II WOJNA ŚWIATOWA
I JEJ NASTĘPSTWA
Praca zbiorowa pod redakcją
Antoniego Czubińskiego
Wielkopolska Agencja Wydawnicza
Poznań 1996
Praca dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
Przygotowanie publikacji finansowo wsparli:
Urząd Wojewódzki w Poznaniu
Urząd Miejski w Poznaniu
Międzynarodowe Targi Poznańskie
Copyright by Wielkopolska Agencja Wydawnicza, Poznań 1996
ISBN 83-85524-24-X
Wydawca: Wielkopolska Agencja Wydawnicza
Opracowanie techniczne i skład: Danuta ^Pijańska
Druk: Zakłady Graficzne Politechniki Poznańskiej
SPIS TREŚCI
WSTP ................................... .......................................... 3
Częžć I - PROBLEM WOJNY I POKOJU
WśADYSłAW MARKIEWICZ (Warszawa)
ródła wojny jako zjawiska społeczno-historyczne (analiza socjologiczna) . .. .. . . 7
ANTONI CZUBIŃSKI (Poznań)
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku ......................................... 19
KAROL FIEDOR (Wrocław)
Ruch pacyFIstyczny przeciwko II wojnie światowej ..... ............... ............. 41
STANISśAW SIERPOWSKI (Poznań)
Geneza i międzynarodowe znaczenie II wojny światowej .. .. .. . . . .. .. .. .. . .. .. .. .. .. 63
STANISśAW ŻERKO (Poznań)
Sondaże pokojowe w okresie II wojny światowej. Możliwości i wątpliwości metodolo-
giCzne ............................................................................ 79
CzęŚć II - BEZPOŚREDNIE SKUTKI II WOJNY ŚWIATOWEJ
ARTUR KIJAS (Poznań)
Deportacje ludności cywilnej w czasie II wojny światowej ....................... . 97
TADEUSZ KOTŁOWSKI (Poznań)
Wpływ II wojny światowej na rozwój nauki i techniki . .. ....... ............. ...... 109
BERND MARTIN (Freiburg)
Kapitulacja niemiecka: próba bilansu II wojny światowej .... . .. ................. .. 119
JIN MATSUKA (Tokio)
Bilans japońskiej gospodarki w II wojnie światowej (1937-1945) ................... 149
LONGIN PASTUSIAK (Warszawa)
Skutki II wojny światowej dla StanŁw Zjednoczonych.:".,.,.,.,....,....,.".., 14
CZESŁAW MADAJCZYK (Warszawa)
Jak potraktować mocarstwa Osi po zwycięstwie? .................................. 1b7
MICHAIŁ N. NARINSKIJ (Moskwa)
ZSRR a problemy granic i stref wpływów w Europie (1939-1947) .................. 179
TOMASZ SCHRAMM (Poznań)
Europa w świecie po II wojnie światowej ... .. .. ....... .. .. .. . .. .. .... .. . .. .. .. .. .. 197
Część III - PROBLEMY POLSKIE W II WOJNIE ŚWIATOWEJ
M.J. MIAGKOW (Moskwa)
Spotkanie W. Mołotowa z generałem Wł. Sikorskim w Londynie w czerwcu 1942 r.
(z dokumentów Archiwum prezydenta Federacji Rosyjskiej) ....................... 205
BRONISŁAW PASIERB (Wrocław)
Polskie prace przygotowawcze do Traktatu Pokojowego z Niemcami (1939-1948) .. 215
MIECZYSŁAW WIELICZKO (Lublin)
Migracje Polaków w II wojnie światowej. Podobieństwa, specyt'ika, następstwa .... 237
TOMASZ NODZYąSKI (Zielona Góra)
Działalność programowa i propagandowa Polskiego Związku Zachodniego w latach
1944-1950 ... 255
Część IV - WPŁYW II WOJNY ŚWIATOWEJ NA PRZEMIANY POLITYCZNE
W POWOJENNYM ŚWIECIE
WIESŁAW OLSZEWSKI (Poznań)
Japońska okupacja a rozwój ruchów niepodległościowych w Azji Płd: Wsch. . .... .. 263
WITOLD MAZURCZAK (Poznań)
Wojna a kolonializm. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny światowej . 281
KURT JIRGENSEN (Kilonia)
Brytyjska polityka okupacyjna i reedukacyjna w Niemczech po 8 maja 1945 r. ..... 293
MAREK MIKOŁAJCZYK (Poznań)
Europa w koncepcjach generała de Gaulle'a 311
WOJCIECH KRZYŻANIAK (Poznań)
Niemcy w Europie powojennej w teorii i praktyce politycznej Konrada Adenauera . 323
MICHAŁ ADAMCZYK (Poznań)
Europa powojenna w koncepcjach Winstona Churchilla 333
CEZARIUSZ SKUZA (Toruń)
Problem restytucji dóbr po II wojnie światowej w głównych dokumentach międzynarodowych 337
Część V - KSZTAŁTOWANIE NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO W ŚWIECIE
JADWIGA KIWERSKA (Poznań)
Nowa rola USA na arenie międzynarodowej po II wojnie światowej 351
ANDRZEJ SKRZYPEK (Olsztyn)
Stalinowskie zamysły kreowania monolitycznej strefy gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej (1948-1952) 365
SYLWESTER FERTACZ (Katowice)
Idea słowiańska jako jeden z czynników stalinizacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej po II wojnie światowej 379
PIOTR RADZIKOWSKI [Kielce)
Lewica włoska - federalizm i ład jałtańsko-poczdamski .. .. 387
ZYGMUNT WOŹNICZKA (Katowice)
Powojenna sytuacja międzynarodowa w ocenie kierownictwa emigracji londyńskiej i podziemia w kraju (1946-1953) . 399
WŁODZIMIERZ BATÓG (Kielce) Makkartyzm jako antyteza stalinizmu 411
HENRYK OLSZEWSKI (Poznań)
Nazizm w teoretycznej refleksji minionego półwiecza . 421
WŁODZIMIERZ MALENDOWSKI (Poznań)
Czynniki destabilizujące ład międzynarodowy po II wojnie światowej. Próba analizy polistrategicznej 431
JÓZEF KUKUŁKA (Warszawa)
Ewolucja ładu międzynarodowego w półwieczu 1945-1995 .... 451
INDEKS OSÓB 487
AUTORZY TOMU ..... 495
Wstęp
W pięćdziesiątą rocznicę zakończenia II wojny światowej Zakład Historii
Powszechnej XIX i XX wieku Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizował dwudniową konferencję naukową poświęconą analizie genezy wojny oraz jej przebiegu i skutków. Przy czym nie
chodziło tu o bezpośrednie, doraźne skutki lecz o długofalowe zmiany
w gospodarce, stosunkach społecznych, polityce i mntalności społeczeństw
jakie nastąpiły w czasie pięćdziesięciu lat od zakończenia wojny. Państwa,
którejak Niemcy i Ja.ponia, leżały miwczas w gruzach i znajdowały się na dnie
upokorzenia podniosły się z ruin i ponownie zajęły czołowe miejsce wśród
narodów świata. Bardzo poważnie zmieniła się mntalność ich mieszkańców.
Państwa zwycięskie, jak op. Związek Radziecki., nie potrafiły wyzyskać
zwycięstwa i leżą dziś na dnie upokorzenia i poniżenia. ZSRR rozpadł się
a powstałe najego gruzach państwa sukcesyjne nie odgrywają dziś większej roli
w świecie ani pod względem ekonomicznym ani politycznym. Coraz większą
rolę spełniają natomiast obszary do tej pory uzależnione i kolonialne jak op.
Chiny, Korea, Indie.
Świat gwałtownie się nienia. W jakim kierunku aniony te idą? Jaką rolę
odgrywa w nich wyścig pracy, a jaką rywalizacja zbrojeniowa i ponowne
przygotowanie się do ewentualnej wojny? Czy wojna ponownie zagraża
ludzkości? Jaką rolę spełniają dziś w świecie ideologie agresywne i nacjona-
listyczne?
Oto pytania jakie cisną się na usta w toku dyskusji rozwijanych z okazji
obchodów 50-lecia z.kończenia najkrwawszej wojny w dziejach ludzkości.
Jakie doświadczenia wyciągnęły narody świata z tego okropnego i tragicznego
doświadczenia? Na te i inne pytania próbują odpowiedzieć autorzy prezen-
towanych tu wystąpień konferencyjnych. Niestety nie udało się zebrać
wszystkich wygłoszonych referatów. W to miejsce pozyskano natomiast kilka
referatów wygłoszonych przy innych okazjach. Ponieważ znakomicie uzupeł-
niają one nasze materiały, za zgodą ich autorów, włączono je do niniejszego
tomu.
Poznań, październik 1995 r.
Antoni Czubiński
Poznań
WOJNY W DZIEJACH ŚWIATA
XIX I XX WIEKU
1. UWAGI WPROWADZAJąCE
Wojna jest zjawiskiem niezmiernie skomplikowanym i kontrowersyjnym.
Towarzyszy ona ludzkości od jej zarania stanowiąc najwyższy przejaw
rywalizacji i walki od waśni plemiennych poczynając poprzez wojny dynas-
tyczne, religijne, rasowe, wojny o źródła surowców i rynki zbytu towarów,
o przestrzeń do życia, o wpływy i władzę w regionie lub skali globalnej,
o panowanie w świeciel. Pisano o wojnach prowadzonych z przyczyn bio-
logicznych i etycznych, o wojnach rasowych i geopolitycznych, o wojnach
zrodzonych na tle demograficznym. Od czasów Clausewitza wojnę uznano za
przedłużenie polityki prowadzonej przy pomocy innych środków2. Zdaniem
B. Miśkiewicza "Wojna to zdarzenie historyczne, którego treść wypełnia kon-
flikt społeczny, rozstrzygany przy użyciu takich środków przemocy jakimi
dysponują strony prowadzące działania zbrojne ... ." Przyczyną wojny "mogą
być zarówno sprzeczności tkwiące w stosunkach gospodarczych, społecznych,
1 R. Aron, Paix et guerre entre 1e nation Paris, 1962; B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna
i doktryna wojenna. Warszawa 1980; M. Hovard, Wojna w dziejach Europy, Wrocław, 1990;
B. Miśkiewicz, O metodyce badań historyczno-wojskowych, Poznań, 1961; A. Toynbee, Wojna
i cywilizacja. Warszawa 1963; J. Wiatr, Socjologia wojny. Przedmiot i metoda. Studia Socjolo-
giczne, nr 2/1962, s. 211-229.
2 C. Clausewitz, O wojnie. Tom 1-2. Warszawa 1958. Nowe pełne wydanie: Carl von Clau-
sewitz, O wojnie księgi: I-VIII. Lublin, 1995.
20
politycznych jak i ideologicznych"3. Szczególną rolę w powstaniu i rozwoju
wojen w czasach nowożytnych spełniają zjawiska związane z rozwojem
gospodarczym i przeludnieniem. Jak stwierdza Paul Kennedy "Już wcześniej
zauważono, że za wieloma wstrząsami historycznymi - zaborcze wyprawy
Wikingów, ekspansja Anglii elżbietańskiej czy rewolucja francuska, Welt-
politik Wilhelma, niepokoje gnębiące dziś Amerykę Środkową i środkowy
wschód - kryje się dziś dręczący problem eksplozji demograficznej i często
trudności z wchłonięciem rosnącej liczby energicznych młodych mężczyzn.
Niekiedy nie spełnione oczekiwania nowej generacji dawały początek gwał-
tom i rewolucjom..."4
O wyniku wojen decydowały różne czynniki. "Tryumf lub załamanie się
któregokolwiek z wielkich mocarstw - pisze Kennedy -jest z reguły skutkiem
długotrwałych walk toczonych przez jego siły zbrojne, lecz jest także konsek-
wencją mniej lub bardziej sprawnego wykorzystywania przez państwo potenc-
jału gospodarczego w czasie wojny w szerszej perspektywie tego, czy w dziesię-
cioleciach poprzedzających konflikt gospodarka danego kraju umacniała się
czy też słabła w porównaniu z gospodarką innych czołowych państw"5.
Wojny rozwiązywały wiele trudności i sprzeczności ale też powodowały wiele
strat i zniszczeń. Były one inspirowane i zwalczane. Miały zawsze grono
wybitnych zwolenników i przeciwników. Generał Erich Ludendorf stwierdził,
że: "Wojna jest rzeczywistością, rzeczywistością najważniejszą w życiu naro-
du"6. Inni zwolennicy wojen dowodzili, że są one najbardziej słuszną i męską
formą rozwiązywania sporów i sprzeczności. Twierdzą oni, że wojny wywierają
pozytywny wpływ na kształtowanie charakterów i woli, oczyszczają atmosferę
w stosunkach międzyludzkich, regulują przyrost demograficzny, zmuszają do
wysiłku i stymulują proces rozwoju społeczeństwa''.
Przeciwnicy wojen potępiają je z powodu brutalności, powodowanych strat
i zniszczeń a zwłaszcza z powodu towarzyszącego im zdziczeniu obyczajów
i demoralizacji, kultu siły i przemocy itp.
W czasie wojen nabierano specyficznych doświadczeń i kształtowano co
raz to nowsze koncepcje i doktryny stosowania przemocy. Każda epoka
kształtowała własny styl i metodę walki. Na przełomie XVIII i XIX wieku
szczególną rolę w tym zakresie spełniali Francuzi z Napoleonem na czele.
a B. Miśkiewicz, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars historica. Prace z dziejów pow-
szechnych i Polski, Poznań, 1976, s. 102; O metodyce badań..., s. 10.
' P. Kennedy, U progu XXI wieku (przymiarka do przyszłości). Londyn, 1994, s. 46.
s P. Kennedy, Mocarstwa Świata. Narodziny, rozkwit, upadek. Warszawa 1994, s. 7.
ojna totalna. Warszawa 1959, s. 19.
' B. Miśkiewicz, O metodyce badań..., i tenże, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars Histo-
rica, s. 101-108.
a Europa i świat w epoce Napoleońskiej, pod. red. M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1977;
E. Tarle, Napoleon. Warszawa 1946; A. Zahorski, Spór o Napoleona we Francji i w Polsce.
Warszawa 1974.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 21
W XIX wieku na czoło wysunęli się Prusacy i Niemcy. Uchodzili oni w tym
czasie za naród najbardziej zmilitaryzowany, skłonny do wojen oraz predys-
ponowany do kształtowania doktryn wojennych9. Mniejszą rolę spełniali
Anglicy, Rosjanie, Japończycy i Amerykanie. Stopniowo uczyli się oni również
nowoczesnego rzemiosła wojennego'o.
2. ROLA WOJEN W PROCESACH ROZWOJOWYCH XIX WIEKU
Wojny Napoleońskie zakończyły XVIII wiek. Kongres Wiedeński w 1815 r.
wprowadził świat w XIX wiek, wiek pary i kolei żelaznej. Narody europejskie
wyczerpane długoletnimi krwawymi zmaganiami wojennymi nie miały siły
do dalszej walki. Przez szereg lat w Europie panował względny spokój. Pod
opieką Świętego Przymierza zbierano siły do następnych wojen. Rozwijano
przemysł i unowocześniano rolnictwo. W Europie rozwijał się kapitalizm.
Przodujące w rozwoju gospodarczym państwa europejskie podbijały kolonie
w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Wojny kolonialne nie angażowały zbyt
wielu sił. Niekiedy miały one bardzo krwawy charakter. Nie miały one jednak
większego znaczenia politycznego. Pomagały one rozładować występujące
w Europie przeludnienie i podkreślały przodującą rolę mocarstw europejskich
w XIX-wiecznym świecie. W samej Europie dojrzewały ruchy nacjonalis-
tyczne i narodowo-wyzwoleńcze. Jako pierwsi wystąpili Serbowie, którzy już
w 1804 r. podjęli długotrwałą walkę z Turcją o odzyskanie niepodległości.
W ślad za nimi poszły inne ludy bałkańskie".
Wielką rolę w przekształcaniu XIX wiecznej Europy odegrała rewolucja
lat 1848-1849 zwana Wiosną Ludów. Umocniła ona tendencje narodowo-wy-
zwoleńcze, przyspieszyła proces rozpadu państw wielonarodowościowych
i kształtowania państw bardziej jednorodnych narodów. W rewolucji tej szcze-
litarismus in Geschichte and Gegenwart. Studien, Probleme, Analisen.
Herausgeberkollektiv: K. Nuss i n. Berlin, 1980; A.J. Kamiński, Militaryzm niemiecki. Główne
zagadnienia społeczne i polityczne. Warszawa 1962; Kurzer Abriss der Militargeschichte. Vón den
Anfange der Geschichte des deutschen Volkes bis 1945. Autorenkollektiv: F. Górster i in. Berlin
1974.
'toria powszechna 1789-1918. Warszawa 1981; Dziesięć wieków Europy.
Studia z dziejów kontynentu. Red. tomu J. Żarnowski, Warszawa 1983; Europa i świat w epoce
restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849. Praca zbiorowa pod red. W. Zajewskiego. Tom 1-2,
Warszawa 1991; G.W.F. Halgarten, Imperialismus vor 1914. Munchen, 1951; Historia polityczna
Dalekiego Wschodu od końca XVI wieku do 1945 roku. Opr. A. Narocznicki i in. Warszawa 1982;
P. Kennedy, Mocarstwa Świata...; Osnowyje problemy istorii S Sz A w amierkanskoj istoriografri
1861-1918 gg. Moskwa, 1974; A.J. Taylor, The Strugle for Mastery in Europa 1948-1918. Oxford,
1957; J.L. Waliach, Kriegs-theorien. Ihre Entwicklung im 19 and 20. Jahrhundert. Frankfurt
a. M., 1972.
" J. Skowronek, Sprzymierzeńcy nasadów bałkańskich, Watszawa, 1983; Europa i świat...
22 Antoni Czubiński
gólną rolę spełniła Rosja carska, która tłumiąc w 1849 r. powstanie węgier-
skie przedłużyła egzystencję wielonarodowościowej monarchii Habsburgów
o całe 70 lat' z. W 1861 r. po serii wojen zjednoczyły się Włochy' 3, a następnie
przyspieszony został proces jednoczenia Niemiec. Szczególną rolę w procesie
tym odegrał Otto von Bismarck, który stał na stanowisku, że zjednoczenia
nie osiągnie się w drodze dyskusji parlamentarnych lecz tylko przemocą
przy pomocy "krwi i żelaza"' 4. Zapowiedź tą zrealizował w toku trzech wojen:
1864 r., 1866 r. i 1870-1871 r. Przy pomocy tych wojen spowodował on likwi-
dację rozbicia Niemiec na wiele zwalczających się wzajemnie państewek,
utworzenie wielkiego, jednolitego narodowo państwa niemieckiego w centrum
Europy, usunięcie Austrii z Rzeszy i w konsekwencji przekształcenie jej
w Austro-Węgry, osłabienie Francji i generalną zmianę układu sił politycznych
w Europie' 5. Wojny spowodowały więc wybitnie kreującą rolę. Zmiany
spowodowane przez Bismarcka w latach 1864-1871 prowadziły w konsekwen-
cji do wielkiego konfliktu w skali globalnej. Za nim do niego doszło poważne
zmiany nastąpiły też na terenie Ameryki i Azji. W 1861 r. w Stanach Zjedno-
czonych wybuchła wojna secesyjna' 6. Wojna ta trwała 4 lata, pochłonęła wiele
ofiar i zakończyła się klęską secesjonistów. W czasie wojny poległo 118,5 rys
ludzi, a 636 tys. osób odniosło rany. Na skutek tych ofiar Stany zachowały
jedność polityczną'''. Zwycięstwo przemysłowej Północy nad niewolniczym,
plantatorskim Południem spowodowało rekonstrukcję całego systemu, przy-
spieszenie procesów kolonizacyjnych i urbanizacyjnych a w konsekwencji
przekształcenie całego państwa w mocarstwo' . Już w 1867 r. Stany zakupiły
od Rosji Alaskę. W latach 80-tych skolonializowały przylegające obszary na
Zahodzie Stanów (Dziki Zachód) i podjęły ekspansję oceaniczną wypiera-
jąc stare europejskie państwa kolonialne z podbitych wcześniej obszarów
kolonialnych. Twórcą amerykańskiej doktryny nawalizmu był admirał Alfred
Thayer Mahan (1840-1914). Dowodził on, że występuje ścisła zależność
pomiędzy siłą morską i mocarstwową pozycją państwa w skali globalnej' 9.
'z s. Kalembka, Wiosna Ludów w Europie. Warszawa 1991.
'3 A. Ostrowski, Garibaldi, Warszawa 1969.
'4 E. Engelberg, Bismarck. Urpreuse und Reichsgrunder, Berlin, 1985.
's J. pajewski, Niemcy w czasach nowożytnych (1517-1939), Poznań 1947; E. Tarle, Dzieje
Europy 1871-1918. Warszawa , 1960. M. Wawrykowa, Dzieje Niemiec 1789-1871, Warszawa
1980 Wendepunkte deutscher Geschichte 1848-1945. Hrsg von C. Stern und H.A. Winkler.
Frankfurt a. M., 1979.
16 L Korusiewicz, Przyczyny wojny secesyjnej w Ameryce. Warszawa 1967.
''' A. Parker, The Civil War in America: New York, 1961.
'd J.S. Allen, Rekonstruction. The Batlle for Democracy 1865-1876. Naw York, 1955;
H. Boesch, USA. Opanowanie kontynentu, Warszawa 1961; Dwieście lat USA. Idealy i paradoksy
historii amerykańskiej. Wybór i wstęp opracował L.D. Orlon, Warszawa 1984.
'9 K. Rosen-Lawadzki, Ewangelista potęgi morskiej. W: Ameryka Północna. Studia pod red.
M.M. Drozdowskiego. Warszawa 1975, s. 108-141.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 23
W ślad za jego wskazaniami Stany przystąpiły do rozbudowy floty wojen-
nej otwierając wyścig zbrojeń morskich w świecie. Konkurowały głównie
z Anglią, która uchodziła dotąd za największą potęgę morską świata. Do
wyścigu zbrojeń na morzu przyłączyły się też Niemcy. Szczególną rolę w roz-
woju ekspansji amerykańskiej miała wojna z Hiszpanią z 1898 r. Spowodo-
wała ona przejęcie części posiadłości hiszpańskich przez USA i utworzenie
pierwszych przyczółków amerykańskich na Oceanie Spokojnymzo.
Szybki rozwój Stanów Zjednoczonych powodował, iż w okresie tym przyj-
mowały one wielką ilość emigrantów z Europy, pomagając rozładować wy-
stępujące przeludnienie na tym kontynencie. W latach 1846-1936 do Stanów
emigrowało około 50 mln ludzi. Kilkanaście milionów osiadło w nich na stałe.
Na drogę zbrojeń i ekspansji wkroczyła też Japonia. W latach 60-tych XIX
wieku w Japonii dokonano rewolucji społeczno-politycznej, która spowodo-
wała otwarcie jej na Europę i przyspieszenie rozwoju technicznego. Japończy-
cy wzorowali się na Niemczech. Rozbudowali siły zbrojne i podjęli ekspansję
terytorialnązl. W latach 1894-1895 Japonia pokonała Chiny i opanowała
Koreę, a w latach 1904-1905 pokonała Rosję i opanowała Sachalin i Man-
dżurię. Pokonując Chiny i Rosję Japonia unaoczniła zdumionemu światu
własną siłę i determinację oraz obnażyła słabość Rosji, którą od tego momen-
tu zaczęto nazywać "kolosem na glinianych nogach". Narody Europejskie
poczuły się zagrożone przez tzw. "Żółte niebezpieczeństwo". Japończycy
wysunęli bowiem hasło: "Azja dla Azjatów" wzywając do usunięcia kolonia-
listów europejskich z Azji. "Zagrożenie" japońskie wywierało wielki wpływ na
kształtowanie nastrojów politycznych i koncepcji obronnych tak w Europie
jak i w Amerycezz. Fakty te przyspieszyły wyścig zbrojeń, zaostrzyły wojny
w koloniach i przybliżyły konflikt globalny w świecie. Kształtowały się nowe
układy i sojusze, doskonalono środki i metody walki. Buntowały się narody
europejskie i kolonialne. Toczyły się małe wojny peryferyjne na Bałkanach,
w Chinach i w Ameryce Łacińskiej. Nie było roku by gdzieś w świecie nie
wybuchały nowe wojny, bunty lub rewolucje narodowo-wyzwoleńcze. W sumie
było ich kilkaset. Pochłonęły one 500 tys. ludzi zabitych i spowodowały
okaleczenie kilku milionów osób23.
to H. L,uft, Von Washington za Roosevelt. Geschichte der amerikanischen Aussenpolitik.
Berlin, 1944; Z.M. Sołoncew, Dipłomaticzeskaja borba SSzA za gospodstwo na morie i protiv-
oreczija imperialisticzeskich dzierżaw (1918-1945). Moskwa, 1962; Ł.S. Władymirow, Dipłomatija
SSzA w pierod amerikano - ispanskoj wojny 1898. Moskwa 1957.
z1 V Hilska, Dzieje i kulrtura narodu japońskiego. Krótki zatys. Warszawa 1957; Historia
polityczna Dalekiego Wschodu...
22 Historia XX wieku pod red. H. Mościckiego i J. Cynarskiego. Warszawa 1934; A. Krzy-
żanowski, Wiek XX. Zarys dziejow najnowszych. Warszawa-Kraków, 1947; W. Rodziński,
Historia Chin. Warszawa 1974; E. Tarle, Dzieje Europy...
23 BC. Urłanis, Wojny i narodonasielenije Jewropy. Moskwa, 1960, s. 464.
24 Antoni Czubiński
W czasie wojen XIX wiecznych udoskonalono artylerię, która odgrywała
wielką rolę w ówczesnych konfliktach. Wprowadzono do walki pancerniki;
łodzie podwodne, krążowniki, szybkostrzelne karabiny iglicowe, karabiny
maszynowe i torpedy. Wielką rolę spełniały samochody i telegraf bez drutu.
Wojska można było lepiej uzbroić, szybko przerzucać z jednego frontu na
drugi, dowodzić nimi z odległego punktu. Powstały sztaby, które planowały
i koordynowały walkę na wielką skalę. Wprowadzono powszechny obowiązek
służby wojskowej i szkolenie rezerw wojskowych. Zgodnie z koncepcją
Clausewitza wojnę traktowano jako kontynuację polityki realizowanej przy
pomocy środków przemocy, jako dążenie do narzucania przeciwnikowi swej
woli. W czasie wojen XIX-wiecznych wypracowano koncepcję wojny błys-
kawicznejz4. Rozwijali ją generałowie prusko-niemieccy: Helmut von Moltke
...
Metaloman