Wykład mgr Radosława Fordońskiego z dn. 27 lutego 2004 r.
Zasady prawa autorskiego:
1) Ochrona prawem autorskim przysługuje jedynie rezultatom ludzkiego wysiłku intelektualnego odznaczającym się twórczością;
2) Podmiotem prawa autorskiego jest twórca ewentualnie współtwórca utworu;
3) Ochronie prawa autorskiego podlegają zarówno majątkowe jak i niemajątkowe (osobiste) interesy twórcy;
4) W zakresie interesów majątkowych to twórca decyduje o korzystaniu z utworu i z tytułu tego korzystania przysługuje mu wynagrodzenie;
5) Ze względu na interes społeczny prawo autorskie twórcy podlega ograniczeniom w ramach tzw. dozwolonego użytku prywatnego i publicznego.
Przedmiotem prawa autorskiego (utworem) jest tylko taki rezultat ludzkiego wysiłku intelektualnego, który odznacza się twórczością, czyli jest zarazem oryginalny (stanowi rezultat działalności o charakterze kreacyjnym) i indywidualny (wykazuje dostatecznie doniosłe różnice w porównaniu z uprzednio wytworzonymi produktami intelektualnymi).
Ochrona tych rezultatów ludzkiego wysiłku, które przedstawiają sobą istotną wartość, nie odznaczają się jednak twórczością, należy do domeny tzw. praw pokrewnych. Prawa pokrewne służą:
- ochronie pewnego wysiłku gospodarczego (np. prawa przysługujące producentom nagrań muzycznych i telewizyjnych, nadawcom, w niektórych krajach także wydawcom niechronionych materiałów drukowanych);
- ochronie rezultatów działalności umysłowej, w której poziom twórczości bywa z reguły znikomy, choć nie można im odmówić pewnej kreatywności (np. prawa do artystycznych wykonań, prawa do wydań krytycznych).
Ochrona praw pokrewnych cechuje się terytorialnym ograniczeniem i jest uzależniona od przeprowadzenia formalnej procedury rejestracyjnej dobra chronionego. Ochrona z tytułu prawa autorskiego powstaje ex lege (z mocy prawa, automatycznie) z chwilą stworzenia utworu i jego uzewnętrznienia przez twórcę, bez konieczności dopełniania w tym względzie jakichkolwiek formalności, w szczególności jego rejestracji; nie zna także ograniczenia terytorialnego.
Ad. 2
Co do zasady pierwszym uprawnionym z prawa autorskiego (pierwotnym podmiotem tego prawa) jest twórca utworu, ewentualnie współtwórcy. Powszechnie przyjmuje się bowiem, że twórcą może być tylko osoba fizyczna, a powstające na jej rzecz prawo autorskie jest ekwiwalentem za jej twórcze osiągnięcia. Od tego ostatniego założenia istnieją jednak pewne wyjątki. Dotyczą one tych przypadków, w których twórczość ma charakter kolektywny, a stworzenie utworu wiąże się z koniecznością poniesienia dużych kosztów, których z reguły nie ponoszą twórcy (współtwórcy). Z tego względu ustawy autorskie mogą przewidywać, że w odniesieniu do niektórych kategorii twórczości (przede wszystkim programów komputerowych i utworów audiowizualnych) prawo autorskie powstaje z mocy prawa na rzecz podmiotu innego niż twórca, z reguły tego, który ponosi ryzyko ekonomiczne przedsięwzięcia (producent, wydawca).
Ad. 3
Tradycyjnie przyjmuje się, że prawa autorskiego nie można sprowadzać jedynie do interesów o charakterze majątkowym (pkt. 4), ze względu na to, że istnieje istotna grupa interesów niemajątkowych (osobistych) twórcy. Przysługujące twórcy uprawnienia osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Ochrona więzi twórcy z utworem oznacza nie tylko zabezpieczenie pozycji twórcy jako autora dzieła, ale i piętna, jakie niepowtarzalna osobowość twórcy odcisnęła na dziele. Stąd do autorskich uprawnień osobistych zalicza się tak prawo do autorstwa w jego aspekcie negatywnym (możliwość domagania się przez twórcę, aby respektowano jego autorstwo) i pozytywnym (wyboru sposobu oznaczenia utworu nazwiskiem pseudonimem czy udostępnienia go anonimowo), jak i prawo do integralności utworu, służące zabezpieczeniu tej postaci dzieła, jaką nadał mu twórca, a także wiele innych zbliżonych uprawnień.
Ad. 4
Art. 17 polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyznaje uprawnionemu (twórcy) wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji. Stąd majątkowe uprawnienia twórcy można podzielić na dwa rodzaje:
- uprawnienie do rozporządzania utworem – jest realizowane poprzez tzw. wprowadzenie do obrotu, tj. odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności materialnego egzemplarza dzieła przez autora, względnie autoryzowanego sprzedawcę lub dystrybutora w imieniu autora; to uprawnienie twórcy ustaje z chwilą definitywnego przeniesienia własności na nabywcę;
- uprawnienie do korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji – obejmuje wszelkie formy korzystania z utworu (rozpowszechnianie za pomocą Internetu, czasowe (trwałe) kopiowanie utworu, itd.); to uprawnienie twórcy jest nieograniczone w czasie i nie podlega zbyciu ani zrzeczeniu się przez autora.
W kontekście uprawnienie twórcy do wyłącznego korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji każdorazowy przypadek korzystania z utworu przez podmiot inny niż jego autor wymagałby uprzedniego spełnienia dwóch warunków: a) otrzymania zgody na korzystanie (licencji) od autora, b) każdorazowego uiszczania opłaty z tytułu korzystania z utworu na rzecz autora.
Tymczasem, chroniąc słuszne interesy twórcy z tytułu jego praw majątkowych, prawo nie może ograniczać swobody artystycznego wyrazu i swobody przepływu informacji; musi również umożliwiać korzystanie z dotychczasowego dorobku nauki i sztuki. Ponadto z punktu widzenia ochrony interesu społecznego nie bez znaczenia jest także istotne obniżenie kosztów dostępu do dzieł czy prowadzenie działalności dydaktycznej i naukowej. Stąd ograniczenia treści majątkowych praw autorskich, określane jako dozwolony użytek prywatny i publiczny, regulujące takie kwestie, jak korzystanie z utworu do celów użytku osobistego, dozwolony cytat, problematykę przedruku prasowego, korzystanie z dzieł przez biblioteki i ośrodki dydaktyczne, itd.
Dozwolony użytek prywatny
W celu umożliwienia swobodnego korzystania z utworu przez indywidualnych odbiorców art. 23 polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zezwala na „nieodpłatne korzystanie” z już rozpowszechnionego (udostępnionego publicznie) utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Zgodnie z ustawą zakres użytku osobistego obejmuje również przekazywanie utworu w kręgu osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa stosunku towarzyskiego.
Dozwolony użytek prywatny dotyczy wszelkich form eksploatacji utworu przez indywidualnych odbiorców, takich jak przegranie płyty z muzyką od osoby bliskiej, wykonania kserokopii artykułu z czasopisma czy reprodukcji obrazu. Ustawa nie wprowadza ograniczenia liczby kopii, jakie mogą być wykonane w ramach korzystania z utworów w oparciu o dozwolony użytek prywatny. Wykonanie nawet większej ich liczby nie narusza prawa autorskiego tak długo, jak długo jest dokonywane prywatnie, na użytek własny i nie prowadzi do udostępnienia całości lub części utworu publiczności.
Zgodnie z art. 77 ustawy o prawie autorskim dozwolony użytek prywatny nie dotyczy programów komputerowych.
Dozwolony użytek publiczny
Przepisy o dozwolonym użytku publicznym zawarte w art. 24-33 ustawy o prawie autorskim upoważniają do pewnych form publicznej eksploatacji chronionych utworów, podyktowanych realizacją interesu publicznego, wyrażającego z się w możliwości swobodnego obiegu informacji czy korzystania z dorobku nauki i kultury. Eksploatacja taka nie wymaga zgody autora – z wyjątkiem rozpowszechniania artykułów oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich – uiszczania wynagrodzenia.
Katalog ograniczenia prawa autorskiego w ramach dozwolonego użytku publicznego jest obszerny i obejmuje:
- ograniczenia autorskich praw majątkowych na rzecz środków masowego przekazu; wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych już upublicznione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach (aktualne artykuły i zdjęcia reporterskie, krótkie wyciągi ze artykułów i wypowiedzi, przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych, mowy wygłoszone na publicznych zebraniach i rozprawach, streszczenia rozpowszechnionych utworów)
- prawo cytatu i dozwolony użytek szkolny; możliwość wykorzystania w utworach stanowiących samoistną całość urywków rozpowszechnionych utworów lub drobnych utworów w całości, pod warunkiem, że
a) mieści się to w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lab prawami gatunku twórczości,
b) korzystający z prawa poda nazwisko twórcy i źródło
- ograniczenia dotyczące rozpowszechniania utworów wystawionych w
miejscach publicznych; można rozpowszechniać do własnych celów
(choćby ilustracji opisu wycieczki turystycznej) , byle nie do tego samego
użytku, utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach,
stary_hipis