Ingarden - Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2.pdf - Ingarden Roman - The9

W YKŁAD DRUGI

R. Ingarden,

Wstęp do fenomenologii Husserla.

Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo

(15 wrzesień – 17 listopad 1967),

tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,

s. 30-55.

zaproszona przez pewne kolegium w Pittsburghu, by wykładać o

fenomenologii, w szczególności zaś o Husserlu. Gdy bowiem mówi się

w Ameryce o fenomenologii, ma się na myśli Heideggera. a zatem

egzystencjalizm. Husserl zaś jest prawie nieznany — jak również

podstawowe zagadnienia filozoficzne, które doprowadziły go do

filozofii. Prawie ta sama sytuacja panuje we Francji. Przez

fenomenologie rozumiano tam zaraz po wojnie tylko Jean-Paul Sartre'a

i Merleau-Ponty'ego. O tym, że wcześniej istniała we Francji

fenomenologia, prawie już zapomniano. A przecież od zakończenia

pierwszej wojny światowej działali tam dwaj bezpośredni uczniowie

Husserla: Alexander Koyré i Jean Kering. Koyré podjął i opublikował

szereg prac z zakresu historii filozofii, później zaś z zakresu historii

nauk przyrodniczych. W latach trzydziestych wydawał poważne

czasopismo filozoficzne ,,Recherches philosophiques”. Wychodziło

ono przez szereg lat i grupowało wielu filozofów zbliżonych wówczas

do fenomenologii; m.in. J. P. Sartre ogłosił tam również artykuł o

Husserlowskiej teorii Ja transcendentalneg o 1 . Po drugiej wojnie

światowej jednak.teren opanowany został przez Sartre'a, Merleau-

Ponty'ego i Jean Wahla.

W Niemczech, począwszy od lat trzydziestych, filozofia Heideg-

gera i jego uczniów wyparła zupełnie Husserla i innych fenomeno-

logów z jego kręgu tak, że stali się tam oni właściwie nieznani. Dzięki

opublikowaniu po wojnie 11 tomów spuścizny Husserla, zaczyna się

wprawdzie renesans jego filozofii, nie dzieje się to jednak tak, jak

można by oczekiwać. Powstaje nauka o fenomenologii, natomiast nie

sięga się do Husserla po to, aby stworzyć żywą filozofię w jego duchu.

Osobiście sądzę, że Husserl w sposób radykalny przerósł wszystkich

swoich następców, i że powaga i precyzja naukowa analiz

fenomenologicznych zarówno jego własnych, jak i pierwszej generacji

fenomenologów, stoi o tyle wyżej od całej twórczości Heideggera i

WYKŁAD DRUGI

22 września 1967

Zanim zajmiemy się bezpośrednio niektórymi zagadnieniami me-

rytorycznymi, pragnę jeszcze podać pewne informacje o pierwszym

okresie fenomenologii, mianowicie o tym, kiedy rozwijał się krąg

związany z Husserlem w Getyndze, zaś nieco później również w Mo-

nachium. Chcę to uczynić, gdyż znajomość owych lat, jak również

ówczesnej literatury fenomenologicznej, jest dziś na ogól dość ogra-

niczona. Wydaje się : jakby cały ten okres, który nazywam okresem

,,rdzennej” (originell) fenomenologii Husserla, zniknął do pewnego

stopnia ze świadomości współczesnej. Mały przykład: gdy byłem w

zimie 1959 roku w Stanach Zjednoczonych, działało tam bardzo

niewielu fenomenologów. W Nowym Yorku pracowali np. Dorion

Cairns. Dietrich von Hildebrand, Aron Gurwitsch. Alfred Schutz już

nie żył. Panował natomiast neopozytywizm, tzw. logical positivism.

Mniej więcej dwa lata temu napisał mi ktoś, że sytuacja filozofii w

USA bardzo się zmieniła, że na wielu uniwersytetach kwitnie tam

fenomenologia. To było wszystko, czego się wówczas dowiedziałem —

i ucieszyłem się tym. Przed rokiem, po wizycie w Oslo, udałem się do

Paryża. Przyjechała tam wówczas, po drodze do Hannoveru na kongres

poświecony Leibnizowi, moja dawna uczennica z Krakowa, pani

Tymieniecka-Houthakker. Opowiedziała mi ona, że została specjalnie

1 J. P. Sartre. La transcendance de l’ego. Esquisse d'une description

phenomenologique, „Recherches philosophiques”, 1936. Przedruk w formie książki,

opatrzony wstępem, uwagami i tekstami uzupełniającymi przez Sylvie le Bon, Paris

1972.

W YKŁAD DRUGI

jego następców, że osiągnięcia naukowe Husserla, jego przyjaciół i

uczniów nie powinny pójść w zapomnienie.

Chciałbym zatem dostarczyć pewnych informacji o getyngeńskim

kręgu fenomenologów oraz o fenomenologii ,,monachijskiej”.

Początki fenomenologii w Monachium są dość osobliwe. Na po-

czątku wieku prowadził tam świetna działalność Theodor Lipps. Po-

wstał też krąg jego uczniów i wszystko zdawało się wskazywać na to,

że będzie tam działać silna szkoła Lippsa. Jednocześnie jednak

pracował również w Monachium Alexander Pfander, który nie bez

przyczyny nadał swej książce, wydanej w roku 1900, tytuł Fenome-

nologia woli. Kilka lat później przeniósł się do Monachium Max

Scheler — i wkrótce zaczął studiować Badania logiczne Husserla i

omawiać je z grupą młodych przyjaciół. W ten sposób tworzyło się tam

stopniowo Towarzystwo Filozoficzne, którego członkami zostali,

oprócz dotychczas wymienionych, Moritz Geiger, Johannes Daubert,

Adolf Reinach, później zaś Dietrich von Hildebrand. Pewnego dnia

Daubert pojechał do Getyngi, poszedł na wykład Husserla i zaczął z

nim rozmowę filozoficzną. Był to początek bezpośrednich kontaktów

Husserla z „monachijczykami”. Po pewnym czasie Husserl odwiedził

Monachium i stosunki zaczęły się zacieśniać i ożywiać.

Johannes Daubert był osobliwą postacią. Zdaniem wszystkich

moich przyjaciół monachijskich, którzy mi o nim opowiadali, był on

tam najmądrzejszym filozofem. Nigdy jednak nie napisał ani słowa — i

dziś nikt nie może stwierdzić, co wiedział i co zrobił w filozofii

Daubert. W pewnym jednak sensie był on centralną postacią grupy

monachijskiej.

W roku 1911 ukazała się księga pamiątkowa ku czci Theodora

Lippsa pod tytułem Monachijskie rozprawy filozoficzne 2 ; repre-

zentowani są tam Reinach, Pfander, Geiger i inni — całe monachijskie

Towarzystwo Filozoficzne. W tym czasie byli oni już wszyscy

fenomenologami, Adolf Reinach zaś wkrótce habilitował się w Ge-

tyndze i następnie rozwinął tam nader żywą działalność nauczycielską.

Był zresztą znakomitym nauczycielem, znacznie bardziej uzdolniony w

prowadzeniu seminarium i znacznie bardziej konkretny w

bezpośredniej rozmowie niż sam Husserl. Husserl był dla nas stale zbyt

mądry, zbyt trudny; gdy zadano mu jakieś pytanie, odpowiadał

rozważaniem, które zaczynało się niejako trzy kilometry wcześniej, aby

dopiero na tej drodze dojść do postawionego pytania i rozwinąć je w

zespole związanych z nim zagadnień. Reinach natomiast odpowiadał

krótko i posiadał na każde pytanie natychmiast gotową odpowiedź,

opatrzoną często trafnym przykładem. Posiadał wskutek tego znaczny

wpływ i uczniowie niezmiernie go żałowali, gdy poległ w Belgii, w

zupełnie młodym wieku, w roku 1917.

Gdy przybyłem do Getyngi na wiosnę 1912, grupa filozofów ota-

czająca Husserla była już wcale liczna i żywa. Często chodzili oni na.

wspólne spacery lub jadali wspólnie, prowadząc żywe dyskusje o

zagadnieniach fenomenologicznych. Również tu istniało już Towa-

rzystwo Filozoficzne, na którego posiedzeniach omawiany był przez

cały rok jeden obrany temat. Fenomenologia była dla tych młodych

ludzi czymś więcej niż duchową atmosferą; była pewnego rodzaju

wspólną formą życia.

Trzeba teraz powiedzieć coś o tych ludziach i ich pracach. Zacznę

może od grupy monachijskiej, która wprawdzie powstała później, ale

posiadała swoje własne — różne od Husserlowskiego — oblicze.

Istniały również w jej obrębie rozmaite odcienie, wszystko to jednak

razem było fenomenologią.

Najstarszym monachijczykiem był Alexander Pfander: po Fe-

nomenologii woli ukazało się w roku 1904 jego Wprowadzenie do

psychologii 3 — podręcznik, ale oparty już wyraźnie o metodę opisową.

Następnie, we wspomnianej księdze pamiątkowej ofiarowanej

Lippsowi, ukazała się mała, ale szczególnie ważna praca: Motyw i

motywacja 4 . Motyw i motywacja — to pojęcia psychologii opisowej,

które również u Husserla zajmują miejsce pojęcia przyczyny. Następna

3 Alexander Pfander, Einführung in die Psychologie, Leipzig 1904. Wyd. drugie

1920. 4 Alexander Pfander, Motiv und Motivation, w: Münchener philosophische

Abhandlungen, 1911.

Münchener philosophische Abhandlungen, Leipzig 1911.

W YKŁAD DRUGI

praca psychologiczna, wydana w tomie I „Rocznika” Husserla, to

Psychologia usposobień. Później interesował się Pfander również

charakterologią i przez szereg lat wydawał „Jahrbuch fur

Charakterologie”, w którym ogłosił swoje podstawy charakterologii. W

roku 1921 ukazała się jego Logika 5 . Nie jest to logika

psychologistyczna, również jednak nie jest matematyczna ani w

jakikolwiek sposób algebraiczna. Jest poniekąd analityczno-opisowa i

stara się opisać twory logiczne (pojęcia, zdania, wnioskowania) w ich

strukturze i funkcji logicznej. Można by powiedzieć, że jest to przede

wszystkim metodologiczny opis przedmiotów logicznych. W niektó-

rych miejscach praca nie jest wolna od pewnych motywów psycho-

logicznych. Mowa jest np. o „myślach” — i nie bardzo wiadomo, o co

chodzi. Trudno rozstrzygnąć, czy są to pewne wytwory, twory logiczne

— czy też jakieś operacje świadomościowe. Logika Pfandera nie jest

też napisana dość ściśle, można jej postawić szereg zarzutów. Mimo to

stanowi ona ważny postęp w stosunku do sposobu, w jaki logika tego

rodzaju była uprawiana, i przynosi cenne wyjaśnienia niektórych

tworów i funkcji logicznych. Później Pfander powraca do psychologii

uprawianej fenomenologicznie i w latach trzydziestych ogłasza pracę

pt. Dusza człowieka 6 . Wszystkie te szczegóły ważne są dla

charakterystyki zarówno Pfandera, jak i całej grupy. Pfander nie był

może najzdolniejszy wśród nich — najzdolniejszy był na pewno Max

Scheler — wywarł jednak największy wpływ na środowisko i

podkreślał ciągle zagadnienia psychologiczne. Nie była to jednak, jak

widzimy, „psychologia bez duszy”, jak w wieku XIX, lecz właśnie

psychologia uznająca dusze ludzką. Położenie nacisku na zagadnienia

psychologiczne było charakterystyczne dla całej grupy. Husserl

zarzucał potem monachijczykom często, że nie dotarli do

autentycznych zagadnień filozoficznych fenomenologii

„transcendentalnej”.

Drugim filozofem działającym w Monachium był Moritz Geiger.

Był nieco młodszy od Pfandera i znany jest przede wszystkim z prac

estetycznych, wśród których wymienić należy szereg prac na temat

wczucia, Fenomenologię rozkoszy estetycznej (op. cit.) oraz Drogi do

estetyki . 7 Uprawia on estetykę fenomenologiczną zorientowaną

subiektywnie. Rzecz szczególna, że prócz tego zajmował się Geiger

zupełnie inną problematyką; napisał np. Systematyczną aksjomatykę

geometrii euklidesowej . 8 Przeczytałem tę książkę z wielkim zainte-

resowaniem i jego ujęcie istoty i roli aksjomatów w systemie de-

dukcyjnym było dla mnie, po zapoznaniu się w Getyndze z aksjo-

matyką Hilberta, szczególnie interesujące i sympatyczne. Nie jestem

jednak powołany do oceny tej książki.

Znacznie przewyższał zdolnościami innych członków grupy mo-

nachijskiej Max Scheler, który żył i działał w Monachium przez

wiele lat. Jego dorobek filozoficzny jest tak duży i ważny, że na

przedstawienie jego poglądów i ocenę jego roli trzeba by poświęcić

cały semestr. Przez wiele lat był on docentem prywatnym, w gruncie

rzeczy „prywatnym uczonym”, i żył w bardzo trudnych warunkach.

Dopiero ostatnie dziesięciolecie przed swą przedwczesną śmiercią

spędził jako profesor w Kolonu, gdzie mógł rozwinąć normalną

działalność akademicką. Ostatnie 15 lat życia Schelera wypełniła

niezmiernie bogata działalność pisarska na polu filozofii. Położył on

wielkie zasługi jako pionier nowego podejścia do zagadnień etycznych

i jako twórca nowoczesnej antropologii filozoficznej. Jego badania

etyczne rozwinął dalej Nicolai Hartmann. Z prowadzonych przez

kilka lat wykładów antropologii filozoficznej Schelera pozostała tylko

rozprawa O sytuacji człowieka w kosmosie 9 , same wykłady, mimo

pierwotnych oczekiwań, nie zostały dotąd ogłoszone. Chciałbym

teraz powiedzieć kilka słów o tych z getyngeńskich uczniów Husserla,

5 Alexander Pfander, Logik, „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische

Forschung”, Bd IV: 1921.

6 Alexander Pfander, Die Seele des Menschen; Versuch einer verstehenden

Psychologie, Halle 1933.

7 Moritz Geiger, Zugange zur Ästhetik, Leipzig 1928.

8 Moritz Geiger, Systematische Axiomatik der Euklidischen Geometrie,

Augsburg 1924.

9 Max Scheler, Die Stellung des Menschen im Kosmos , „Der Leuchter”

(Darmstadt) VIII: 1927. Wyd. książkowe: Darmstadt 1928. Wyd. 5, München 1949.

W YKŁAD DRUGI

którzy się u niego doktoryzowali. Należy do nich przede wszystkim

Wilhelm Schapp. W dedykacji swej pracy doktorskiej, Przyczynki do

fenomenologii spostrzeżenia 10 , Schapp pisze, iż nie wie, kto właściwie

jest jej autorem, on sam czy też Husserl. Książka bowiem powstała z

rozmów z Husserlem; nie umiał więc oddzielić tego, co pochodziło od

niego, co zaś od Husserla. W każdym razie — stwierdza — nie napisał

nic, czego by sam nie zobaczył. Mówię o tym dlatego, że z książki tej

można się dowiedzieć o pewnych elementach Husserlowskich

poglądów na temat spostrzeżenia, które nie znalazły się w publikacjach

Husserla. W Ideach analiza zewnętrznego, transcendentnego

spostrzeżenia gra rolę rozważań wstępnych, służących wprowadzeniu i

ukazaniu roli fenomenologicznej redukcji transcendentalnej.

Wprowadza to do analizy spostrzegania nowe punkty widzenia oraz

pewne modyfikacje, które jeszcze nie pojawiają się na poziomie

rozważań Schappa; u Schappa nacisk spoczywa na tym, co w

spostrzeżeniu rzeczy jest bezpośrednio, naocznie dane. Po raz pierwszy

zostało tam wykazane, że nie są to wyłącznie tzw. jakości ,,zmysłowe”

(barwa, jakości dźwiękowe, jakości dotykowe), lecz również

materiałowe określenia rzeczy; że np. w spostrzeżeniu wzrokowym

dane są również naocznie jakości niewzrokowe, jak np. gładkość,

elastyczność itp.; że zatem nie istnieje w gruncie rzeczy spostrzeżenie

czysto wzrokowe. Natomiast o danych wrażeniowych, odcieniach

(wyglądach), które grają później tak ważną rolę w Ideach Husserla, nie

ma w książce Schappa w ogóle mowy.

To ujęcie spostrzeżenia żywe było wśród uczniów Husserla mniej

więcej do czasu ukazania się Idei. Może to było m.in. przyczyną pew-

nego zaskoczenia, jakie wywołały wśród uczniów Idee.

Schapp nie był z zawodu naukowcem; [obok filozoficznego] miał

wykształcenie prawnicze i był czynny jako adwokat. Po studiach w

Getyndze opublikował stosunkowo mało, m.in. książkę Nowa nauka o

prawie . 11 Dopiero w ostatnich prawie latach jego życia ukazała się

bardzo osobliwa książka: Wplątani w historie 12 . „Historie” — to różne

procesy, w których żyjemy i w których bierzemy udział, a więc

historie, które docierają do nas z różnych stron, „historie” naszych

krewnych i przyjaciół, różnych grup społecznych, do których należymy

i którym się przeciwstawiamy, historie społeczne i polityczne, zmiany i

prądy kulturalne itd. I oto żyjemy wplątani w tę lub ową „historię” i w

jakiś sposób ją przekształcamy. Książka skierowana jest w tym sensie

przeciwko stanowisku Husserla, że Schapp chciałby zrezygnować z

jego koncepcji istoty; wszystko bowiem zmienia się w historii,

również my pod naciskiem historii, w które jesteśmy ,,wplątani”,

ustawicznie się zmieniamy. Nie ma w nas nic trwałego, żadnej

stałej istoty, o której można by, lub trzeba by, postulować naukę

aprioryczną jako naukę najwyższą. Jest to teza dyskusyjna, książka

jednak jest bardzo interesująca. Pozostaje ona, oczywiście, pod

wpływem Diltheya i innych heglistów, może również Heideggera —

ale jest bardzo oryginalna i żywo napisana. Później napisał Schapp

jeszcze inną książkę, Filozofię historii 13 , ale nie stoi już ona na tym

samym pozornie, jest to już pewien system.

Istnieje także druga rozprawa, która wyszła z kręgu

getyngeńskiego i ukazała się również około roku 1910 i uchodzi za

pracę psychologiczną. Jest to praca doktorska Heinricha Hofmanna

Badania nad pojęciem wrażenia 14 . Punktem wyjścia jest pojęcie

wrażenia, wówczas bardzo rozpowszechnione wśród psychologów o

nastawieniu przyrodniczym. Hofmann związany był z Georgiem

Eliasem Müllerem, ówczesnym profesorem i kierownikiem instytutu

psychologicznego w Getyndze, bardzo poważnym uczonym,

nastawionym w swej psychologii przyrodniczo. Hofmann niewątpliwie

wiele się od niego nauczył. Psychologia Müllera była klasyczną,

eksperymentalną psychologią elementów; „wrażenia” różnych

rodzajów stanowiły podstawowy temat prac instytutu. Hofmann

10 Wilhelm Schapp, Beiträge zur Phänomenologie der Wahrnehmung, Halle

1910. Wyd. 2, Halle 1925.

12 Wilhelm Schapp, In Geschichten verstrickt, Hamburg 1953.

13 Wilhelm Schapp, Philosophie der Geschichten , Leer 1959.

14 Heinrich Hofmann, Untersuchungen über den Empfindungsbegriff ,

„Archiv für die Gesamte Psychologie”, Bd XXVI: 1913.

Wilhelm Schapp, Die neue Wissenschaft vom Recht, 1930.

W YKŁAD DRUGI

był jednak również uczniem Husserla. W swej pracy postawił sobie

zadanie: najpierw odróżnić rozmaite pojęcia wrażeń, aby następnie

przedostać się w nurt prowadzący do teorii czy fenomenologii

spostrzeżenia zewnętrznego. W przeciwieństwie do Schappa, który nie

uznawał żadnych danych wrażeniowych, przeprowadza Hofmann

piękne analizy sposobów wzrokowego ukazywania się rzeczy, w

szczególności zaś tego, co Husserl nazywa wówczas „wyglądem”

(Ansicht). Książka napisana jest bardzo sugestywnie i zgadza się nie

tylko z tym, co Husserl napisał w Ideach I, lecz wychodzi w opisie poza

znane wówczas opisy Husserla. Natomiast Hofmann nie zajmuje się

pytaniem o to, co jest — względnie nie jest — „efektywną częścią”

spostrzeżenia zewnętrznego, a co Husserl rozważa w Ideach ze

specjalnym naciskiem. Praca Hofmanna pozwala wnioskować o tym, co

wykładał Husserl przed rokiem 1912 o spostrzeżeniu zewnętrznym;

mówiąc to nie zamierzam bynajmniej obniżać zasług samego Hof-

manna.

Przy tym rzecz szczególna: Hofmann-zaprzyjaźniony był z ów-

czesnym docentem psychologii w Instytucie getyngeńskim, uczniem G.

E. Müllera, Davidem Katzem. Katz pisał w tym samym czasie co

Hofmann książkę opartą na badaniach eksperymentalnych, która

później ukazała się pod tytułem Sposoby pojawiania się barw . 15 Obaj

autorzy doszli do tych samych zagadnień i umówili się, że nie będą o

nich rozmawiać. Mimo to, okazało się w rezultacie, że książka Katza

zawiera szereg wyników eksperymentalnych zgodnych z tym, co

napisał Hofmann w swojej rozprawie o „wrażeniach”. David Katz był

psychologiem eksperymentalnym, pozostawał jednak, oczywiście, pod

wpływem atmosfery Husserla. Do pewnych zagadnień podchodzi on

fenomenologicznie, jednak w omawianej książce nie widać tego

wyraźnie; zaznacza się to dopiero w późniejszej jego pracy o świecie

dotykowym 16 . Zawiera ona analizy spostrzegania dotykowego i tego, co

w nim jest dane. Moim zdaniem jest to piękna fenomeno-logiczna

analiza opisowa, która jednak przedstawiona została jako rozważanie

psychologiczne specjalnego rodzaju. Jest to przykład przyswojenia

sobie i rozwinięcia przez wybitnego psychologa metody

fenomenologicznego opisu.

Bardzo ważną rolę w fenernenologii getyngeńskiej odgrywał

Adolf Reinach. Nie zdążył on ogłosić wielu prac, gdyż w młodym

wieku zginął w pierwszej wojnie światowej. Po wojnie wydano jego

Pisma zebrane , 17 obejmujące w jednym tomie wszystkie jego publi-

kacje. Wśród nich może najlepiej znana jest rozprawa O ta/c zwanym

sądzie negatywnym (1911). Napisał również polemikę z teorią

przyczynowości Hume'a. Najważniejsza praca Reinacha nosi tytuł O

apriorycznych podstawach prawa cywilnego i została pierwotnie

ogłoszona w pierwszym tomie „Rocznika” Husserla w roku 1913. W

ułamkach odtworzono rozprawę o ruchu — z notatek do ostatniego

seminarium, jakie prowadził w roku 1913/14 i częściowo z protokołów

tego seminarium. Pozostaje ona w związku z paradoksami Zenona i jest

próba ich przezwyciężenia. Było to może najpiękniejsze seminarium, w

jakim w swym życiu brałem udział. Niestety, wybuch wojny

uniemożliwił dokończenie tych badań.

Najwybitniejszą uczennicą Husserla była Hedwig Martius, później

Conrad-Martius. Doktoryzowała się ona u Husserla na wiosnę 1912

roku. Przebywała później przeważnie w Monachium, pisząc tam

swoje książki. Po drugiej wojnie światowej wykładała kilka lat na

Uniwersytecie Monachijskim, Jej praca doktorska dotyczyła

epistemologicznych podstaw pozytywizmu (1912). Następna rozprawa,

skierowana w gruncie rzeczy przeciw Husserlowi, nosi tytuł Z

antologii i nauki o pojawianiu się realnego świata zewnętrznego . 18

Zasadnicza część tej pracy jest szczegółową analizą podłoża zmysło-

15 David Katz, Die Erscheinungsweisen der Farben und ihre Beeinflussung

durch die individualle Erfahrung, „Zeitschrift für Psychologie”, Ergänzungsband VI -

VII, 1911. Wydana później pod tytułem Der Aufbau der Farbwelt, 1930. Skrócony

przekład angielski: The World of Colour, London 1935.

16 David Katz, Der Aufbau der Tastwelt, Leipzig 1925.

17 Adolf Reinach, Gesammelte Schriften, Halle 1921.

18 Hedwig Conrad-Martius, Zur Ontologie und Erscheinungslehre der

realen Außenwelt, ,,Jahrbuch...” III; 1916.

Ingarden - Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: