Tematem prezentacji jest architektura Grecji archaicznej we wczesnej fazie jej rozwoju., tzn w okresie archaicznym, który trwa od ok.720-480 p.n.e.
Zasi ęg terytorialny: Od XIIw. P.n.e. ludy doryckie z północy Grecji podążały na południe Az na Peloponez i na południowy zachód ku wyspom Morza Egejskiego i alej aż po Kretę i wybrzeże Azji mniejszej.-niszcząc tamtejsze cywilizacje- mykeńską i achajska. Podział:Jonowie, Achajowie,Dorowie,plemiona północno-zach.
Zarys historyczny (tło archit.archaicznej)
Ø Rozwój handlu, żeglugi i rzemiosła (Grecy wyparli Fenicjan których usług wcześniej korzystali i sami zajęli się handlem śródziemnomorskim)
Ø Rosły majątki bogatszych rodów, ale słabła sytuacja materialna chłopów (rosło niezadowolenie)
Ø Oligarchia (rada starszych-geruzja) pochodząca z bogatych rodow arystokratycznych, skupiających w swych rękach pełnie władzy
Ø Uzurpatorzy(Kypstelos na Krecie)-tam gdzie przybywało biedoty i wydziedziczonych, na czele ludu stawał przywódca(zwykle wydziedziczony arystokrata). On pod hasłem obalenia dotychczasowych rządow,dochodzil do władzy.
Ø Niepokoje w Atenach (620-570 pne)
· Prawa Drakona (drakońskie prawa)-sprawiedliwość wymierzało społeczeństwo a nie rody czy jednostki
· Reformy Solona(594pne)- umożliwiły rozwiązanie niektórych problemow-wprowadzenie aktu umożenia długów(sejschateja), które to powodowaly przywiązanie do ziem dawnych wlascicieli ziemi oraz uwolnienie chłopów wziętych do niewoli za dlugi. Podzielil społeczeństwo na 4 klasy majatkowe, ograniczyl wladze areopagu, ustanowil rade 400, wprowadzil sąd ludowy (heliaja) – te reformy to wazny krok w kierunku demokracji
· Reformy Klejstenesa – 10 fyli skladających się z 10 demów, Bula (rada) składała się z 500 członkow (po 50 z każdej fyli), powiększył liczbę feliali, wprowadził ostracyzm (sąd skorupkowy)
Ø wielkie bitwy z Persami: pod Maratonem 490pne(Miltiades), pod Termopilami 480pne(Temistokles, bitwa morska, zwycięstwo Aten), pod Platejami 481pne(ostatnie i ostateczne odparcie Persów)
Ø Odparcie Persów przyjmuje się za koniec okresu archaicznego, choć z punktu widzenia sztuki nie można mowić o wyraźnym przełomie
Ø Wielka kolonizacja(osiedlanie się Greków wokół basenu morza śródziemnego, przyczyny:brak ziemi uprawnej, przyrost ludności..)
Cechy architektury
Ø Powstanie architektury monumentalnej
Ø Wykształcenie się porządku doryckiego i jońskiego (są na wskroś greckie i stanowią jednen z najważniejszych elem. Cywilizacji greckiej, który odziedziczyla sztuka europejska)
Ø Modelowa budowla w architekturze greckiej-świątynia(wolnostojąca budowla poswiecona kultowi określonego bóstwa, w ktorej wnętrzu znajdowal się często jego wizerunek, stanowiła więc „dom” tego bóstwa, wywodzi się od megaronu)
Ø Formy dawnych elementów konstrukcyjnych, utrwalane wówczas w kamieniu (starannie przycięty kamień wapienny(Paros,tuf), na wyspach-marmur, od VIw.p.n.e. stos. Częściej)
Ø Odzwierciedlanie elementów orientalnych (wschodnich i Egipskich, bo podróżowali) w archit. Greckiej (stąd nazwa okresu orientalizującego), np. kwiaty lotosu, palmety, sfinks, lew, woluty. Jednak motywy te przenikały w ograniczonym stopniu, były czysto greckie, różniły się od sztuki wschodu
Ø Jedność sztuki pomimo politycznego rozbicia. ( wschodnie wybrzeże Morza śródziemnego jest obszarem ogromnym, podzielonym przez liczne wyspy. Aż po czasy Aleksandra wielkiego grecy nie osiągną jedności narodowej. Ich państwa-miasta toczą ze sobą krwawe wojny, a jednak mówią tym samym językiem, a ich sztuka podąża wspolną drogą rozwoju. Jakkolwiek np. tylny fronton wprowadzony zostaje w Koryncie, a porządek joński przez długi czas pozostaje wyróżnikiem archit.mieszkańców wysp i miast małoazjatyckich, to zasadnicza forma świątyni jest zawsze i wszędzie taka sama)
Ø Twory powstają niemal wszędzie jako dziela o funkcji religijnej (nawet teatr stanowi okrąg religijny, miejsce uroczystych „nabożeństw”, a przed buleuterionem (antyczny odpowiednik budynku rady miejskiej) w Milecie, na dziedzińcu stoi ołtarz
Ø Rozwój urbanistyki (np. Karphi, Korynt, Ateny, Smyrna)
Porządek dorycki wg Witruwiusza wywodzi się od ciala mężczyzny,poza tym wg niego wziela nazwe od władcy Peloponezu –Dorosa, który w Argos wystawil swiatynie Hery „przypadkowo wlasnie w porzadku doryckim”.
Porządek joński wg Witruwiusza wywodzi się od ciala kobiety,wg niego wziął się od Jona syna Ksuthosa i Kreuzy. W wolutach kapitelu jońskiego Witruwiusz dopatrywal się falujących lokow fryury kobiecej,w kanelurach widzial faldy szaty, a w bazie trzewik.
Podstawowe typy świątyń greckich wyrosły z tradycji planu domu mieszkalnego
1) Megaron-u podstawy świątyni greckiej, plan prostokątny o przedłużonych ścianach bocznych (antach) tworzących rodzaj przedsionka
2) templum In antis-swiatynia w podwójnych antach– ustawienie dwu kolumn miedzy antami, z przodu i z tyłu
3) prostylos-fasada poprzedzona kolumnada
4) amfiprostylos-powtórzenie ciągu kolumnady także za fasada tylna
5) peripteros-swiatynia otoczona z czterech stron kolumnada
6) pseudodipteros-wewnetrzny wieniec kolumn ustawiany był na scian
7) dipteros- swiatynia otoczona 2 rzędami kolumn
8) monopteros- kolistą Nawe otacza wieniec kolumn. Właściwe pomieszczenie świątynne, naos, poprzedzal przedsionek, pronaos, za cella znajdowało się niewielkie pomieszczenie, opisdomos
9) tolos- przeczytac
Stoa-Konstrukcja stosowana w architekturze greckiej i rzymskiej. Tył stoi stanowiła ślepa ściana, od frontu zaś znajdowała się kolumnada. Stoa była miejscem handlu (niekiedy w tylnych ścianach znajdowały się przejścia prowadzące do magazynów), odpoczynku i sprawowania funkcji urzędniczych (Stoa Basileos). Dzięki swej konstrukcji osłaniała przed wpływami atmosferycznymi (zarówno przed opadami, jak i przed słonecznym żarem). Często ściany stoi zdobiły malowidła (Stoa Pojkile), z biegiem czasu stoami zabudowywano poszczególne boki rynku, często wznoszono je w palestrach i gimnazjonach.
8.Megaron
Pierwsze świątynie były małymi budynkami o charakterze domu bostwa. Nigdy nie były miejscem zgromadzen wiernych. Obrzedy odbywaly się pod golym niebem na wyznaczonym terenie zwanym temenosem (gdzie znajdowaly się prymitywne wyobrażenia bostwa-kamien, slup drewniany). Na zewnątrz znajdowal się tez oltarz.
Pierwsze kaplice pelną role oslony posągu, wznoszonej na wzor domow z VIIIwpne
Były to proste chaty z otworem drzwiowym na jednym boku, często zakończone na czesci przeciwleglej.
Po pewnym czasie kaplica ta przybrala forme megaronu, wywodzącego się z mykeńskich domow władców (czworokatna sala z ogniskiem po srodku, poprzedzona przedsionkiem)
Kaplice wznoszono z drewna, sitowia, dach z wypalanych na słońcu dachowek, fundamenty z kamienia. O ich wyglądzie pouczają nas miniaturowe modele kaplic znalezione w Argos, Perachara, itp. Budynki zwieńczone były wysokim dachem dwuspadowym, we frontonie znajdowal się otwor wiodący na taras oparty na wysunietych sciankach bocznych, zakończonych antami, przed nimi 2 podpory. Ten typ budowli dał początek wszystkim formom sakralnym w Grecji. Taką też kapliczkę zastąpiła geometryczna świątynia Hery w Argos, ok. 800r.p.n.e.
Poszczególne etapy rozwoju świątyni greckiej znane są z np. z Samos i Termos. W obu przypadkach można zauważyć poszczególne etapy ewolucji greckiej architektury sakralnej.
Na pocz VIIw. Dokonuj się przebudowy świątyni z okresu geometrycznego – w prototyp świątyni otoczonej kolumnada- perystazą , czyli swiatynie perypteralna.W Termos analogiczna zmiana następuje ok. 640r.p.n.e. Były to prawdopodobnie zabiegi czysto utylitarne i wynikały z potrzeby osłonięcia przed deszczem scian z sudzonej cegly. Rozwiązanie dachu mniej spadzistego (w opozycji do megaronu) wymagało podparcia kolumnami nie tylko we wnętrzu świątyni, ale również wzdłuż zewnętrznej strony ścian. Otoczenie cello kolumnami było zmiana, która zaważyła na dalszym rozwiązaniu bryly budowli oraz tworzeniu się nowych form estetycznych. Środkowa kolumna z siedmiu fasady wschodniej, odpowiadała rzędowi kolumn dzielących wnetrze na 2 nawy. Druga i szósta kolumna stały naprzeciw ant murów. Opisana zależność była początkiem przyjętych później regół.
Trzęsienia zniszczyły drugi etap Herajonu na Samos. Odbudowano go w 650r p.n.e. wprowadzono zmiany zarówno w wnętrzu jak i w fasadach. (prostylos, otoczona perystaza)
Analogicznie przebiegała ewolucja w Termos. W 640r.p.n.e. –długa wąska cella podzielona na 2 nawy z osiowo ustawionymi podporami.
Odmienność świątyni Apollina polegała na wprowadzeniu do tylnej części budowli pomieszczenia zwanego opistodomem.
Waśniejsze światynie
a) światynia Afaii w Eginie, ok. 490r.p.n.e. Posągi zdobiły przyczółki świątyni. Pośrodku bogini Atena a po obu jej stronach walczący wojownicy. Świątynia w porzadku doryckim. Przyczółki malowane (w latach 30. Odkryto na nich resztki polichromi)
b) świątynia Apollina w Koryncie, 540r.p.n.e. Jeden z najlepszych, najbardziej harmonijnych przykładów doryckiej architektury sakralnej. Zbudowana na podwojnych antach z sześcioma kolumnami w fasadachi dwunastoma wzdłuż dłuższych ścian. Cella trojnawowa. Tylna część :odpowiednik przedsionka:opisdomos. (swiatynia to wzor dla innych świątyń doryckich)
c) Światynia Posejdona na przylądku Sunion. Łączy ze sobą cechy porzadku doryckiego ze smukłością jońskich proporcji.
d) I światynia Hery w Posejdonii (Paestum, poołudniowe Włochy) Pełna nieregularności:nieparzysta liczba kolumn w fasadzie-10
e) IIświątynia Hery w Posejdonii. Sześć kolumn w fasadzie zgodnie z przyjętymi regulami. Oraz 2 kondygnacje kolumn w nawie i celli
f) świątynia Zeusa w Olimpii, ok. 472/71 p.n.e. Dorycki peripteros 6x13 kolumn o wys. 10,5m. Pomiędzy dwukondygnacyjnymi kolumnadami wewnątrz celli posąg Zeusa o wys. 13m na cokole, dłuta Fidiasza. Zamknięcie tendencji rozwojowych architektury archaicznych.
g) swiątynia Atremidy w Efezie, VIw.p.n.e. Archaiczna świątynia rozpoczęta w poł. VIw.p.n.e. Dipteros: 57,3x119,6m, przypuszczalnie 117 kolumn o wys. 19m których 36 wschodnich pokrytych jest u dołu reliefami. (zniszczona przez Herostrata w 356r.p.n.e. potem odbudowana ...
a.bunia