych a obecnie również na uniwersytetach i politechnikach na których powstały Katedry Agrobiznesu. To również badania instytutów przyrodniczo-technicznych i ekonomicznych pracujących na postęp w naukach rolniczych.
Przedsiębiorstwa agrobiznesu nie zawsze miały tak formę jak obecnie. Najwcześniejszą formą agrobiznesu w Europie były folwarki feudalne. W swoim historycznie długim rozwoju przechodziły one następujące stadia:[3]
- oddzielanie się wytwórczości środków produkcji;
- wyodrębnienie się przetwórstwa rolno-spożywczego;
- wyodrębnienie się handlu żywnością, w tym handlu międzynarodowego;
- formowanie się sektora usługowego.
W rezultacie, w określonej części w wytwarzaniu żywności uczestniczy całe społeczeństwo, gdyż każdy wytwarza cząstkę ostatecznego produktu lub stwarza warunki do jej produkcji.
Wyodrębnienie się agrobiznesu jest więc efektem społecznego podziału pracy w wyniku czego wzrasta liczba ogniw biorących udział w produkcji żywności. Aby zachować odpowiednie relacje ekonomiczne pomiędzy wyodrębnionymi ogniwami niezbędne są powiązania funkcjonalne przybierające formy integracji pionowej i poziomej. Obecnie integracja pionowa najczęściej występuje w następującej postaci:
- integracji przez kontrakt;
- integracji przez zawłaszczenie czyli przez własność.
Integracja przez kontrakt polega na systemie umów zarówno z odbiorcami gotowych produktów jak i dostawcami surowców. W Polsce system umów kontraktacyjnych jeszcze do niedawna był mocno rozwinięty i przynosił wymierne korzyści zarówno dostawcom jak i odbiorcom produktów. Często zakłady przetwórcze pełniły rolę integratora dostarczając producentom nasiona, nawozy, pasze treściwe, sprzęt rolniczy który później był spłacany produkcją dostarczaną w określonym terminie, ilości i jakości. System integracji kontraktacyjnej dawał określone korzyści obu stronom uczestniczącym w wymianie handlowej. Rolnicy uzyskiwali gwarancje zbytu swoich produktów a zakład przetwórczy stałość dostaw surowców niezbędnych do nieprzerwanej produkcji. Umowy te wprowadzały niezbędny element stabilności dla wszystkich stron uczestniczących w procesie kooperacji i wymiany. Obecnie ranga umów kontraktacyjnych znacznie się obniżyła gdyż w warunkach nadprodukcji większości surowców rolniczych odbiorcy mogą zaopatrywać się na wolnym rynku dyktując ceny rolnikom.
Integracja przez własność polega na tym, że wielkie firmy przetwórcze lub handlowe kupują ziemię i organizują produkcję surowców rolniczych bądź też dokonują fuzji tych jednostek, które tworzą jednolity ciąg produkcyjny.[4] Przykładem takiej firny działającej w Polsce w latach 80-tych był „Igloopol” jednoczący w jeden organizm produkcję, zbyt, przerób i handel oraz wszelkie usługi związane z wymienioną działalnością. W szczytowym okresie rozkwitu firma ta posiadała 100 tys. ha i zakłady przetwórcze rozsiane na terenie całego kraju.
W warunkach znacznego rozdrobnienia agrarnego polskiego rolnictwa ogromne znaczenie ma integracja pozioma. Może ona przybrać formy stowarzyszeń, związków, spółek lub najczęściej grup producenckich lub marketingowych. Grupę producencką mogą tworzyć rolnicy zajmujący się podobnymi wyrobami (np. mleko, zboże, ziemniaki, wieprzowina). Rolnicy wspólnie zaopatrują się w środki produkcji i sprzedają produkty rolnicze co daje im możliwość wynegocjonowania korzystniejszych cen. Forma ta spotyka się z coraz większym zainteresowaniem tym bardziej że przyjęta przez Sejm w 2000 roku ustawa o grupach producenckich przewiduje w pierwszym okresie wsparcie ze strony budżetu państwa.
Według koncepcji agrobiznesu J.H. Dawisa i R.Goldberga w miejsce tradycyjnego rolnictwa, powstały trzy sprzężone ze sobą sektory:
- sektor wytwarzający rolnicze środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego;
- sektor rolnictwa właściwego;
- sektor przetwórczo-dystrybucyjny.
Schemat 1. STRUKTURA AGROBIZNESU
System agrobiznesu
sektor wytwarzający sektor rolnictwa sektor przetwórczo-
rolnicze środki produkcji właściwego dystrybucyjny
Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Dobiegała-Korona, K. Duczkowska- Małysz, M. Duczkowska-Piasecka, J. Małysz, Marketing w agrobiznesie, CIM, Warszawa 1994.
Efektywność systemu agrobiznesu zależy od bezkolizyjnego rozwoju powiązań sektorowych[5]. Służy temu m.in. integracja polegająca na wykształceniu ekonomicznych więzi pomiędzy partnerami dwóch sąsiadujących ze sobą sektorów. Poszczególne ogniwa systemu agrobiznesu powiązane są ze sobą stosunkami wymiany, konkurencji i kooperacji, które tworzą podstawę więzi marketingowych, finansowych i informacyjnych. Osią organizacyjną systemu agrobiznesu jest produkt finalny – żywność. Oznacza to, iż w systemie tym muszą znaleźć się wszystkie środki produkcji niezbędne do wytwarzania i pozyskiwania surowców żywnościowych, ich przetwarzania, przechowywania, transportowania i przyrządzania gotowej żywności.
W agrobiznesie występują człony bezpośrednio uczestniczące w wytwarzaniu żywności, tj. rolnictwo i przemysł spożywczy oraz działy pośrednie, bez których niemożliwa byłaby produkcja. Wewnętrzna strukturza agrobiznesu może być rozpatrywana z punktu widzenia następujących elementów:
1. struktur działowo-gałęziowych,
2. struktur własnościowych,
3. struktur instytucyjno-organizacyjnych.
W skład systemu rozpatrywanego jako struktury działowo-gałęziowe wchodzą: [6]
1. Przemysł wytwarzający środki produkcji dla rolnictwa oraz związane z nimi usługi,
2. Przemysł wytwarzający środki produkcji dla przemysłu spożywczego oraz związane z nimi usługi,
3. Rolnictwo rozumiane jako wytwarzanie surowców do produkcji żywności oraz gotowej żywności,
4. Rybołówstwo, leśnictwo i inne nierolnicze jednostki gospodarcze, które wytwarzają surowce do produkcji żywności oraz związane z nimi usługi,
5. Przetwórstwo rolno-spożywcze obejmujące przemysł spożywczy i rzemiosło spożywcze, wraz z świadczonymi usługami,
6. Obrót surowcami rolnymi oraz finalnymi produktami żywnościowymi, obejmujący zwłaszcza handel hurtowy i detaliczny (sfera marketingu),
7. Usługi materialne świadczone przez inne gałęzie gospodarki narodowej na rzecz jednostek sfery agrobiznesu (w szczególności usługi transportowe, łączności, budownictwa, nauki, oświaty itp.). (schemat 2)
Obecnie za istotny element agrobiznesu uznaje się również infrastrukturę gospodarczą wsi i rolnictwa, która warunkuje efektywne funkcjonowanie gospodarki żywnościowej. Ujęcie takie uważane jest za słuszne, ponieważ doświadczenia państw unijnych wykazują, iż na osiągane w rolnictwie wyniki duży wpływ wywiera poziom rozwoju infrastruktury wiejskiej.
Podstawowym kryterium klasyfikacji struktur własnościowych, prawnych i organizacyjnych agrobiznesu jest typ jednostek gospodarczych. Wyróżniamy sześć głównych typów jednostek gospodarczych, a mianowicie:
1. indywidualne gospodarstwa chłopskie,
2. jednostki prywatne poza rolnictwem,
3. przedsiębiorstwa partnerskie,
4. spółki akcyjne (korporacje),
5. spółdzielnie,
6. przedsiębiorstwa państwowe.
Indywidualne gospodarstwa chłopskie to przede wszystkim małe gospodarstwa rodzinne. Charakteryzują się one tym, że ziemia i środki produkcji są własnością rolnika przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Proces wytwórczy opiera się na pracy i pieniądzach całej rodziny. Rolnik równocześnie pełni funkcję kierownicze, wykonawcze i kontrolne. Wytwarza głównie na swój rachunek, potrzeby rodziny a nadwyżki sprzedaje na rynku. Stanowią one w Polsce największą grupę podmiotów agrobiznesu. Do indywidualnych gospodarstw chłopskich zalicza się również gospodarstwa farmerskie. Są one podobne do gospodarstw rodzinnych z tym że na farmach oprócz rolnika i jego rodziny pracują ludzie najęci do określonych prac. Zysk więc nie zostaje w całości w gospodarstwie, ponieważ muszą być z niego wypłacane wynagrodzenia siły najemnej.
Jednostki prywatne poza rolnictwem to głównie hurtownicy i detaliści biorący udział w obrocie gospodarczym, a także przedsiębiorstwa skupowe zajmujące się skupem produktów rolniczych i leśnych. Do jednostek tych zalicza się również przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem spożywczym oraz usługami związanymi z rynkiem żywnościowym.
Przedsiębiorstwa partnerskie są to przedsiębiorstwa prowadzone przez co najmniej dwie osoby. Działalność taką prowadzą przede wszystkim osoby prywatne prawa handlowego, prywatne spółki zagraniczne, spółki Skarbu Państwa, spółki państwowych osób prawnych a także spółki rodzinne.
Przedsiębiorstwo typu korporacyjnego (czyli spółka akcyjna) jest jednostką prawną oddzieloną od ludzi, którzy są jej właścicielami. Są one popularne zwłaszcza w rolnictwie i drobnym kapitale związanym z przetwórstwem spożywczym oraz handlem żywnością. Ta forma korporacji pozwala dość łatwo gromadzić rozproszone kapitały akcjonariuszy i utworzyć kapitał wystarczający do powstania większej firmy. Głównym celem spółek akcyjnych jest maksymalizowanie zysku dla inwestorów.
W agrobiznesie częstą formą organizacyjno-prawną są spółdzielnie. Mogą one występować w postaci spółdzielni rolniczych wytwórczych, handlowych, usługowych czy banków spółdzielczych. Istotą spółdzielni jest to, że w dążeniu do osiągnięcia podstawowego celu zespalają środki materialne i ludzi. Spółdzielnia opiera się na członkostwie potwierdzonym wkładem środków produkcji lub kapitału. Działa ona na podstawie ustawy „Prawo Spółdzielcze” a członkowie za zobowiązania spółdzielni odpowiadają do wysokości wniesionych wkładów. Spółdzielnią kieruje Zarząd powołany przez Walne Zgromadzenie i Radę Nadzorczą. Chociaż forma spółdzielcza jest odpowiednia dla rolnictwa to jednak idea spółdzielczości w rolnictwie w latach pięćdziesiątych została wypaczona co zraziło wielu rolników do zespołowych form gospodarowania.
Formą, która w ostatnim okresie podlega największym przemianom są przedsiębiorstwa państwowe. Obecnie jednostki te podlegają restrukturyzacji, przekształcają się w spółki bądź są dzierżawione lub sprzedawane. Te, których nie udało się przekształcić pozostają w dotychczasowej strukturze prawnej i własnościowej. Istotą przedsiębiorstwa państwowego jest to, że stanowi ono wyodrębnioną część majątku ogólnonarodowego i często oprócz celu ekonomicznego realizuje ważne cele polityki społecznej i rolnej. Zmiany ustrojowe w sektorze państwowym polegają na tym, że forma ta traci na znaczeniu. O ile na początku lat dziewięćdziesiątych sektor ten w rolnictwie stanowił ponad 20% to obecnie tylko ok.7%. Prawie w całości zostało także sprywatyzowane przetwórstwo spożywcze. Przekształcenia sektora państwowego zostały wymuszone zmianą systemu politycznego w Polsce. Sektor państwowy, szczególnie Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej, został zakwestionowane w sensie ustrojowym i jako takie postawione w stan likwidacji. Pozostał jednak problem majątku popegerowskiego oraz ludzi tam pracujących. Byli oni bardzo silnie byli uzależnieni od swojego zakładu pracy i do chwili obecnej nie mogą znaleźć zatrudnienia, powiększając grono osób bezrobotnych. Problem ten jest szczególnie istotny na terenach Polski Północnej i Zachodniej gdzie w niektórych gminach własność państwowa dochodziła do 60%.
Charakterystyczną cecha ewolucji gospodarki żywnościowej jest stałe zmniejszanie się bezpośredniej produkcji rolniczej i zwiększanie się roli przetwórstwa i handlu. W 1991 r. struktura wartości produktów żywnościowych kupowanych przez konsumentów w sieci detalicznej USA przedstawiała się następująco:
- surowiec rolniczy – 27%
- handel detaliczny – 25%
- handel hurtowy – 10%
- transport – 5%
- przetwórstwo – 33%
Według szacunków A. Wosia na początku lat dziewięćdziesiątych w strukturze polskiego agrobiznesu nadal dominujące znaczenie miało rolnictwo, na które przypadało 53% produktu globalnego i 47% wartości dodanej całego agrobiznesu. Przemysł spożywczy wytwarzał 34% produktu globalnego a przemysł wytwarzający środki produkcji dla rolnictwa 6,5%. Relatywnie duży udział rolnictwa w zasobach produkcyjnych (77%) jak i w wytwarzanym produkcie i zatrudnieniu ma swoje konsekwencje ekonomiczne. Rolnictwo bowiem odznacza się relatywnie niższą wydajnością i niską produktywnością majątku trwałego w rezultacie efektywność całego agrobiznesu jest niższa niż przemysłu.
Schemat 2. Struktura działowo-gałęziowa agrobiznesu
Import żywności
Eksport
Środki produkcji żywności
do produkcji żywności
Rolnictwo Przemysł Handel
rybołówstwo spożywczy żywności
i inne gałęzie
wytwarzające Gastronomia
Usługi produkcyjne surowce do Spożycie
dla rolnictwa produkcji Żywienie żywności
i przemysłu żywności zbiorowe
spożywczego
Nauka, oświata i szkolnictwo
wyższe obsługujące
gospodarkę żywnościową
Źródło: opracowanie własne na podstawie A.Woś, J.Zegar, Gospodarka żywnościowa...,PWN, Warszawa 1983 s.16.
Biorąc pod uwagę powiązania pomiędzy wyodrębnionymi działami uczestniczącymi bezpośrednio i pośrednio w wytwarzaniu żywności oraz udział w tworzeniu produktu globalnego prof. A.Woś wyznaczył następujące granice agrobiznesu[7]. Do polskiego agrobiznesu „wchodzi” 98% rolnictwa, 27% produkcji przemysłu, 23% budownictwa, 37% handlu, 10% transportu i łączności, 8% leśnictwa i 23% pozostałych gałęzi gospodarki narodowej. W całym agrobiznesie powstaje około 28% narodowego produktu globalnego (rysunek 1 ). Do obliczania produkcji globalnej agrobiznesu wykorzystuje się następującą formulę:
n n
XA = xr + xp+∑ xi bir +∑xibip’
i=1 i=1
gdzie:
XA – produkcja globalna agrobiznesu,
xr – produkcja globalna rolnictwa,
xp – produkcja globalna przemysłu spożywczego,
xi – produkcja globalna i-tych działów związanych z rolnictwem i przemysłem spożywczym (i=1,2...n), biorących pośredni udział w wytwarzaniu żywności,
bir – współczynnik określający przepływ produktów i usług i-tego działu do rolnictwa wyrażony w procentach popytu pośredniego i-tego działu,
bip – współczynnik określający przepływ produktów i usług i-tego działu do przemysłu spożywczego, wyrażony w procentach popytu pośredniego i-tego działu.
Rysunek 1. Granice agrobiznesu.
Rolnictwo – 9...
stary_hipis