ZOFIA WASZKIEWICZ
POLITYKA
WATYKANU
WOBEC
POLSKI
1939-1945
WARSZAWA 1980
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
Okładkę projektował
MAREK ANTONIAK
Redaktor
ANDRZEJ GAWERSKI
Redaktor techniczny
CZESŁAWA KIJEK
Korektorzy
HANNA JANCZEWSKA HALINA NAGAJEWSKA
© Copyright by
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1980
ISBN 83-01-01221-8 V
SPIS TREŚCI
Wstęp
Układ pracy . Literatura przedmiotu Baza źródłowa .
Rozdział I. Działalność dyplomatyczna Watykanu w pierwszych miesiącach pontyfikatu Piusa XII..........
1. Tendencje w polityce Watykanu po objęciu tronu papieskiego przez Piusa XII.............
2. Inicjatywy pokojowe Stolicy Apostolskiej z maja i czerwca 1939 roku................
3. Próba „uratowania" pokoju w sierpniu 1939 roku ....
4. Pius XII wobec agresji na Polskę.........
Rozdział II. Watykan a zmiany układu sił w Europie w okresie sukcesów militarnych i klęsk III Rzeszy na frontach II wojny światowej (ze szczególnym uwzględnieniem spraw polskich) .
1. Stosunki dyplomatyczne między Watykanem a rządem polskim na emigracji.............
2. Stolica Apostolska wobec sytuacji międzynarodowej — od klęski wrześniowej do upadku Francji (październik 1939 - czerwiec
1941) .................
3. Polityka Watykanu w okresie sukcesów militarnych III Rzeszy (lipiec 1940-luty 1943)......
4. Wpływ klęsk Rzeszy Niemieckiej na froncie wschodnim na politykę Stolicy Apostolskiej wobec Polski (luty 1943 - styczeń 1945) ...............
Rozdział III. Stolica Apostolska a administracja i hierarchia kościelna w okupowanej Polsce...........
1. Problem rozciągnięcia kompetencji nuncjusza berlińskiego Cesare Orsenigo na ziemie polskie.........
2. Mianowanie administratorów apostolskich na „ziemiach wcielonych" do Rzeszy.............
370
5
8
13
17
20 31 39
48 48
57
71
81
97
97 103
3. Polska hierarchia kościelna w Generalnym Gubernatorstwie 126
4. Próby ingerencji władz niemieckich w sprawy obsadzania stolic biskupich, administratorów apostolskich itd......143
5. Nominacja administratorów apostolskich na Ziemiach Odzyskanych ................150
Rozdział IV. Watykan a polityka wyznaniowa i kościelna władz niemieckich na „ziemiach wcielonych" do Rzeszy...... 156
1. Geneza polityki niemieckiej wobec Kościoła katolickiego na „ziemiach wcielonych" do Rzeszy......... 156
2. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego na „ziemiach wcielonych" ................. 158
3. Sprawy majątków kościelnych.......... 162
4. Walka z językiem polskim na „ziemiach wcielonych" ... 170
5. Ograniczenia w wykonywaniu praktyk religijnych .... 186
6. Rozdział narodowościowy w Kościele katolickim..... 190
7. Watykan wobec polityki kościelnej władz hitlerowskich na „ziemiach wcielonych" do Rzeszy (1939 -1945)..... 205
Rozdział V. Polityka kościelna władz niemieckich w Generalnym Gubernatorstwie a Watykan............220
1. Grabież majątku kościelnego..........225
2. Kształcenie nowych kadr dla potrzeb Kościoła katolickiego
w Generalnym Gubernatorstwie.........230
3. Ograniczanie życia religijnego..........243
4. Sprawa podziału narodowościowego w Kościele katolickim
w Generalnym Gubernatorstwie.......- . 251
5. Zabiegi okupanta o pozyskanie współpracy duchowieństwa polskiego................258
6. Polityka Watykanu wobec Polski w ocenie społeczeństwa i episkopatu polskiego.............269
Rozdział VI. Watykan wobec eksterminacji duchowieństwa polskiego 280
1. Rozstrzeliwania i aresztowania kleru polskiego na „ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie.....281
2. Interwencje Watykanu w sprawie aresztowań, wysiedlania i osadzania w obozach hitlerowskich biskupów polskich oraz duchowieństwa świeckiego i zakonnego.......297
Zakończenie.........,.......334
Wykaz źródeł i opracowań............346
Indeks osób ....... 361
WSTĘP
Zagadnienie stosunku Watykanu do Polski w latach II wojny światowej pozostaje nadal aktualne jako temat postulowanych
badań naukowych.
Problem ten jest niezwykle złożony, bowiem w odniesieniu do polskiej polityki Stolicy Apostolskiej w okresie II wojny światowej sformułowano wiele ocen często mocno uproszczonych, mających determinować inne. Tym bardziej celowe wydaje się więc podjęcie próby przedstawienia możliwie pełnego obrazu polityki Piusa XII wobec Polski oraz wyjaśnienie uwarunkowań i motywów, jakimi się w tej polityce, niejednokrotnie sprzecznej z interesami narodu i państwa polskiego, kierował.
Polityka polska Watykanu w latach 1939 -1945 jest przedmiotem mojej pracy. Wybór tematu uzasadniony jest przede wszystkim tym, że kwestia polska była wśród wielu spraw międzynarodowych, jakimi zajmowała się Stolica Apostolska w okresie II wojny światowej, jednym z problemów, podstawowych. Ta okoliczność znalazła odzwierciedlenie w literaturze jak też potwierdzenie w dokumentach opublikowanych przez Watykan w ostatnim okresie.
UKŁAD PRACY
W pracy przedstawiono w pierwszej kolejności proces kształtowania polityki Stolicy Apostolskiej wobec państwa polskiego i rządu emigracyjnego od pierwszych miesięcy pontyfikatu Piu-
są XII, aż do momentu powstania Tymczasowego Rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Następnie scharakteryzowano główne kierunki i zróżnicowany stopień zainteresowania Watykanu sprawami Kościoła katolickiego na ziemiach polskich.
Stolica Apostolska zmierzała przede wszystkim do utrzymania pozycji Kościoła katolickiego w Polsce, w dużo mniejszym zaś stopniu koncentrowała się na zagadnieniach dotyczących polityki rządu polskiego na emigracji, czy odrodzeniu państwa polskiego, chociaż dla Watykanu nie było obojętne oblicze polityczne wyzwolonej Polski. Problem ten nurtował i niepokoił polityków watykańskich, zwłaszcza kiedy stało się oczywiste, że Rzeczpospolita Polska zostanie oswobodzona przez armię radziecką, a nie przez siły zbrojne państw zachodnich. W stosunku do władz Polski Ludowej demonstrował Watykan niechęć, brzemienną w skutki polityczne.
W okresie okupacji hitlerowskiej Stolica Apostolska zainteresowana była w dużo większym stopniu niż sprawami państwa polskiego sprawami Kościoła katolickiego w Polsce, i starała się bronić jego interesów, tym bardziej że polityka kościelna i wyznaniowa okupanta hitlerowskiego godziła również w interesy samego Watykanu. Problemy związane z tym zagadnieniem zostały omówione w czterech rozdziałach pracy. Pod względem chronologicznym rozdziały te obejmują lata 1939-1945, terytorialnie zaś „ziemie wcielone" (to jest trzy najważniejsze okręgi administracyjne utworzone przez Niemców: Okręg Rzeszy Gdańsk — Prusy Zachodnie — Reichsgau Danzig - - Westpreus-sen, Okręg Rzeszy: Kraj Warty — Reichsgau Wartheland, regencję katowicką — Regierungsbezirk Kattowitz); używam też określeń: Pomorze, Wielkopolska i Górny Śląsk (choć nie pokrywają się one z jednostkami administracyjnymi okupanta) oraz Generalne Gubernatorstwo. Sytuacja na ziemiach położonych na wschód od Generalnej Guberni nie była poddawana badaniom. W rozdziale I zawarta jest analiza zaangażowania Stolicy Apostolskiej, w sprawę utrzymania pokoju w Europie (swój szczyt osiągnęło ono w sierpniu 1939 r.). Wynika z niej jak dalece zbieżne były nie tylko poczynania, ale także opinie Watykanu i państw zachodnich co do ceny zachowania pokoju. Zapłacić ją miała wyłącznie Polska.
Rozdział II poświęcony jest polityce Watykanu w okresie od października 1939 r. do stycznia 1945 r. W tym czasie zainteresowanie państwem polskim i polityką rządu emigracyjnego wyraźnie osłabło, okazało się bowiem, że wojna z Polską to dopiero początek realizacji planów Hitlera, podboju całej Europy. Dla Piusa XII istotnym problemem było zachowanie neutralności Watykanu wobec stron walczących ze sobą w dwóch przeciwstawnych obozach. Niezależnie od tego dążenia nie bez znaczenia był fakt, że w Niemczech widział papież państwo zdolne uratować Europę przed rewolucją komunistyczną. Dlatego V jego wystąpieniach obserwujemy elementy życzliwości i zrozumienia dla postawy narodu i episkopatu niemieckiego, choć, jak wiadomo, nie protestował on, poza nielicznymi wyjątkami, przeciwko polityce Hitlera.
W III rozdziale pracy przedstawiono proces podejmowania, już od pierwszych tygodni okupacji, przez Stolicę Apostolską starań o zreorganizowanie administracji i hierarchii kościelnej na ziemiach polskich w taki sposób, by zapewnić jej sprawne działanie.
Rozdziały IV i V poświęciłam na scharakteryzowanie polityki kościelnej i wyznaniowej okupanta, realizowanej na „ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie. Przedmiotem szczególnej troski Stolicy Apostolskiej była w tym kontekście sytuacja Kościoła na „ziemiach wcielonych", a przede wszystkim w „Kraju Warty", zwłaszcza że wypracowane tam w odniesieniu do kościoła wzory zamierzano z czasem zastosować w Rzeszy.
Rozdział VI poświęcony jest przedstawieniu postawy Watykanu wobec eksterminacji polskiego kleru katolickiego. Milczenie Piusa XII w obliczu eksterminacji narodu i duchowieństwa polskiego spotkało się z krytyką zarówno rządu, społeczeństwa, jak i episkopatu polskiego. W rozdziale VI wskazano na inicjatywy Stolicy Apostolskiej, mające na celu poprawę położenia kapłanów i biskupów polskich, zwłaszcza tych, którzy znaleźli się w więzieniach i obozach hitlerowskich. Nie pominięto przy tym problemu milczenia papieskiego wobec zbrodni ludobójstwa.
Politykę polską Watykanu w latach II wojny światowej utożsamiano z osobą Piusa XII. Nie jest to rzeczą przypadku i znajduje uzasadnienie w źródłach. Papież osobiście podejmował naj-
ważniejsze decyzje, zajmował się osobiście także często drobnymi sprawami. Prawo decydowania przysługiwało mu jako Sternikowi Kościoła. Pius XII zastrzegł sobie, że tylko on będzie rozstrzygał wszelkie sprawy dotyczące Kościoła katolickiego w III Rzeszy i problemy — wiążące się z zagadnieniem stosunków niemiecko-watykańskich. Należy też dodać, że praca watykańskiego sekretariatu stanu ograniczała się nierzadko wyłącznie do realizowania dyrektyw papieża. Wynika to m.in. z notatek, jakie pojawiały się na poszczególnych dokumentach po audiencjach udzielanych nieomal codziennie pracownikom tego sekretariatu przez Piusa XII.
LITERATURA PRZEDMIOTU
Wśród licznych prac dotyczących okresu II wojny światowej skromnie reprezentowane są opracowania przedstawiające politykę Watykanu i Piusa XII wobec Polski. Są to równocześnie opracowania jednostronne.
Problemem polityki polskiej Watykanu interesowano się już w latach 1939 -1945. Generalnie rzecz biorąc polityka ta także wówczas spotykała się z krytyczną oceną światowej i polskiej opinii publicznej, a nawet z krytyką znacznej części duchowieństwa polskiego oraz episkopatów krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Największy jednak sprzeciw budziła postawa Stolicy Apostolskiej w społeczeństwie polskim. Wiadomości na ten temat docierały do Watykanu, wywołując tam zrozumiały niepokój. Dlatego koła watykańskie zwróciły się do pisarzy i publicystów polskich przebywających w większości za granicą, np. do Oskara Haleckiego, z prośbą o przygotowanie materiałów, które można by wykorzystać w celu obrony Piusa XII. Tak więc niejako z inspiracji watykańskiej w latach wojny wydano za granicą broszury S. Bełcha (o jego działalności publicystycznej pisze S. Mac-kiewicz w Zielonych oczach)1, które w zamierzeniu autora miały być polemiką z przeciwnikami Piusa XII. Podobny charakter
1 Pełny zapis bibliograficzny ł zestaw wykorzystanych opracowań znajduje się. na końcu pracy.
miały publikacje księży: Z. Jakubowskiego, J. Murraya (T. J.), W. Swięcickiego, J. Warszawskiego. Ukazywały one Piusa XII jako papieża przychodzącego z pomocą Polakom oraz zainteresowanego sprawami Polski. W broszurach tych przytaczano i komentowano wystąpienia Piusa XII, dotyczące Polski, a ponadto zwracano uwagę na przejawy działalności charytatywnej Stolicy Apostolskiej.
Po 1945 r. pojawiały się także w Polsce niewielkie prace oparte na skąpej podstawie źródłowej mające na celu obronę papieża. Można dla przykładu wymienić opracowanie ks. Cz. Pacusz-ki, Papież a Polska, które ukazało się w 1946 r. W latach 1945 i 1946 wiele wydawnictw kościelnych opublikowało w języku polskim teksty encyklik i wystąpień Piusa XII z lat wojny, które dotyczyły spraw polskich. W 1951 r. wydano w Londynie książkę O. Haleckiego, Eugeniusz Pacelli, papież pokoju, a w 1965 r. pracę ks. J. Warszawskiego, Akcja antypapieska w Polsce podczas II wojny światowej, w której autor rozprawia się z przekazami prasy gadzinowej wydawanej w języku polskim, celowo ukazującej Piusa XII jako sprzymierzeńca III Rzeszy i wroga Polski. Warszawski nie szczędzi też słów krytyki polskiej prasie konspiracyjnej, sugerując, że w wielu wypadkach przyjęła ona komentarze podawane przez prasę gadzinową i tym samym ponosi odpowiedzialność za ukształtowanie nastrojów społeczeństwa polskiego wrogich dla Watykanu i Piusa XII. Obaj wymienieni autorzy bronią zdecydowanie polityki papieża w sprawach polskich, choć argumenty, którymi się posługują, nie zawsze są przekonujące.
Ważlji impuls do dyskusji nad problemem milczenia papieskiego stanowiła sztuka R. Hochhuta, Der Stellvertreter, która zawierała ostre oskarżenia Piusa XII za postawę wobec zbrodni
ludobójstwa.
Watykan i tym razem nie chciał dopuścić, by w świadomości społecznej utrwalił się obraz Piusa XII jako papieża niemieckiego (II papa tedesco — jak go czasem nazywano). Ukazało się wówczas wiele prac o charakterze apologetycznym, które miały na celu obronę całokształtu jego polityki, w tym także polityki wobec Polski. Dla przykładu wymienić można opracowanie L. Ca-stiglione, Pio XII e ii nazismo i D. Tardiniego, Pio XII, wreszcie
artykuły A. Martiniego opublikowane w latach sześćdziesiątych w „Civilta Cattolica". Podobnie z inspiracji watykańskiej powstała też w 1961 r. praca A. Giovannettiego (od 1944 r. pracownika watykańskiego sekretariatu stanu), II Vaticano e la guerra przetłumaczona w roku następnym na język niemiecki (Der Vatican und der Krieg). Giovannetti porusza w niej także szereg problemów związanych z polską polityką Watykanu. Została ona opracowana częściowo na podstawie nie opublikowanych jeszcze wówczas akt watykańskich.
Jest oczywiste, że niemała część literatury obcojęzycznej podejmującej tę tematykę powstawała niezależnie od inicjatyw watykańskich w tym względzie.
Pierwszej powojennej oceny polityki prowadzonej przez Piusa XII w latach II wojny światowej dokonał A. Manhattan w pracy The Catholic Church against ihe Twentieth.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych przeważała tendencja do obciążania wyłącznie Piusa XII odpowiedzialnością za brak zdecydowanych wystąpień przeciwko polityce hitlerowskiej prowadzonej w krajach okupowanych. Dopiero G. Lewy i G. Zahn słusznie zwrócili uwagę na politykę i postawę episkopatu niemieckiego wobec reżimu nazistowskiego i określili związki występujące między tą polityką a postawą Piusa XII. Obaj autorzy odpowiedzialność za „milczenie" Piusa XII przypisują właśnie episkopatowi i katolickiej części społeczeństwa III Rzeszy.
Na szczególną uwagę zasługuje książka C. Falconiego, II silen-zio Pio XII. Falconi wykorzystał materiały archiwalne nie tylko watykańskie, ale także polskie. Obszerna część pracy poświęcona jest właśnie Polsce. Z dużą dozą obiektywizmu starał się przedstawić trudne problemy, wobec których stanął Watykan w związku z polityką okupanta na ziemiach polskich; próbował przy tym znaleźć rzeczowe usprawiedliwienie dla postawy Piusa XII. Falconi w sugestywny sposób przedstawił nieustanne wahania papieża, czy publicznie potępić okrucieństwa nazistowskie, czy raczej milczeć, by nie zwiększać niepotrzebnie prześladowań. Dokonał także interesującej analizy o stanie informacji Stolicy Apostolskiej na temat tego, co działo się w Polsce, wskazując drogi, nierzadko przez sam Watykan zorganizowane, którymi informacje te docierały do Rzymu.
10
W ostatnim czasie wydano w Berlinie pracę E. Wintera, Die Sovjetunion und der Vatican, gdzie omówiono także interesujące nas problemy. W historiografii i publicystyce Polski Ludowej opracowanie problemu stosunku Watykanu i Piusa XII do Polski ma charakter fragmentaryczny, często jednostronny, głównie z uwagi na brak dostępu do źródeł zagranicznych. Literatura ta zresztą przez wiele lat służyła bardziej celom politycznym, niż naukowym. Tacy autorzy, jak: T. Atkins, W. Bieńkowski, E. Ligocki, S. Krasowski, A. Nowicki, J. Sikora, dysponowali raczej ubogim warsztatem historycznym, dokonywana zaś przez nich ocena postawy Piusa XII budzi wątpliwości.
Tak więc z jednej strony prace, które wyszły z kręgów kościelnych (tj. ks. Pacuszki, S. Zuzelskiego, Stolica Święta a świat powojenny), miały charakter apologetyczny, z drugiej zaś strony opracowania wymienionych autorów były napastliwe, powierzchowne i tendencyjne. Prace obu grup autorów oparte były na nader skromnej podstawie źródłowej.
Akcji Watykanu na rzecz utrzymania pokoju od pierwszych miesięcy pontyfikatu Piusa XII do września 1939 r. i analizie stanowiska, jakie zajmowała Stolica Apostolska wobec polityki kościelnej w „Kraju Warty", poświęca część swojej pracy (Ołtarz
i tron) R. Warecki.
Próbę ogólniejszego ujęcia problemu polskiej polityki Watykanu w latach wojny podjął Cz. Madajczyk w artykule zamieszczonym w publikacji Dzieje Polski a współczesność. Autor zwrócił w nim uwagę na podstawowe problemy, ale szerzej ich nie rozwinął. Kontynuacją i uzupełnieniem jest rozdział XXX w jego dwutomowej pracy zatytułowanej — Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Autor przedstawił w nim (w oparciu o literaturę i źródła opublikowane przez Watykan) reakcję Stolicy Apostolskiej na politykę kościelną okupanta hitlerowskiego prowadzoną na „ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie, a także stanowisko, jakie zajmował papież wobec prześladowania i eksterminacji duchowieństwa polskiego. Zagadnienie stosunku Watykanu do polityki kościelnej na „ziemiach wcielonych" w oparciu o dokumenty niemieckie i watykańskie przedstawił J. Sziling w artykule opublikowanym w „Euhemerze", a problem reakcji społeczeństwa i episkopatu polskiego na poli-
11
tykę Watykanu wobec Polski w latach II wojny światowej został omówiony w moim artykule ogłoszonym w „Zapiskach Historycznych".
O wiele bogatsza jest literatura dotycząca polityki kościelnej władz hitlerowskich na ziemiach polskich. Wymienić tutaj należy artykuł J. Lubicza i J. Wolińskiego, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec wyznań religijnych w Polsce w latach 1939 -- 1945, który mimo pewnych niedociągnięć jest trwałą pozycją w naszej historiografii. Wiele nowych faktów o tworzeniu się niemieckiej hierarchii kościelnej na „ziemiach wcielonych" oraz dzałalności na tym terenie administratorów apostolskich — Niemców znajduje się w pracy W. Borowskiego, Obowiązek niemiec- » kiego biskupa. Podobnie wiele nowych faktów i ustaleń wnosi obszerny artykuł ks. K. Śmigła, Walka władz hitlerowskich z katolickim kultem religijnym na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej w latach 1939 - 1945. Polityka kościelna okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego na „ziemiach wcielonych" omówiona została najpełniej w opartej na bogatej bazie archiwalnej oraz literaturze polskiej i zagranicznej książce J. Szilinga, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939 - 1945. Tzw. Okręgi Rzeszy: Gdańsk — Prusy Zachodnie,. Kraj Warty i Regencja Katowicka.
Nie istnieją w literaturze polskiej podobne całościowe opracowania dotyczące Generalnego Gubernatorstwa. Cząstkowe dane są w artykule J. Lubicza i J. Wolińskiego, pracy W. Borowskiego, podobnie w II tomie syntezy o polityce III Rzeszy w okupowanej Polsce Cz. Madajczyka, w opracowanym przez K. M. Po-spieszalskiego VI tomie Documenta Occupationis, a także w pracach S. Piotrowskiego, Dziennik Hansa Franka i Proces Hansa
Franka.
W literaturze zagranicznej wartościowy przyczynek do problemu polityki Niemiec hitlerowskich wobec Kościoła katolickiego w Polsce stanowi praca M. Broszata, Verfolgung polniscłier katholischer Geistlicher 1939 - 1945, podobnie jak druga praca tego autora Nationalsozialistische Polenpolitik 1939 - 1945. Na pozytywną ocenę zasługuje z tego punktu widzenia książka J. S. Conwaya, Die Nationalsozialistische Kirchenpolitik 1939 -945. Autorzy tych prac omawiając i przedstawiając prześlado-
12
wania życia religijnego, Kościoła i duchowieństwa katolickiego w Polsce charakteryzują jednocześnie stanowisko, jakie wobec tych problemów zajmował Watykan. Bazę źródłową stanowiły głównie materiały pochodzące z archiwów niemieckich.
BAZA ŹRÓDŁOWA
Opracowaniu podjętego przeze mnie tematu sprzyjał fakt, że Watykan, wbrew obowiązującej tradycji, opublikował po zaledwie dwudziestu pięciu latach bogaty zbiór dokumentów. Uczyniono to w obliczu nasilającej się krytyki milczenia Piusa XII w latach II wojny światowej. Edycję dokumentów przygotowano z myślą o odparciu zarzutów, że papież zachował postawę bierną wobec prześladowania ludności państw okupowanych przez III Rzeszę oraz że popierał państwa osi.
Dokumenty w liczbie ponad 2 tysięcy opublikowane w latach 1965 -1969 pod wspólnym tytułem: Actes et documents du Saint Siege relatifs d la seconde guerre mondiale, zostały w większości
wykorzystane w pracy.
Tom pierwszy dokumentów zawiera orędzia, przemówienia papieskie, listy wymieniane między papieżem a dygnitarzami świeckimi i kościelnymi, noty watykańskiego sekretariatu stanu, notatki służbowe, sprawozdania z przeprowadzanych rozmów (w okresie od marca 1939 do sierpnia 1940 r.). Dokumenty zamieszczono w porządku chronologicznym i zaopatrzono niezbędnymi przypisami. Ta sama uwaga dotyczy materiałów znajdujących się
w pozostałych tomach.
Dokumenty zamieszczane w tomie pierwszym ukazują papieża, usiłującego zapobiec wojnie, a kiedy już wybuchła, dążącego do . zakończenia lub przynajmniej zmniejszenia jej zasięgu. Opublikowane materiały nieoczekiwanie potwierdziły zarzut, że Pius XII chciał uratować pokój kosztem ustępstw Polski wobec żądań Hitlera, a potem — w charakterze mediatora — pragnął zakończenia wojny w momencie niedogodnym dla Polski.
W tomie drugim zamieszczono 124 odręczne listy Piusa XII do biskupów niemieckich. Ich treść pozwala spojrzeć na sprawy polskie przez pryzmat stosunku Piusa XII i Kościoła katolickiego
w Niemczech do hitleryzmu. 103 listy w języku niemieckim papież napisał sam, a więc nie przygotowano ich w żadnym z organów kurialnych. W suplemencie opublikowano protokoły z dwóch narad odbytych między 2 a 12 marca z kardynałami: Bertramem (Wrocław), Faulhaberem (Monachium), Schultem (Kolonia) i In-nitzerem (Wiedeń). Papież bynajmniej nie ukrywał, że problem niemiecki, tj. uzyskanie jak najlepszych warunków dla egzystencji Kościoła w Niemczech — jest dla niego najważniejszy. Listy Piusa XII do biskupów niemieckich dostarczają dodatkowych argumentów tym historykom i publicystom, którzy eksponowali proniemieckość Piusa XII w latach II wojny światowej. Znamienna jest z tego punktu widzenia różnica tonu i treści listo w, kierowanych przez papieża w latach 1939 - 1945, do biskupów polskich i niemieckich. W listach do episkopatu niemieckiego Pius XII często wyraża ubolewanie z powodu bombardowania miast niemieckich, w wielu też listach przekazuje pozdrowienia „wiernym stojącym w polu walki". W listach do biskupów polskich natomiast rzadko występują akcenty świadczące o pełnym solidaryzowaniu się papieża z prześladowanym narodem i Kościołem w Polsce.
W tomie trzecim składającym się z dwóch części a zatytułowanym: Le Saint Siege et la situation religieuse en Pologne et dans les Pays Ęaltes 1939 - 1945, zawarta jest obszerna korespondencja między Orsenigo a Watykanem dotycząca spraw polskich, w tym sprawozdania z rozmów przeprowadzonych przez nuncjusza berlińskiego z władzami niemieckimi, notatki służbowe pracowników watykańskiego sekretariatu stanu, noty werbalne tam redagowane, z których część dostarczono urzędom niemieckim, treść wielu ujawniono jednak dopiero po wojnie, a ponadto korespondencja Hlonda z Piusem XII i kardynałem Ma-glione oraz korespondencja biskupów polskich. Korespondencja ta oraz raporty Orsenigo pozwalają na orientację, w jakim stopniu sprawy polskie były przedmiotem zainteresowania Stolicy Apostolskiej.
Z materiałów zamieszczonych w zbiorze wynika wyraźnie, że najwięcej uwagi poświęcono „ziemiom wcielonym", szczególnie zaś „Krajowi Warty". Obok zagadnień związanych z polityką kościelną i wyznaniową okupanta hitlerowskiego, wiele intere-
14
sujących dokumentów dotyczy sprawy zabezpieczenia przez Watykan możliwie sprawnego działania administracji kościelnej na ziemiach polskich po 1939 r.
Tom czwarty obejmuje okres od czerwca 1940 r. do czerwca 1941 r. Materiały w nim zamieszczone w nielicznych przypadkach dotyczą zagadnień polskich, ale pozwalają określić stanowisko, jakie zajmował Watykan, wobec wydarzeń międzynarodowych przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej.
W tomie piątym, obejmującym okres od lipca 1941 r. do października 1943 r., zawarte są m.in. dokumenty, dotyczące nie opracowanego dotychczas w literaturze problemu stosunków dyplomatycznych między Watykanem a rządem polskim na emigracji.
Materiały, których brak w wydawnictwie watykańskim, uzupełnia w jakiejś mierze praca Friedlandera, Pius XII und das Dritte Reich oparta na dokumentach w większości dotąd nie publikowanych, a pochodzących z archiwów niemieckich. Fried-lander opatrzył je powściągliwym komentarzem, uznał bowiem, że dopiero znajomość całego zasobu archiwów watykańskich upoważniłaby go do wyciągania ostatecznych wniosków. Autor przedstawił politykę międzynarodową Watykanu, jego dążenia, by doprowadzić do sojuszu Anglosasów z Hitlerem, wreszcie zaniepokojenie rozszerzaniem się idei komunistycznych w Europie i próby przeciwdziałania temu niebezpieczeństwu. Z pracy wyłania się również obraz Stolicy Apostolskiej protestującej na ogół bezskutecznie przeciwko polityce władz niemieckich wobec Kościoła katolickiego w Rzeszy i w krajach przez nią okupowanych oraz usiłującej przeciwstawić się eksterminacji narodu żydowskiego i innych narodów.
W mojej rozprawie wykorzystałam także materiał znajdujący się w polskich archiwach państwowych i kościelnych. Najwięcej
I źródeł do problemu polityki kościelnej okupanta, strat duchowieństwa itp. znajduje się w warszawskim Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (akta procesowe: Forste-ra, Greisera, Kocha, Fischera, Biihlera, bpa Spletta, zespół akt nieuporządkowanych, zespoły dotyczące strat duchowieństwa świeckiego i zakonnego, zbrodni niemieckich na duchowieństwie w czasie powstania warszawskiego). Zapoznanie się z tymi zespo-
15
łami akt pozwoliło mi prześledzić zamierzenia i realizację polityki niemieckiej wobec Kościoła katolickiego w Polsce.
Sporo ciekawych materiałów znalazłam w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie, a wśród nich korespondencję arcybiskupa Sapiehy z Piusem XII, kardynałem Maglione i biskupami polskimi oraz korespondencję w sprawach polityki kościelnej z władzami niemieckimi.
Zespół akt Delegatury Rządu RP na Kraj oraz zbiory polskiej prasy konspiracyjnej znajdujące się w Centralnym Archiwum KC PZPR zawierają dane o reakcji społeczeństwa polskiego na politykę Watykanu.
Wykorzystałam materiały źródłowe udostępnione mi przez prof. drą W. Łukaszewicza i prof. drą M. Wojciechowskiego
z Centralnego Archiwum w Poczdamie oraz nie publikowane dokumenty norymberskie z archiwum monachijskiego „Institut fur Zeitgeschichte".
W pracy wykorzystałam również bogatą literaturę wspomnieniową, z której na specjalną uwagę zasługują książki ambasadora francuskiego przy Watykanie Charles-Roux i Papce, a także wspomnienia i pamiętniki czołowych polityków polskich i zagranicznych z tego okresu. We wspomnieniach i pamiętnikach księży najwięcej miejsca zajmuje sprawa martyrologii duchowieństwa. Należy tu wymienić pamiętniki: W. Gajdusa, E. Fran-kiewicza, H. Malaka, A. Kozłowieckiego i F. Korszyńskiego. Pełny zestaw cytowanych źródeł znajduje się na końcu pracy.
Pragnę w tym miejscu podziękować prof. drowi W. Łukasze-
wiczowi
za opiekę, pomoc i życzliwość, a także recenzentom ni-
niejszej pracy prof. drowi Cz. Madajczykowi, prof. drowi M. Żyw-
czyńskiemu, prof. drowi D. Steyerowi, prof. drowi K. Kąkolowi
oraz drowi J. Szilingowi za szczegółowe i wnikliwe uwagi, które ułatwiły mi przygotowanie maszynopisu do druku.Rozdział I
DZIAŁALNOŚĆ DYPLOMATYCZNA WATYKANU W PIERWSZYCH MIESIĄCACH PONTYFIKATU PIUSA XII
Na miejsce zmarłego w dniu 10 II1939 r. Piusa XI kolegium kardynalskie wybrało 2 marca nowego papieża Eugeniusza Pacelli. Przybrał on imię Piusa XII. Głową Kościoła katolickiego został kardynał, który nigdy nie poznał pracy w parafii i diecezji, był natomiast doświadczonym dyplomatą. Tak więc od momentu wyboru Pacellego na papieża, „cała kuria, cały Watykan; cały rytm pracy w Watykanie podporządkowany był sprawom politycznym, one miały priorytet przy układaniu kalendarza papieskich zajęć" *. Początek pontyfikatu Piusa XII zbiegł się z zajęciem reszty ziem Czechosłowacji przez Hitlera 2. Już wkrótce okazało się, że to nie koniec żądań kanclerza Rzeszy.
1. TENDENCJE W POLITYCE WATYKANU PO OBJĘCIU TRONU PAPIESKIEGO PRZEZ PIUSA XII
Papież Pius XII uważał, że jedynie działanie za pomocą dyplomacji jest drogą, na której można dojść do porozumienia z rządami poszczególnych krajów w sprawach najistotniejszych dla
1 T. Breza, Spiżowa brama. Notatnik rzymski, Warszawa 1964, s. 323. * Nawet rzecznicy polityki monachijskiej 18 Ul 1939 r. polecili swoim ambasadorom (Francji — Robert Coulondre, Wielkiej Brytanii — Nevile Henderson) wrę-czenle rządowi niemieckiemu not protestacyjnych. Jak wynika z raportu Bergena strona francuska podjęła nawet próbę przekonania papieża, by wystąpił przeciwko aneksji Czech ł Moraw, ale żądanie to zostało odrzucone. „Otoczeniu swojemu dał Pius Xli — z. W.I do zrozumienia, że nie widzi powodu, by wtrącać się do procesów historycznych, które są obojętne Kościołowi z politycznego punktu widzenia". V dniu wkroczenia wojsk niemieckich do Pragi 15 III 1939 r. kardynał sekretarz rtanu wezwał posła Czechosłowacji przy Watykanie drą Radimskiego, a z rozmo-y między nimi wynikało, że podział Czechosłowacji przyjęto w Watykanie jako fakt dokonany. R. Wareckł, Ołtarz t tron. Szkice historyczne. Warszawa 1955, s. 209; Piwarski, Watykan a faszyzm, Warszawa 1958, s. 104.
2 — Polityka Watykanu
interesów Kościoła katolickiego. Przekonanie to wynikało z pewnego rodzaju „deformacji zawodowej".
-Na pontyfikacie Piusa XII, zwłaszcza w latach wojny, zaciążyły dwie sprawy: antykomunizm i swoiste germanofilstwo. Słuszna jest teza S. Friedlandera, że papież miał wiele sympatii dla Niemców jako narodu. Przesadą natomiast byłoby twierdzenie, że ta wielokrotnie demonstrowana sympatia oznaczała poparcie narodowosocjalistycznej ideologii i reżimu hitlerowskiego. Nie ulega jednak wątpliwości, że obawa przed „bolszewizacją Europy" powodowała, iż Pius XII żywił nadzieję na ewentualne stworzenie sojuszu Niemiec z Anglosasami, co doprowadziłoby do zmontowania silnego bastionu przeciwko ZSRR3.
Wystąpienia proniemieckie Piusa XII, z powodu których był on dość często atakowany nie tylko w latach wojny, miały pewien wpływ na stanowisko, jakie nowy papież zajął wobec wydarzeń rozgrywających się w Europie i nie można wpływu tego nie doceniać. Eugenio Pacelli był nuncjuszem w Monachium (1917-1920) i Berlinie (1920-1929) i ten przeszło dwunastoletni okres pobytu w Niemczech spowodował, że po powrocie do Rzymu, zarówno jako najbliższy współpracownik Piusa XI, jak i później, kiedy sam zasiadł na tronie papieskim, był przede wszystkim rzecznikiem interesów Kościoła katolickiego w Niemczech, których bronił wiernie i konsekwentnie przez całą wojnę4. Jako nuncjusz, sekretarz stanu, wreszcie jako papież musiał bronić interesów Kościoła w Rzeszy i jest to sprawą oczywistą. Rzecz jednak w tym, że Pius XII nigdy i z taką energią nie zaangażował się w obronę Kościoła katolickiego w pozostałych krajach europejskich. Na marginesie tylko można dodać, że sprawami Kościoła katolickiego w Niemczech zajmował się osobiście. Już
« S. FriedlSnder, Pius XII und das Dritte Reich. Eine Dokumentatlon, Mit einem Nachwort von Alfred Grosser, Hamburg 1965, s. 175.
« Proniemieckość Piusa XII stwierdza wielu autorów. Została ona dodatkowo pogłębiona z uwagi na to, że papież widział w Niemczech bastion przeciwko komunizmowi. Por. P. Lehmann, Vatican policy in the second world War, New York 1946, s. 25, oraz G. Lewy, The Cathollc Church und Nazi Germany, New York--London-Sydney-Toronto, 1964, s. 249 - 250. Dbałość o interesy Kościoła katolickiego w Rzeszy potwierdzają też raporty polskiego ambasadora przy Watykanie Włady-^ sława Skrzyńskiego. Patrz: J. Jurkiewicz, Watykan a stosunki polsko-niemieckie w latach 1918 -1939. Wybór materiałów, Warszawa 1960, s. 50 - 55. Próby wytłumaczenia postawy Piusa XII podjął sią A. Martini, Pto XII e Hitler, „La Civilt3 Cattolica", nr 116 z 1965, 9. 342 - 354.
między 2 a 12 III 1939 r. odbył dwie narady z kardynałami niemieckimi Adolfem Bertramem z Wrocławia, Michaelem von Faulhaberem z Monachium, Karlem Schulte z Kolonii i Theodorem Innitzerem z Wiednia. Listy do biskupów niemieckich redagował sam w ich języku ojczystym a nie żaden z organów kurialnych5.
Berlin przyjął na ogół przychylnie wybór Pacellego. Był to okres pogarszających "się stosunków między III Rzeszą a Watykanem. Oczekiwano jakiegoś gestu pojednawczego ze strony Piusa XII. Kalkulacje te nie były pozbawione podstaw. ,,Nowy papież niezwłocznie po objęciu władzy zamanifestował też w sposób bardzo subtelny, niemniej wszakże wyraźny swój stosunek do Niemiec, akcentując pragnienie zmiany atmosfery" 6. Po otrzymaniu gratulacji od Hitlera (był on pierwszą głową państwa zawiadomioną o wyborze), papież przyjął Bergena przed innymi dyplomatami, co miało swoją wymowę polityczną 7.
Wówczas to kierownictwo polityczne III Rzeszy nakazało prasie złagodzenie wypowiedzi na temat stosunków niemiecko-watykańskich. Budziło to nadzieje nad Tybrem, że wkrótce uda się zlikwidować rozdźwięki istniejące między Watykanem a Rzeszą. Z raportu Bergena wynika, że był to swoisty „zabieg taktyczny". „Aby zapobiec nazbyt optymistycznym przewidywaniom — pisał Bergen 28 III 1939 r. — podkreślam, że popieram jak wiadomo normalizację stosunków, ponieważ zasadniczo pragniemy pokoju z Kościołem. Jednak przezwyciężenie istniejących trudności wymaga nie tylko dobrej woli, ale cierpliwości i czasu; wszelki pośpiech byłby nie na miejscu" 8. Obietnice takie dawano co jakiś czas zarówno w pierwszych miesiącach pontyfikatu Piusa XII, jak i w okresie wojny, zaś chęć obrony interesów Kościoła katolickiego w Niemczech była jednym z istotnych powodów, dla których papież powstrzymywał się od oficjalnego potępienia wielu praktyk reżimu hitlerowskiego.
Strach przed rozszerzaniem się ideologii komunistycznej
1 Die Briefe Pius Xli an die deutschen Bischójen, Wttrzburg 1966 oraz suplement, s. 300 i n.
•Tłum. polskie R. Warecki, ołtarz ł tron. Szkice historyczne, Warszawa 1966, Documents on German Foreign Policy, ser. D. (1937-1945), t. V, Washington 1962, s. 598, (dalej: DGFP).
7 DGEP, s. 598; A. Giovannetti, Der Vatican und der Krieg, Kbin 1961, s. 36 - ?7. « Papieża do Hitlera.
8 DGEP, s. 598 - 599
18
19
w Europie spowodował, że Watykan w Niemczech widział państwo...
Metaloman