Spacerownik Cmentarz Stary.pdf

SPACEROWNIK

SOBOTA

27 PAŹDZIERNIKA 2007 r.

TEKST:

RYSZARD BONISŁAWSKI

JOANNA PODOLSKA

REDAKCJA:

JOANNA PODOLSKA

FOTOEDYTORZY:

DARIUSZ KULESZA

TOMASZ STAŃCZAK

PROJEKT GRAFICZNY:

MACIEJ KAŁKUS

SKŁAD:

STEFAN BRAJTER

KOREKTA:

ZESPÓŁ

BEZPŁATNY DODATEK

DO „GAZETY WYBORCZEJ”

Na zdjęciu:

Żałobnica u wrót śmierci.

Grobowiec Heinricha Federa

na części ewangelickiej

Cmentarza Starego

przy ul. Ogrodowej w Łodzi

ŁÓDŹ

CMENTARZ STARY

PRZY ULICY OGRODOWEJ

Sponsor:

Patronat medialny:

2 | SPACEROWNIK | REKLAMA

CMENTARZ STARY W ŁODZI | SPACEROWNIK

dowej. Przed dniem Wszystkich Świętych i tradycyjną kwestą pokazujemy najpiękniejsze, najciekawsze, naj-

ważniejsze zabytki trójwyznaniowej nekropolii. Opisujemy, lub choćby wymieniamy, wszystkie te pomniki,

które zostały uratowane dzięki życzliwości i hojności łodzian, a także z pieniędzy przeznaczonych na ten cel z kasy

miejskiej. Zwracamy też uwagę na zapomniane, a piękne pomniki. I na groby ludzi ważnych dla Łodzi.

S p o t y k a m y s i ę o g o d z . 1 4 p r z e d k a p l i c ą K a r o l a S c h e i b l e r a n a c z ę ś c i e w a n g e l i c k i e j C m e n t a r z a S t a r e g o !

Choć to już ostatni przed zimą spacer po Łodzi, nieustannie zachęcamy do poznawania naszego miasta, choćby

na niedzielnych wycieczkach organizowanych przez PTTK. Prosimy też o wszelkie uzupełnienia i uwagi dotyczące

opisywanych przez nas miejsc. Mamy nadzieję, że wiosną uda nam się wydać łódzki „Spacerownik” w formie

książki wraz z dodatkowymi informacjami, które dostaliśmy od Państwa. Wciąż czekamy na listy.

Dziękujemy też za wszystkie miłe i ciepłe słowa pod naszym adresem, a także za Państwa liczną i życzliwą obec-

ność na wszystkich naszych wędrówkach po Łodzi!

RYSZARD BONISŁAWSKI, JOANNA PODOLSKA

Listy z dopiskiem „Spacerownik”

prosimy kierować na adres:

„Gazeta Wyborcza”, ul. Sienkiewicza 72, 90-318 Łódź

e-mail: spacerownik@lodz.agora.pl

HISTORIA STAREGO CMENTARZA

w latach 1855-1858. Ponieważ Łódź by-

ła wtedy już miastem wielu religii, wy-

znaczono odrębne części dla katolików, pro-

testantów i prawosławnych.

Pierwszy cmentarz w Łodzi znajdował się

na Starym Mieście przy drewnianym koście-

le parafialnym (obecnie pl. Kościelny). Drugi

cmentarz ( już dwuwyznaniowy) powstał w

1820 r. w okresie planowanego rozwoju osad

przemysłowych i spodziewanego napływu

osadników wyznania ewangelickiego. Szybki

rozrost miasta połączony z gwałtownym na-

pływem ludności zmusił jednak władze do po-

szukania kolejnego miejsca. Wybrano tereny

rolnicze po zachodniej stronie miasta, przy

tzw. trakcie konstantynowskim, stanowiącym

przedłużenie ulicy Ogrodowej. Budowę wie-

lowyznaniowej nekropolii rozpoczęto w 1855

r., w jej skład wchodziły trzy części: katolicka

- 5 ha, ewangelicka - 3 ha i prawosławna - 0,7

ha. Łódź miała w tym czasie ok. 25 tys. miesz-

kańców, liczba ta w 1875 r. podwoiła się, by osią-

gnąć w 1883 r. - 100 tys.! Pociągnęło to za sobą

konieczność powiększenia nekropolii i tak się

stało. Dziś te części nekropolii mają odpowied-

nio: 10,6 ha, 9,5 ha i 0,9 ha. Dalszy rozwój był

niemożliwy. Wokół pojawiła się już zabudowa

mieszkalna i przemysłowa. Nowe cmentarze

chrześcijańskie wytyczono już w znacznym

oddaleniu od centrum - na Dołach (1896 r.), na

Zarzewie (1898), na Rokiciu (1899), na Mani i

Radogoszczu (1922) itd. Stary Cmentarz zaj-

muje jednak wśród nich wyjątkową pozycję.

Jest miejscem pochówku wielkich przemy-

słowców, lekarzy, prawników, przedstawicie-

li starych łódzkich rodów, uczestników walk

o niepodległość kraju i wielu ludzi zasłużonych

dla rozwoju miasta, jego sztuki i oświaty. Po-

nad 200 grobowców zostało wpisanych do re-

jestru zabytków. Niektóre to wręcz perełki

cmentarnej architektury.

Grobowiec Roberta i Teresy z domu Anstadt Moenke na części ewangelickiej (kwatera 37)

Stara nekropolia, w odróżnieniu od wielu

dzisiejszych cmentarzy, ma piękną kompozy-

cję, a wysokie, często pomnikowe drzewa upo-

dabniają ją do malowniczego parku pełnego

rzeźb, okolonych kutymi kratami. Przestrzeń

cmentarza zdominowały jednak okazałe mau-

zolea. Szczególne miejsce zajmują tu ogrom-

ne kaplice grobowe: neogotycka Scheiblerów

- w części ewangelickiej i neorenesansowa

Heinzlów - w części katolickiej.

Przez lata wiele pomników, zwłaszcza na

części protestanckiej, uległo zniszczeniu. 13

lat temu miłośnicy Łodzi - idąc za przykładem

warszawiaków - zaapelowali do łodzian o po-

moc w ratowaniu zabytków. Inicjatorem pierw-

szej kwesty był nestor łódzkich przewodni-

ków Stanisław Łukawski, a także dziennikarz

telewizji Wojciech Słodkowski. Udało się ze-

brać trochę pieniędzy, które przeznaczono na

remont trzech zabytkowych bram - wejść do

trzech części cmentarza: katolickiej, ewange-

lickiej i prawosławnej. Potem rozpoczęło się

odnawianie rozsypujących się nagrobków.

Organizacją kwesty, która odbywa się co ro-

ku 1 listopada, zajmuje się Towarzystwo Opie-

ki nad Starym Cmentarzem i łódzki oddział

TVP. Dzięki pieniądzom zebranym podczas

kwest do tej pory udało się ocalić kilkadziesiąt

niszczejących na trójwyznaniowej nekropolii

obiektów. Władze miasta, widząc ofiarność ło-

dzian, postanowiły dołączyć do akcji ratowa-

nia zabytków. Za pieniądze z kasy miejskiej od-

nowiono, m.in. mauzoleum Gojżewskich na

części prawosławnej, grobowiec zasłużonej dla

Łodzi rodziny Grohmanów na cmentarzu

ewangelickim, a także przepiękny grobowiec

Sophie Biedermann, gdzie anioł stróż pochy-

la się nad dziećmi. To wciąż tylko kropla w mo-

rzu potrzeb, ale efekty są widoczne. Warto po-

szukać odnowionych pomników, przyjrzeć się

urodzie innych pięknych zabytków i podumać

nad życiem łodzian, którzy już odeszli...

% uu

N asz ostatni „Spacerownik” postanowiliśmy poświęcić w całości zabytkom Cmentarza Starego przy ul. Ogro-

C mentarz przy ulicy Ogrodowej powstał

CMENTARZ STARY W ŁODZI | SPACEROWNIK

dowej. Przed dniem Wszystkich Świętych i tradycyjną kwestą pokazujemy najpiękniejsze, najciekawsze, naj-

ważniejsze zabytki trójwyznaniowej nekropolii. Opisujemy, lub choćby wymieniamy, wszystkie te pomniki,

które zostały uratowane dzięki życzliwości i hojności łodzian, a także z pieniędzy przeznaczonych na ten cel z kasy

miejskiej. Zwracamy też uwagę na zapomniane, a piękne pomniki. I na groby ludzi ważnych dla Łodzi.

Spotykamy się w niedzielę o godz. 14 przed kaplicą Karola Scheiblera na części ewangelickiej Cmentarza Starego!

Choć to już ostatni przed zimą spacer po Łodzi, nieustannie zachęcamy do poznawania naszego miasta, choćby

na niedzielnych wycieczkach organizowanych przez PTTK. Prosimy też o wszelkie uzupełnienia i uwagi dotyczące

opisywanych przez nas miejsc. Mamy nadzieję, że wiosną uda nam się wydać łódzki „Spacerownik” w formie

książki wraz z dodatkowymi informacjami, które dostaliśmy od Państwa. Wciąż czekamy na listy.

Dziękujemy też za wszystkie miłe i ciepłe słowa pod naszym adresem, a także za Państwa liczną i życzliwą obec-

ność na wszystkich naszych wędrówkach po Łodzi!

RYSZARD BONISŁAWSKI, JOANNA PODOLSKA

Listy z dopiskiem „Spacerownik”

prosimy kierować na adres:

„Gazeta Wyborcza”, ul. Sienkiewicza 72, 90-318 Łódź

e-mail: spacerownik@lodz.agora.pl

HISTORIA STAREGO CMENTARZA

w latach 1855-1858. Ponieważ Łódź by-

ła wtedy już miastem wielu religii, wy-

znaczono odrębne części dla katolików, pro-

testantów i prawosławnych.

Pierwszy cmentarz w Łodzi znajdował się

na Starym Mieście przy drewnianym koście-

le parafialnym (obecnie pl. Kościelny). Drugi

cmentarz ( już dwuwyznaniowy) powstał w

1820 r. w okresie planowanego rozwoju osad

przemysłowych i spodziewanego napływu

osadników wyznania ewangelickiego. Szybki

rozrost miasta połączony z gwałtownym na-

pływem ludności zmusił jednak władze do po-

szukania kolejnego miejsca. Wybrano tereny

rolnicze po zachodniej stronie miasta, przy

tzw. trakcie konstantynowskim, stanowiącym

przedłużenie ulicy Ogrodowej. Budowę wie-

lowyznaniowej nekropolii rozpoczęto w 1855

r., w jej skład wchodziły trzy części: katolicka

- 5 ha, ewangelicka - 3 ha i prawosławna - 0,7

ha. Łódź miała w tym czasie ok. 25 tys. miesz-

kańców, liczba ta w 1875 r. podwoiła się, by osią-

gnąć w 1883 r. - 100 tys.! Pociągnęło to za sobą

konieczność powiększenia nekropolii i tak się

stało. Dziś te części nekropolii mają odpowied-

nio: 10,6 ha, 9,5 ha i 0,9 ha. Dalszy rozwój był

niemożliwy. Wokół pojawiła się już zabudowa

mieszkalna i przemysłowa. Nowe cmentarze

chrześcijańskie wytyczono już w znacznym

oddaleniu od centrum - na Dołach (1896 r.), na

Zarzewie (1898), na Rokiciu (1899), na Mani i

Radogoszczu (1922) itd. Stary Cmentarz zaj-

muje jednak wśród nich wyjątkową pozycję.

Jest miejscem pochówku wielkich przemy-

słowców, lekarzy, prawników, przedstawicie-

li starych łódzkich rodów, uczestników walk

o niepodległość kraju i wielu ludzi zasłużonych

dla rozwoju miasta, jego sztuki i oświaty. Po-

nad 200 grobowców zostało wpisanych do re-

jestru zabytków. Niektóre to wręcz perełki

cmentarnej architektury.

Grobowiec Roberta i Teresy z domu Anstadt Moenke na części ewangelickiej (kwatera 37)

Stara nekropolia, w odróżnieniu od wielu

dzisiejszych cmentarzy, ma piękną kompozy-

cję, a wysokie, często pomnikowe drzewa upo-

dabniają ją do malowniczego parku pełnego

rzeźb, okolonych kutymi kratami. Przestrzeń

cmentarza zdominowały jednak okazałe mau-

zolea. Szczególne miejsce zajmują tu ogrom-

ne kaplice grobowe: neogotycka Scheiblerów

- w części ewangelickiej i neorenesansowa

Heinzlów - w części katolickiej.

Przez lata wiele pomników, zwłaszcza na

części protestanckiej, uległo zniszczeniu. 13

lat temu miłośnicy Łodzi - idąc za przykładem

warszawiaków - zaapelowali do łodzian o po-

moc w ratowaniu zabytków. Inicjatorem pierw-

szej kwesty był nestor łódzkich przewodni-

ków Stanisław Łukawski, a także dziennikarz

telewizji Wojciech Słodkowski. Udało się ze-

brać trochę pieniędzy, które przeznaczono na

remont trzech zabytkowych bram - wejść do

trzech części cmentarza: katolickiej, ewange-

lickiej i prawosławnej. Potem rozpoczęło się

odnawianie rozsypujących się nagrobków.

Organizacją kwesty, która odbywa się co ro-

ku 1 listopada, zajmuje się Towarzystwo Opie-

ki nad Starym Cmentarzem i łódzki oddział

TVP. Dzięki pieniądzom zebranym podczas

kwest do tej pory udało się ocalić kilkadziesiąt

niszczejących na trójwyznaniowej nekropolii

obiektów. Władze miasta, widząc ofiarność ło-

dzian, postanowiły dołączyć do akcji ratowa-

nia zabytków. Za pieniądze z kasy miejskiej od-

nowiono, m.in. mauzoleum Gojżewskich na

części prawosławnej, grobowiec zasłużonej dla

Łodzi rodziny Grohmanów na cmentarzu

ewangelickim, a także przepiękny grobowiec

Sophie Biedermann, gdzie anioł stróż pochy-

la się nad dziećmi. To wciąż tylko kropla w mo-

rzu potrzeb, ale efekty są widoczne. Warto po-

szukać odnowionych pomników, przyjrzeć się

urodzie innych pięknych zabytków i podumać

nad życiem łodzian, którzy już odeszli...

% uu

N asz ostatni „Spacerownik” postanowiliśmy poświęcić w całości zabytkom Cmentarza Starego przy ul. Ogro-

C mentarz przy ulicy Ogrodowej powstał

4 | SPACEROWNIK |

CMENTARZ STARY W ŁODZI

CZĘŚĆ KATOLICKA

L EON N IEMCZYK był war-

szawiakiem. W czasie

wojny brał udział w ru-

chu oporu, był uczestni-

kiem Powstania War-

szawskiego, potem zo-

stał zesłany na roboty

do Niemiec. Wrócił do

Polski w 1947 r. Zanim

w 1952 r. zdał egzamin

eksternistyczny w warszawskiej PWST, grał

w kilku teatrach. Jako aktor filmowy zadebiuto-

wał w 1953 r. w „Celulozie” Jerzego Kawalero-

wicza. Przez ponad 50 lat swojej kariery zagrał

w ponad 400 filmach, takich jak m.in. „Pociąg”,

„Krzyżacy”, „Nóż w wodzie”, „Rękopis znalezio-

ny w Saragossie”, a ostatnich latach w kilku se-

rialach, m.in. „Ranczo”. W 1999 r. został odzna-

czony Krzyżem Komandorskim Orderu Odro-

dzenia Polski. W 2002 r. odebrał Złotą Żabę

dla polskiego aktora na Międzynarodowym Fe-

stiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych „Ca-

merimage” w Łodzi. Mieszkał na Bałutach. Ma

swoją gwiazdę w łódzkiej Alei Gwiazd.

% Po drugiej stronie alejki jest kwatera trzecia.

nia 1829, zmarła 9 stycz-

nia 1878 r. Ciekawy i

cenny jest pomnik z

białego marmuru na jej

grobie. Interesujące są

także inskrypcje: „Naj-

lepszej żonie wdzięcz-

ny mąż pamiątkę tę kła-

dzie i prosi o westchnie-

nie do Boga”. Napis z

jednej strony pomnika

(widoczny od strony

alejki) jest po polsku, z

drugiej po niemiecku.

To ślad wielokulturo-

wej przeszłości Łodzi.

Można się domyślać,

że Julia pochodziła z

polskiej rodziny, jej

mąż był Niemcem. Cie-

kawostką jest, że dwa

lata temu ze Stanów

Zjednoczonych ktoś

przywiózł urnę z pro-

chami do grobu znaj-

dującego się po drugiej

stronie alejki, gdzie po-

chowany jest Alois Balle i Melita Lentz. Być

może spokrewnieni z Julią. Ale niewiele wię-

cej na ten temat wiadomo. Autorem pomnika

był Antoni Urbanowski, właściciel znanego

łódzkiego zakładu kamieniarskiego. Konser-

wował go Piotr Obłok z Tomaszowa Mazowiec-

kiego.

+ W pierwszej kwaterze pochowany jest tak-

że Bolesław Gostomski (1865-1937), znany cu-

kiernik, właściciel fabryki czekolady przy ul.

Przybyszewskiego 23 i + Aleksy Zimowski

(1884-1955), właściciel gimnazjum męskiego

przy ul. Bocznej 5. Uczył się tam m.in. Jerzy

Grohman i Ludwik Jerzy Kern (poeta).

+ Podchodzimy do miejsca spoczynku Wik-

torii Macińskiej (1869-1926) i Zofii Pętkowskiej

(zm. 1948 r.). W 1901 r. założyły w Łodzi pierw-

szą polską pensję żeńską przy ul. Wólczańskiej

55. W latach sześćdziesiątych XX w. budynek

wyburzono, nie ma już po nim śladu. Pensja

istniała aż do śmierci Pawła Macińskiego, na-

uczyciela i ostatniego jej dyrektora. Jego grób,

a także Jadwigi Macińskiej, są obok. Widać na

nich napis: sodalis, sodaliska.

Brama cmentarza św. Józefa

+ Ciekawy pod

względem arty-

stycznym jest na-

grobek Janusza Or-

lińskiego (pseudo-

nim Busiacki). Za-

smucona kobieta

trzyma portret

mężczyzny. Rzeź-

bę wykonał Wacław

Konopka, autor

wielu innych rzeźb

cmentarnych. Or-

liński (1872-1917) był

aktorem i reżyse-

rem. Grywał role

charakterystyczne,

reżyserował, kierował teatrami, m.in. w latach

1916-1917 Teatrem Polskim w Łodzi wraz z po-

etą Bolesławem Leśmianem.

ODNOWIONE POMNIKI

W kwaterze trzeciej po-

chowano wiele osób za-

służonych dla kraju i Ło-

dzi, dlatego też tutaj od-

nowiono najwięcej gro-

bów: S. Pogonowski

(1998), K. Szmidel

(1999), M. Cynarski

(2000), A. Napiórkowski

(2000), J. Orliński-Bu-

siacki (2000), J. Sobo-

lewski (2001), K. Rozen-

blat (2002), L. Pachucki

(2003), K. Waberska

(2006).

% Stoimy przy bramie, wiodącej do katolickiej czę-

ści nekropolii. Nad nami pochyla się postać Chrystu-

sa. Brama została odnowiona z pieniędzy zebranych

podczas pierwszych kwest na rzecz ratowania Sta-

rego Cmentarza. Po obu jej stronach groby twór-

ców Łódzkiej Straży Ogniowej Ochotniczej. Najpierw

skręcamy w lewo.

+ W kwaterze znaj-

dującej się wzdłuż

muru widzimy

symboliczny grób

dedykowany pamięci zamordowanych i poległych

oficerów Armii Krajowej . A tuż obok + grobo-

wiec Leopolda Zonera ufundowany przez stra-

żaków.

ODNOWIONE POMNIKI

Kwatera 39:

grób L. L Zonerów (1999).

L EOPOLD Z ONER (1839-1919)

był nie tylko komendantem

straży, ale też księgarzem

i wydawcą, drugą ważną

osobistością łódzkiego

drukarstwa po Petersil-

gem. Wydawał m.in. dwa

pisma codzienne i tygodnik

„Świat”. Grób Zonerów (ojca

i syna) odnowiono w 1999 r.

% Po drugiej stronie zaczyna się kwatera pierwsza.

S ODALICJA M ARIAŃSKA to była przedwojenna or-

ganizacja religijna. Obowiązywała nas comie-

sięczna spowiedź i nieustanna praca na rzecz

drugiego człowieka. Określenie sodaliska ozna-

czało, że ta osoba była głęboko religijna, a wia-

ra w Boga dawała jej siłę i moc do pracy dla

drugiego człowieka - wyjaśniał kiedyś Stani-

sław Łukawski, przewodnik po Łodzi.

+ Niemal nic nie

wiadomo o Julii Bal-

le z Kuźnickich , któ-

rej grób znajduje się

w pierwszej alejce. Była prawdopodobnie żo-

ną łódzkiego fabrykanta, być może spokrew-

nioną z farmaceutą Marcelim Kuźnickim, wła-

ścicielem apteki z Piotrkowskiej 98 i ostatnim

powstańczym naczelnikiem Łodzi w 1863 r. Ale

to tylko przypuszczenie. Urodziła się 15 stycz-

ODNOWIONE POMNIKI

Kwatera pierwsza:

grób Julii Balle (2005).

+ W tej samej kwaterze jest pochowany Leon

Niemczyk , znany i lubiany aktor, który zmarł

29 listopada ubiegłego roku.

Rzeźba na grobie Orlińskiego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: