świat islamu.pdf

174

å R E D N I O W I E C Z E

å W I AT I S L A M U

Ka l e n d a r i u m

ãZwalczajcie tych, ktrzy nie wierzÓ...

ok. 570Ð632 Ð ýycie Maho-

m e t a

6 2 2 Ð ucieczka Mahometa

i jego zwolennikw z M e k k i

do Medyny (hidýra) Ð w c y-

wilizacji islamu pocztek

nowej ery

VIIÐVIII w. Ð wielkie pod-

boje Arabw

1 . Podboje

A r a b w

W latach 640Ð642 Egipt po raz kolejny w swojej historii pad¸ ofiar

najazdu ze wschodu. Tym razem jednak najedc nie by¸a arm i a

ktregoæ z ssiednich paÄstw. Wed¸ug pniejszego rd¸a pos¸owie

bizantyjskiego zarzdcy Egiptu nast«pujco opisali niespodziewanych

napastnikw:

6 6 1 Ð schizma szyicka

669, 674Ð680, 716Ð717 Ð

Arabowie pod murami Ko n-

s t a n t y n o p o l a

7 3 2 Ð bitwa pod Poitiers Ð

powstrzymanie ekspansji

arabskiej w E u r o p i e

Widzieliæmy ludzi, dla ktrych æmier wszystkim razem i k a ý d e m u

z osobna jest milsza od ýycia, a skromnoæ od wybitnoæci, dla ýadnego

z nich æwiat ten nie ma najmniejszego powabu. Siadaj nawet na ziemi

i nie jadaj inaczej, jak tylko na swoich kolanach. Ich wdz jest podobny

do kaýdego z nich. Ludzi niskiego stanu nie moýna odrýni od warstw

wyýszych, ani teý pana od niewolnika. A gdy nadchodzi czas modlitwy,

ýaden z nich nie stara si« by nieobecny, wszyscy myj swoje koÄczyny

i p o k o rnie si« modl.

ok. 750Ð850 Ð tzw. epoka

przek¸adw Ð arabscy uczeni

t¸umacz dzie¸a staroýytnych

a u t o r w

1 0 5 5 Ð obj«cie w¸adzy

w Bagdadzie przez Tu r k w

S e l d ý u c k i c h

XI w. Ð odzyskanie Sycylii

z rk muzu¸manw przez

Normanw; pocztek re-

konkwisty w H i s z p a n i i

XIÐXIII w. Ð wyprawy krzy-

ýowe Ð paÄstwa chrzeæcijaÄ-

skie w L e w a n c i e

1 1 4 3 Ð pierwsze t¸umacze-

nie Koranu na ¸acin«

1 2 5 0 Ð 1 5 1 7 Ð paÄstwo ma-

melukw w Egipcie i S y r i i

Ludmi tymi byli A r a b o w i e ( ã m i e s z kaÄcy pustyniÓ) Ð semiccy ko c z o w-

nicy z P¸wyspu Arabskiego, ktrzy 10 lat wczeæniej wyruszyli na pod-

bj æwiata w imi« nowej religii, objawionej przez proroka M a h o m e t a

(ok. 570Ð632) Ð arab. Muhammad. Na skutek ich zwyci«stw, w I p o ¸ .

VIII w. obszar pomi«dzy cywilizacjami Dalekiego Wschodu (Ind i i

i Chin) a c h r z e æ c i j a Ä s k Europ zaj«¸a nowa cywilizacja Ð æwiat islamu.

2 . Przyczyny

sukcesw

A r a b w

Jak juý wiecie, P¸wysep Arabski by¸ pierwotn ojczyzn plemion se-

mickich, ktre od najdawniejszych czasw przedostawa¸y si« na s-

siednie, ýyzne ziemie (por. rozdz. 2). Ekspansja Arabw w VII w. sta-

nowi¸a kolejn, najwi«ksz fal« semickich migracji. Od wszystkich

poprzednich rýni¸a j przede wszystkim religijna motywacja. We-

d¸ug nauk Mahometa obowizkiem muzu¸manw (ãludzi poddanych

woli BogaÓ) by¸o rozszerzanie panowania nowej religii:

1 2 5 8 Ð zdobycie Bagdadu

przez Mongo¸w Ð upadek

k a l i f a t u

XIVÐXVI w. Ð powstanie im-

perium Turkw OsmaÄskich

Zwalczajcie tych, ktrzy nie wierz w Boga i w dzieÄ Ostatni, ktrzy nie

zakazuj tego, co zakaza¸ Bg i jego pos¸aniec [ M a h o m e t ] , i nie poddaj

si« religii prawdy, dopki oni nie zap¸ac daniny w¸asn r«k i nie zosta-

n upokorzeni.

1 4 5 3 Ð zdobycie Ko n s t a n t y-

nopola przez Tu r k w

1 4 9 2 Ð zdobycie Grenady

przez Hiszpanw Ð koniec

r e k o n k w i s t y

Natchnieni obietnic raju dla poleg¸ych w æwi«tej wojnie z niewier-

nymi Ð d ý i h a d Ð wojownicy arabscy szli do walki z pogard dla

æmierci, co tak zdumia¸o bizantyjskich pos¸w. O sukcesach Arabw

przesdzi¸ jednak nie tylko zapa¸ religijny. Zaatakowane przez nich

dwa mocarstwa Ð Bizancjum i Persja Ð by¸y zbyt wyczerpane d¸ugolet-

nimi wojnami, aby zorganizowa skuteczn obron« przed ruchliwymi

koniec XV w. Ð odkrycie

drogi morskiej z Europy do

Indii Ð spadek znaczenia

handlu arabskiego

1 6 8 3 Ð bitwa pod Wiedniem

Ð ostateczne zatrzymanie

ekspansji tureckiej w E u r o p i e

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

174

å W I AT I S L A M U

175

arabskimi armiami. Poniewaý islamscy wojownicy tolerowali wy-

znawcw chrzeæcijaÄstwa, judaizmu i zaratusztrianizmu, Arabom

sprzyja¸a znaczna cz«æ ludnoæci podbijanych terytoriw, zraýonej do

dotychczasowych w¸adz. Pragmatyczne* post«powanie zdobywcw,

ktrzy starali si« raczej wykorzysta, niý zniszczy zdobycze cywili-

zacyjne opanowanych krajw, nie tylko u¸atwi¸o im podboje, ale tak-

ýe pozwoli¸o w nast«pnych latach zbudowa pot«g« æredniowieczne-

go islamu.

Abraham, Jezus, Mahomet

Jezus, jadcy na osio¸ku,

w towarzystwie Mahometa,

dosiadajcego wielb¸da.

Przyk¸ad zwizku chrzeæci-

jaÄstwa z islamem, oddany

na arabskiej ilustracji pocho-

dzcej z czasw krucjat.

3 . G e n e z a

i s l a m u

Chociaý wyznawcy nowej wiary wywodzili si« w wi«kszoæci spoærd

pustynnych ko c z o w n i k w, islam nie by¸ prymitywn ãreligi pusty-

niÓ. Jej twrca Ð Mahomet Ð by¸ kupcem z Mekki , miasta po¸oýone-

go przy waýnym szlaku handlowym z Syrii do Arabii Po ¸ u d n i o w e j .

Pod wp¸ywem rosncych zyskw z handlu wærd mieszkaÄcw Mek-

ki post«powa¸ w VIÐVII w. proces rozwarstwienia majtkowego. Roz-

lunieniu ulega¸y wi«zy rodowe, zast«powane podzia¸em na bogat

elit« i uboýejc wi«kszoæ. Powsta¸ wi«c podatny grunt dla

nowych idei religijnych, przywracajcych poczucie wspl-

noty i t¸umaczcych zmieniajcy si« æwiat. Na P ¸ w y s e p

Arabski przenika¸y juý od dawna judaizm i chrzeæcijaÄstwo.

Nawizujc do nich, Mahomet stworzy¸ religi«, ktra prze-

kona¸a Arabw do monoteizmu.

Twrca islamu w w i e ku 40 lat dozna¸ objawienia, ktre

przedstawi¸ jako dope¸nienie misji prorokw Starego Testa-

mentu i C h rystusa (rwnieý uznanego przez Mahometa za

p r o r o ka). Podobnie jak religia ýydowska i c h r z e æ c i j a Ä s t w o ,

islam wzywa¸ do pos¸uszeÄstwa jedynemu, mi¸osiern e m u

Bogu Ð Allachowi Ð stwrcy i s«dziemu, zapowiada¸ rw-

nieý dzieÄ Sdu Ostatecznego, podczas ktrego zostan os-

dzone uczynki cz¸owieka wobec blinich. Tak jak judaizm,

islam zakazywa¸ przedstawiania postaci w sztuce sakralnej

oraz spoýywania zwierzt ãnieczystychÓ, odrzuca¸ teý

chrzeæcijaÄskie idee Trjcy åwi«tej i grzechu pierworodne-

go. Praojcem Arabw mia¸ by biblijny Abraham.

H i s t o rycy przypuszczaj, iý Mahomet liczy¸ na poparcie

przez ûydw: pocztkowo muzu¸manie zwracali si« podczas

modlitwy w stron« Jerozolimy, a za dzieÄ wsplnych mo-

d¸w przyj«li sobot« Ð ýydowski szabas. Gdy wyznawcy ju-

daizmu odrzucili objawienie Pr o r o ka, nakaza¸ on swoim

z w o l e n n i kom modli si« w k i e ru n ku Mekki i p r z e s u n ¸

dzieÄ mod¸w na pitek. Nie zmieni¸o to faktu, ýe islam

sta¸ si« trzeci wielk odnog judeochrzeæcijaÄskiej tradycji

religijnej. Wærd æredniowiecznych teologw utrzymywa¸

si« nawet doæ d¸ugo pogld, iý by¸ on jedynie ko l e j n

chrzeæcijaÄsk herezj.

A l - Kaba Ð æwitynia muzu¸manw

w Mekce (Arabia Saudyjska), cel corocz-

nych pielgrzymek. We wschodnim

naroýniku budynku wmurowano Czarny

KamieÄ (prawdopodobnie meteoryt) Ð

najwi«ksz relikwi« wyznawcw islamu.

Sama Al-Kaba znajduje si« na dziedziÄcu

wielkiego meczetu.

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

175

176

å R E D N I O W I E C Z E

4 . Przyczyny

sukcesu

i s l a m u

Sukces islamu wærd Arabw nie przyszed¸ ¸atwo. Przeciwnikw

nowej religii trzeba by¸o cz«sto ãprzekonywaÓ na polu bitwy.

O jej ostatecznym, wielkim triumfie zadecydowa¸y has¸a rwnoæci

i braterstwa wiernych. Waýna by¸a takýe osobowoæ samego Ma-

hometa. Jego objawienie i myæli, zapisane w Koranie i przekaza-

ne w muzu¸maÄskiej tradycji (sunnie), potrafi¸y porwa najpierw

Arabw, a nast«pnie wiele innych ludw. Podstawowe zasady is-

lamu oraz regu¸y, ktrymi mieli kierowa si« wierni, zosta¸y

przedstawione niezwykle jasno i konkretnie. W przysz¸oæci umoý-

liwi¸o to ekspansj« nowej religii wærd rýnych kultur.

Nard islamu

5 . O r g a n i z a -

cja spo¸e-

czeÄstwa

i s l a m -

s k i e g o

Inaczej niý Chrystus, ktry jako Syn Boýy g¸osi¸: ãKrlestwo moje

nie jest z tego æwiataÓ, Mahomet przedstawia¸ si« jako Wys¸annik

Boýy, pos¸any w celu zaprowadzenia na ziemi nowego porzdku. Pod-

czas wi«c gdy Chrystus rozdziela¸ wyranie religi« od paÄstwa (por.

rozdz. 10), Mahomet by¸ takýe przywdc politycznym Ð s«dzi i wo-

dzem. Nie wskaza¸ on jednak ustroju odpowiedniego dla paÄstwa is-

lamu ani nie ustanowi¸ stanu kap¸aÄskiego. Powi«kszajca si« spo-

¸ecznoæ muzu¸maÄska pozosta¸a zatem wsplnot rwnych sobie

wyznawcw Ð narodem islamu. Na jego czele sta¸ imam (ãprzewod-

nikÓ), kierujcy wspln modlitw. Cz¸onkowie wsplnoty muzu¸-

maÄskiej rozwizania wszystkich doczesnych problemw poszukiwa-

li w Koranie i sunnie. Std teý szczegln pozycj« w c y w i l i z a c j i

islamskiej zdoby¸y grupy zajmujce si« interpretacj nauk Mahometa

Ð uczeni, s«dziowie i prawnicy.

Strona z X I V- w i e c z n e g o

egzemplarza Koranu (arab.

ãrecytacjaÓ lub ãczytanieÓ),

æwi«tej ksi«gi islamu, a z a r a-

zem arcydzie¸a literatury

arabskiej, z¸oýonego ze

114 sur (rozdzia¸w).

6 . Rýne

n u rt y

i s l a m u

Brak islamskiego odpowiednika papiestwa, czyli oærodka ustalajcego

obowizujc wyk¸adni« nauk Mahometa, sprzyja¸ powstawaniu

wielu nurtw, ruchw i sekt. Poszczeglne ugrupowania powo¸ywa¸y

si« na inne wersje Koranu i zbiory tradycji, rýne interpretacje, w¸as-

ne autorytety i w¸asnych ãæwi«tychÓ.

Problemem, ktry na trwa¸e podzieli¸ wiernych, by¸a kwestia wybo-

ru i roli imama. Po æmierci Proroka funkcj« t« pe¸nili wybierani kolej-

no towarzysze Mahometa, pos¸ugujcy si« tytu¸em ka l i f a ( ãn a s t « p-

c yÓ). Wywo¸a¸o to sprzeciw niektrych muzu¸manw, g¸oszcych,

ýe imam powinien by wybierany spoærd wszystkich wiern y c h .

W 661 r. zamordowano kalifa Alego, zi«cia Mahometa. Kiedy jego na-

s t « pc zosta¸ przedstawiciel wrogiego mu rodu Umajjadw, zwolenni-

cy Alego pozostali w opozycji, zapocztkowujc ruch s z y i t w

( ã s t r o n n i k wÓ) Ð najwi«ksz schizm« w islamie. W odrýnieniu od

wi«kszoæci muzu¸manw, okreælanych jako s u n n i c i , szyici uwaýaj

objawienie przekazane w Koranie i sunnie za niepe¸ne. Prawo do jego

uzupe¸nienia przyznaj imamom b«dcym potomkami Alego, w k t -

rych widz poærednikw mi«dzy Bogiem a ludmi. Do szyitw zali-

cza¸a si« m.in. sekta assasynw, dzia¸ajca w XIÐXIII w., ktra zas¸y-

n«¸a ze skrytobjczych mordw. Obecnie islam szyicki panuje w I r a n i e .

Miniatura ukazujca ho¸d

sk¸adany pierwszemu kalifo-

wi Abu Bakrowi. Skonsoli-

dowa¸ on paÄstwo Mahome-

ta i przed æmierci w 634 r.

przekaza¸ w¸adz« Omarowi.

Omar rozpocz¸ wielkie

podboje Arabw, w ktrych

wyniku oderwa¸ od Bizan-

cjum: Palestyn«, Syri«, Egipt,

Cyrenajk« i Tr y p o l i t a n i « ,

a na wschodzie dotar¸ aý

do Indusu.

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

176

å W I AT I S L A M U

177

Obok podzia¸u na sunnitw i s z y i t w,

w obr«bie islamu pojawi¸o si« rwnieý

wiele specyficznych ruchw religijnych.

J e d n y m z c i e kawszych by¸ mistyczny

ruch sufich, ktrzy poszukiwali bezpo-

æredniego kontaktu z Bogiem poprzez

praktyki ascetyczne i medytacyjne. Od

niego wywodzi¸o si« m.in. tureckie brac-

two derwiszw taÄczcych, stosujce

transowy taniec dla osigni«cia ekstazy

religijnej.

7 . Wi e l o ku l -

turowoæ

c y w i l i z a -

cji islamu

Po c z t kowo narodem islamu byli Ara-

bowie, ktrzy na podbitych ziemiach

stanowili klas« panujc. Poniewaý j e d-

nak wsplnota muzu¸maÄska by¸a ot-

w a rta na nowych wyznawcw, zacz«¸a szybko poszerza si« o Pe r-

s w, Egipcjan, Syry j c z y k w, Berberw* i inne ludy. Po w s z e c h n y m

nawrceniom sprzyja¸a nie tylko atrakcyjnoæ nauk Pr o r o ka, ale tak-

ýe ch« uwolnienia si« od uciýliwych podatkw i ograniczeÄ na-

k¸adanych na innowiercw. Nowi muzu¸manie wnosili do cywiliza-

cji islamu elementy w¸asnych ku l t u r, cz«sto znacznie starszych

i wyýej rozwini«tych niý arabska. Przyk¸adowo, w X I Ð X I I I - w i e c z-

nym Iranie (dawnej Persji) w¸adcy i ýo¸nierze mwili przewaýnie po

t u r e c ku, urz«dnicy i a rtyæci pos¸ugiwali si« j«zykiem perskim,

a arabski dominowa¸ w nauce i obrz«dach religijnych. Najs¸ynniej-

szy wdz muzu¸maÄski, Saladyn, by¸ Kurdem, wi«kszoæ zaæ wybit-

nych æredniowiecznych uczonych ãarabskichÓ to Persowie, Tu r c y

lub ûydzi.

Meczet Umajjadw w D a-

maszku (VIII w.). Na ærodku

placu, przed wejæciem do

meczetu wida fontann«

ablucyjn, s¸uýc do obmy-

cia rk i ng przed modlit-

w. Wyznanie wiary, post,

ja¸muýna, pielgrzymka do

Mekki oraz modlitwa (pi«

razy na dob«) naleý do pi«-

ciu podstawowych obowiz-

kw muzu¸manina.

Kalifowie, wezyrowie, su¸tani

8 . O r g a n i z a -

cja poli-

tyczna

æ w i a t a

i s l a m u

Do po¸. VIII w. w¸adz« nad muzu¸mana-

mi sprawowali kalifowie z rodu Umajja-

d w, rezydujcy w D a m a s z ku. W 750 r.

zostali oni obaleni przez pretendentw

z rodu Abbasydw, ktrzy nast«pnie

przenieæli siedzib« kalifatu do Bagdadu,

s kd rzdzili z p r z e rwami aý do po¸.

XIII w. W¸adza kalifw bagdadzkich nie

zosta¸a jednak uznana przez ca¸y æwiat

islamu. W dalekiej Hiszpanii utrzymali

si« Umajjadzi, a w kolejnych krajach islamskich pojawia¸y si« loka l-

ne dynastie. Od X w. islam mia¸ juý trzech ka l i f w: w B a g d a d z i e

(Abbasydzi), hiszpaÄskiej Kordowie (Umajjadzi) i Kairze (szyici z d y-

nastii Fatymidw). Ich w¸adza by¸a stopniowo ograniczana przez

wszechw¸adnych wezyrw (urz«dnikw kierujcych rzdem) i d o-

wdcw wojsko w y c h .

Meczet Al-Aksa, zwany Ko-

pu¸ na Skale (VIIÐVIII w. ) ,

wybudowany na wzgrzu,

gdzie wczeæniej znajdowa¸a

si« æwitynia jerozolimska.

Z¸ot kopu¸« wznieæli kalifo-

wie z rodu Abbasydw, prag-

ncy przewyýszy wspania-

¸oæci meczet w D a m a s z k u .

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

178

å R E D N I O W I E C Z E

Wraz z os¸abieniem dawnych, arabskich instytucji w¸adzy

ros¸o znaczenie koczowniczych plemion tureckich z A z j i

å r o d kowej. Ze wzgl«du na talenty wojskowe Turcy byli

ch«tnie przyjmowani na s¸uýb« przez arabskich w¸adcw.

Z czasem stali si« trzonem armii ka l i f w. W XI w. jeden

z dowdcw tureckich z rodu Seldýukw przej¸ w¸adz«

w Bagdadzie z tytu¸em su¸tana (ãw ¸ a d c yÓ). Turcy Seldýuc-

c y nie zdo¸ali jednak odbudowa jednoæci æwiata islamu,

a ich imperium rozpad¸o si« na liczne paÄstewka. W p o ¸ .

XIII w. Iran i Bliski Wschd dotkn¸ niszczycielski najazd

M o n g o ¸ w, ktry po¸oýy¸ kres kalifatowi bagdadzkiemu

(zob. rozdz. 16). Mongolskich najedcw powstrzymali do-

piero su¸tani egipscy wywodzcy si« z m a m e l u k w , gwar-

dii wojskowej, rekrutowanej z n i e w o l n i kw (g¸wnie turec-

kich i czerkieskich). W¸adcy mameluccy utrzymali si«

w Egipcie i Syrii aý do XVI w., kiedy to sami ulegli su¸tanom

tureckim z dynastii osmaÄskiej. Imperium Tu r kw Os-

m a Ä s k i c h , rozcigajce si« od Tunezji i B a ¸ kanw po Irak,

sta¸o si« wwczas najwi«kszym paÄstwem æwiata islamu.

Su¸tan turecki Sulejman II

Prawodawca, zwany przez

Europejczykw Wspania¸ym,

przyjmuje poselstwo w«-

gierskie. Na lata jego pano-

wania (1520Ð1566) przypad¸

szczyt æwietnoæci imperium

osmaÄskiego: podbj W«-

g i e r, Mezopotamii i p ¸ n .

Afryki oraz obl«ýenie Wied-

nia. Su¸tan przeprowadzi¸

teý reform« administracji,

armii i finansw oraz wspie-

ra¸ rozwj sztuki i l i t e r a t u r y.

Arabski renesans

9 . N a u ka

a r a b s ka

Zwyci«scy Arabowie opanowali tereny cywilizacji staroýytnego

Wschodu (Egipt, Mezopotami«, Persj«, cz«æ Indii) oraz obszary cywi-

lizacji ærdziemnomorskiej (od Syrii po Hiszpani«). åwiat islamu

odziedziczy¸ wi«c po swych poprzednikach bogaty dorobek ku l t u r

hellenistycznych. Dzi«ki otwartoæci na osigni«cia innych cywilizacji

æredniowieczny islam potrafi¸ zachowa t« spuæcizn« dla przysz¸ych

p o koleÄ. Stosunek muzu¸maÄskich uczonych do wiedzy obrazowa

mog s¸owa jednego z najwybitniejszych filozofw Ð Al-Kindiego

(IX w.):

Nie powinniæmy si« wstydzi przyjmowania prawdy,

bez wzgl«du na to, z jakiego rd¸a do nas przychodzi,

nawet jeýeli przynosz j nam dawne pokolenia i o b c e

l u d y. Dla tego, kto poszukuje wiedzy, nic nie jest bar-

dziej wartoæciowe niý wiedza jako taka.

Wi e rni tej dewizie muzu¸maÄscy uczeni przek¸adali

na arabski dzie¸a greckie i hinduskie, a takýe po-

dejmowali w¸asne badania. Cz«sto teý wyru s z a l i

w dalekie podrýe, aby pozna obce kraje lub zdoby cenne ksi«gi.

Uczonych utrzymywali w¸adcy (pewien su¸tan organizowa¸ nawet

porwania filozofw i artystw). Fundowali oni wielkie biblioteki, ar-

chiwa, akademie t¸umaczeÄ, a nawet laboratoria i o b s e rw a t o r i a

astronomiczne. Pracujcy tam badacze pozostawili liczne traktaty

n a u kowe (wspomniany Al-Kindi napisa¸ ich podobno ponad 100!)

z matematyki, astronomii, medycyny, geografii, historii, filozofii, che-

mii i innych nauk.

Bogato zdobione okna me-

czetu Al-Aksa. Muzu¸ma-

nom, podobnie jak ýydom

i wyznawcom niektrych

herezji chrzeæcijaÄskich, nie

wolno przedstawia w s z t u c e

s a k r a l n e j ludzi i z w i e r z t .

Wraýliwoæ artystw mu-

zu¸maÄskich ujawni¸a si«

w bogatym wzornictwie,

wykorzystujcym motywy

geometryczne i r o æ l i n n e .

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

178

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: