18.doc

18. Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej oraz Granica Zofii Nałkowskiej jako powieści psychologiczne.

       Powieść psychologiczna jako odrębny gatunek powstała w okresie międzywojennym. Jej podstawową cechą, różnicującą ją od innych powieści, jest prezentacja życia wewnętrznego postaci, jej psychologizm. Celem autora jest wskazanie psychologicznych uwarunkowań ludzkich działań, wyborów, decyzji.

Spośród wybitnych dzieł prozy psychologicznej tego okresu wyłania się znakomita analiza psychiki kobiecej – portret, biografia należąca do szczytowych osiągnięć realizmu psychologicznego Dwudziestolecia. Mowa tu o Cudzoziemce Marii Kuncewiczowej. Akcja powieści rozgrywa się na dwóch planach czasowych: na pierwszym z nich panuje obiektywny czas teraźniejszy narratora, na drugim – subiektywny czas wspomnień bohaterki. Jest to zarazem kompozycja ramowa: plan czasu teraźniejszego otwiera i zamyka powieść. Czas wspomnień natomiast rozciąga się na całe życie bohaterki. Nie toczy się jednak w sposób linearny, lecz podporządkowany jest mechanizmom skojarzeń, podlega – zgodnym z zasadami funkcjonowania pamięci – przemieszczeniom i nawrotom, koncentrującym się wokół pewnych tematów i wątków biograficznych. Mamy tu do czynienia z odrzuceniem naturalnego, naiwnego traktowania czasu na rzecz pewnej konstrukcji czasowej, będącej zarazem konstrukcją powieściową: stąd nazwa akonstrukcjonizm, jaką wolno określić ten sposób komponowania powieści. Cudzoziemka stanowi rodzaj przedśmiertnego obrachunku z własnym życiem i nasuwa na myśl stereotyp autobiograficznego filmu, mającego wyświetlać się w pamięci człowieka w momencie jego śmierci. Ta właśnie perspektywa, wybór tego właśnie punktu obserwacyjnego są bardzo znamienne dla ciemnej tonacji lat trzydziestych. Bohaterka stworzona przez Kuncewiczową – Róża – to barwna, budząca postrach w rodzinie, władcza, kapryśna i wyobcowana ze społeczeństwa dusza artystyczna. Cudzoziemka stanowi niezwykle sugestywny portret psychologiczny, i jako głębokie i przekonywujące studium psychologiczne czy raczej psychoanalityczne: studium „rozwiązanego” u schyłku życia kompleksu niższej wartości, który – wywołany zawodem miłosnym i niespełnieniem ambicji artystycznych – wyładowywał się przez wiele lat w agresji i pragnieniu dominacji. Jest to przy tym także i powieść o muzyce i o tym typie jej odbioru, w którym przeżycie estetyczne staje się przeżyciem metafizycznym, objawieniem tajemnicy świata.

       Jednym z czołowych realistów psychologicznych Dwudziestolecia jest Zofia Nałkowska, która w 1935 roku wydała Granicę. W powieści tej losy głównych postaci układają się według schematu krzywdy klasowej, a osobista klęska bohatera zbiega się w czasie z jego klęską polityczną, jako niefortunnego prezydenta miasta, w którym dochodzi do krwawo stłumionej demonstracji zagrożonych bezrobociem robotników. U Nałkowskiej występuje nierozdzielny splot miłości, winy i śmierci – porzucona dziewczyna wiejska wypala kwasem oczy swojemu byłemu kochankowi z wyższych sfer. Nałkowska, z niemałą odwagą, podjęła ten motyw, by na skrajnym przykładzie ukazać problem rozbieżności między społecznym, schematycznym widzeniem pewnej konkretnej sytuacji życiowej a jej subiektywnym, indywidualnym odczuciem od wewnątrz, z pozycji głównego bohatera, który rozpaczliwie broni się przed zamknięciem go w ów banalny schemat. Podjęła o opowiedziała się po stronie – uwarunkowanego społecznie i usankcjonowanego klasowo – schematu.  Nałkowska jest pisarką psychologicznego determinizmu, a w Granicy ma on charakter społeczno klasowy.