Zamordowane Sioło.pdf

Edward Prus

Polacy i Polonia na świecie

Requiem nad zamordowanym polskim siołem

NPW 3-4, 2001

Huta Pieniacka (Pieniacka Huta). Nazwy tej miejscowości nie ma w Ŝadnej encyklopedii. Przed

wojną wieś ta niczym szczególnym się nie wyróŜniała. Najczęściej kojarzono ją i mylono z

pobliskimi Pieniakami, od których zresztą brała swoją nazwę. To zrozumiałe, w Pieniakach

znajdowała się głośna na całą Galicję, a później Małopolskę Wschodnią, rezydencja lidera

Podolaków, goszcząca najwybitniejszych Polaków z Romanem Dmowskim na czele. W

Przewodniku po województwie tarnopolskim czytamy:

W odległości 11 km od Podkamienia szosa na płd. zach. Pieniaki, wieś w powiecie brodzkim

leŜy w pobliŜu źródeł Seretu [...] (mieszkańców ok. 1300, w tym 600 Polaków, 700 Rusinów

[...] Okolica górzysta na terenie falistym, piękne lasy, rezerwat bukowy. U wstępu do wsi, po

lewej stronie gościńca pałac Cieńskich [...] Na wsi kościół z r. 1814 r. oraz cerkiew,

przerobiona z dawnej kaplicy pałacowej. W pobliskim Majdanie (10 km na zachód drogą

gminną od Pieniak) i Huty Pieniackiej (w połowie tej drogi, tj. 5 km) ciekawe zjawiska

przyrody, a mianowicie źródła tzw. „Sine Oko” i Chowaniec, będące lejkowatymi

zagłębieniami, o przepaścistych brzegach, zapełnione wodą o niebieskim zabarwieniu, której

odpływ ginie w pokładzie kredowym.

W ksiąŜce adresowej z 1930 r. jest informacja, Ŝe Hutę Pieniacką zamieszkuje 724

mieszkańców. Zajmowali się oni uprawą roli oraz hodowlą zwierząt, takŜe bednarstwem,

kołodziejstwem, murarstwem. Wieś miała charakter prawie jednolicie polski. Znajdowało się w

niej, jak zwykle na Kresach, kilka rodzin mieszanych. Taką właśnie widzimy ją po spisie

ludności, dokonanym w marcu 1943 r. Informuje on, Ŝe w Hucie Pieniackiej mieszka 500 osób.

Wygląda na to, Ŝe część mieszkańców wsi w obawie przed banderowskim zagroŜeniem

przeniosła się do większych i bezpieczniejszych ośrodków miejskich. Huta Pieniacka to była

duŜa wieś, 172 numery. W lutym 1944 r. było juŜ ich grubo ponad tysiąc mieszkańców.

Choć po wojnie Huta Pieniacka stała się godną najwyŜszej uwagi, zbywana była milczeniem.

W PRL milczano, aby nie obrazić bratniego, ukraińskiego narodu radzieckiego. Nic pod tym

względem nie polepszyło się w III Rzeczypospolitej, przeciwnie – pogorszyło! Huta Pieniacka i

jej trudny do wyobraŜenia tragizm stały się tematem zaklętym, omijanym przez środki masowej

informacji, Ŝeby nie „robić przykrości nowemu „partnerowi strategicznemu” wydumanemu bez

większej refleksji przez Z. Brzezińskiego i B. Geremka.

Tragedia tej podolskiej miejscowości, która rozegrała się 28 lutego 1944 r., skazana została na

zapomnienie. Choć nieszczęście, które dotknęło wieś dotyczyło Polaków, to o sprawiedliwość i

prawdę o niej upomnieli się nie Polacy będący u władzy, lecz – najpierw szlachetni Ukraińcy z

Wiktorem Poliszczukiem na czele (w tym 95 deputowanych do Rady NajwyŜszej Ukrainy), a

następnie Anglicy. Brytyjski reŜyser Julian Hendy w swoim trzyczęściowym reportaŜu

historycznym SS in Britain (SS w Wielkiej Brytanii ), wyemitowanym 7 stycznia 2001 r. przez

niezaleŜną ITV, zwrócił uwagę świata, Ŝe Huta Pieniacka rozmiarem swej tragedii

przewyŜszyła czeskie Lidice i francuskie Oradour, których nazwy są we wszystkich

powojennych encyklopediach, takŜe w Encyklopedii powszechnej PWN. Nie ma tam jednak

hasła: Huta Pieniacka. O obu miejscowościach wyŜej wymienionych miejscowościach w tejŜe

Encyklopedii czytamy:

Lidice, wie ś w Czechosłowacji, na zach. od Pragi; 10 VI 1942 całkowicie zniszczona przez

hitlerowców w odwet za zamach na zast ę pc ę protektora Czech i Moraw. R. Heydricha;

m ęŜ czyzn powy Ŝ ej 15 lat zastrzelono, kobiety wywieziono do obozu koncentracyjnego w

Ravensbrück, dzieci do Niemiec; w odbudowanych po wojnie L. Muzeum martyrologii.

Oradour-sur-Glone – miejscowo ść w ś rodkowej Francji (Limousin) w dep. Haute-Vienne; 10

VI 1944, w czasie okupacji hitl., cała ludno ść (ponad 600 osób) została wymordowana przez

oddziały SS, a wie ś spalona.

Zarówno Czesi, jak i Francuzi uczcili godnie cienie poległych swoich rodaków muzeami

martyrologii oraz stosownymi pomnikami i tablicami. Biorąc z nich przykład i wiedząc

jednocześnie, Ŝe na polskie władze liczyć nie moŜna, grupa działaczy kresowych z Michałem

Górskim z Kielc na czele, wśród których był takŜe autor tych zdań, jeszcze w PRL wszczęła

zabiegi w celu utrwalenia pamięci losu mieszkańców Huty Pieniackiej. Władze polskie i

radzieckie milczały. Dopiero Gorbaczowska głasnost’ dała tę szansę i starania Kresowian

zostały uwieńczone sukcesem – bez udziału (raczej z przeszkodą) władz polskich, poza

konsulem PRL we Lwowie Włodzimierzem Woskowskim, bez którego zaangaŜowania nie

byłoby to moŜliwe. Tymczasem dzięki uporowi inicjatorów i zdecydowanej postawie W.

Woskowskiego 28 lutego 1989 r. w miejscu, gdzie ongiś znajdowała się polska wieś, odsłonięto

uroczyście z udziałem władz powiatowych i Ŝyjących mieszkańców Huty Pieniackiej, Huty

Werchobuskiej, Huciska Brodzkiego, Podkamienia, Podhorzec, Malinisk, Załoziec kompleks

memorialny – okazały obelisk. Na tym pomniku widnieje napis po ukraińsku:

28 lutego 1944 r. faszystowscy okupanci wraz z bandytami OUN zorganizowali krwaw ą

rozpraw ę spokojnym mieszka ń com wsi Huta Pieniacka, spalono 172 gospodarstwa, z r ą k

zbrodniarzy w ogniu zgin ę ło ponad tysi ą c obywateli: m ęŜ czyzn, kobiet i dzieci. Ludzie b ą d ź cie

czujni, nie dopu ść cie do powtórnej tragedii Huty i okropno ś ci wojny.

Napis nie informuje, Ŝe chodzi o Polaków ani o tym, Ŝe sprawcami dramatu byli ukraińscy

zbrodniarze z SS-Galizien. Te fakty znalazły jednak odbicie w przemówieniach działaczy

ukraińskich: E. M. Stepeniuk i R. Ch. Daneluka.

– Co ci spokojni ludzie zawinili – spytała Stepeniuk – Ŝ e tak po zwierz ę cemu rozprawiono si ę z

nimi? Czy Ŝ by dlatego, Ŝ e byli innej narodowo ś ci, Ŝ e chcieli Ŝ y ć po ludzku?

Okrutny los Huty Pieniackiej – mówił znów Daneluk – podzieliły Hucisko Brodzkie, Maliniska,

Zalesie, Majdan Pieniacki, setki spokojnych mieszka ń ców zabitych w Podkamieniu,

Palikrowach, Bołdurach itd.

Niestety, przy biernej zupełnie postawie, a nawet obojętności władz III RP, przy milczeniu

obecnych konsulów polskich we Lwowie „nieznani sprawcy” zniszczyli i zbezcześcili kompleks

memorialny i na jego rumowisku pozostawili „swój znak” w postaci kału. Zniknęła teŜ tablica,

stojąca w miejscu zamordowanego sioła, głosząca po ukraińsku:

Huta Pieniacka. W lutym 1944 r. faszy ś ci i banderowcy spalili 172 domy i wymordowali ponad

1000 mieszka ń ców.

Przy odsłonięciu obelisku mówiono, Ŝe kaŜda zbrodnia musi być ujawniona. Bez względu na

to, kto jej dokonał. Przyszłości nie da się budować na zakłamanej przeszłości. Widocznie są na

Ukrainie (a takŜe w Polsce) osoby, które myślą inaczej.

Owa prawda, niewątpliwie dla Ukraińców gorzka, miała miejsce 28 lutego 1944 r. W tym dniu

polska wieś Huta Pieniacka przestała istnieć. Jej zagładę spowodowali wojacy 14 Dywizji

Grenadierów Waffen SS-Galizien, członkowie tzw. Ukraińskiej Powstańczej Armii – UPA oraz

policjanci ukraińscy w słuŜbie okupanta, mordując od 800-1000 osób (źródła radzieckie mówią

o 1200 osobach).

Kiedy coraz częściej pojawiały się łuny, w lasach rozszalały się watahy UPA, wioski polskie

zaczęły organizować samoobronę. Huta Pieniacka była solą w oku rizunów: zwarta jak

twierdza, Polacy z przysiółków i mniejszych wioseczek ściągali tutaj, a wraz z nimi śydzi.

Wieś miała własną samoobronę pod dowództwem przybyłego tu ze Lwowa Kazimierza

Wojciechowskiego „Satyra”. Przyjechał do Huty wraz z Ŝoną Riwą, śydówką, i jej liczną

rodziną. Oddział „Satyra” liczył 40 osób i wchodził w skład 8 kompanii AK inspektoratu

Złoczów. Oddział ten współpracował z partyzantką sowiecką i to dzięki niej był nieźle

uzbrojony. Przekonali się o tym ukraińscy esesmani, którzy 23 lutego 1944 r. po raz pierwszy

zaatakowali wieś. Samoobrona, mając wsparcie 2 plutonu AK z Huty Wierchobuskiej, podjęła

skuteczną walkę, która trwała ponad 6 godzin. Napastnicy zostali odparci. Polacy honorowo

zezwolili im zabrać z pola walki zabitych i rannych. Na terenie walk zostało tylko pięciu

poległych. PoniewaŜ były to pierwsze ofiary SS-Galizien, a do tego jeszcze poległe z polskich

rak, więc urządzono im w Brodach uroczysty pogrzeb z udziałem gubernatora galicyjskiego

Otto Wachtera. Chowano tylko dwóch: Romana Andrijczuka i Ołekse Bobaka. Co się stało z

ciałami pozostałych poległych?

Teraz miało przyjść najgorsze, ale nie z takiego powodu, jak o tym głosi pewien „dyŜurny

historyk”, a za nim kilku innych: Ŝe napad na Hutę Pieniacką 28 lutego 1944 r. był „odwetem”

za zabicie dwóch esesmanów i w ten sposób z dwuznacznym podtekstem usiłuje się mord

popełniony na wsi usprawiedliwić. Wiemy juŜ, Ŝe esesmani zginęli w walce, a „kara” za ich

śmierć nie dosięgła Ŝołnierzy w walce, lecz bezbronne polskie dzieci i kobiety.

Nie wytrzymuje takŜe krytyki pogląd, Ŝe we wsi byli sowieccy partyzanci. Nie było ich juŜ w

czasie pierwszego napadu. Oddział sowiecki pod dowództwem Borysa Krutikowa ze

zgrupowania D. B. Miedwiediewa przezornie, jakby uprzedzony, opuścił wieś juŜ 22 lutego.

Do Huty Pieniackiej oddział ten oprócz broni automatycznej przyniósł rocznego chłopczyka

znalezionego na progu jakiejś chaty w wyrŜniętym Hucisku, ssał pierś martwej matki. To było

16 stycznia. Potem spłonęło wraz z innymi. Partyzanci spotkali teŜ dzieci polskie potopione w

Sinym Oku i Chowańcu.

O zbliŜającym się śmiertelnym zagroŜeniu wieś była informowana kilkakrotnie. Jednym z

informatorów był zięć niejakiego Karpluka – starosty wiejskiego z śarkowa. Zapłacił za to

straszną cenę. Został przez banderowców zamordowany wraz z rodziną – ale na ostatku. Musiał

patrzeć na męczeńską śmierć dzieci i Ŝony. Była teŜ wiadomość myląca, Ŝe to nie Ukraińcy,

lecz Niemcy mają wkroczyć do wsi, aby dokonać rewizji broni. Razem z tym nadszedł ze

złoczowskiego inspektoratu AK dziwny rozkaz, aby nie stawiać Niemcom oporu, pochować

broń, a męŜczyznom polecał ujść do lasu. Jednak tak się do końca nie stało, tylko część

męŜczyzn znalazła się w lesie. Gdy zorientowano się w sytuacji, na jakąkolwiek decyzję było

juŜ za późno. Ukraińscy esesmani w sile jednego batalionu (niektórzy utrzymują, Ŝe trzech

batalionów), wspierani przez kureń UPA „Siromanci” oraz policjantów z Podhorzec, a takŜe

chłopców z okolicznych siół uzbrojonych w noŜe i siekiery, otoczyli wieś ze wszystkich stron.

Skąd to kumoterstwo SS-Galizien z „konkurencyjną” UPA? Jednoczył ich cel strategiczny

ukraińskiego faszyzmu. Cel ten wytyczyła nazistowska Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów

(OUN) juŜ w 1929 r. Była nim czystka etniczna – mord Polaków, śydów, Cyganów, Rosjan i

innych czu Ŝ y ń ców – wreszcie takŜe Ukraińców, którzy tej czystki głośno nie popierali. W

oparciu o tę prawdę do zagłady wsi przyłączyli się takŜe ukraińscy policjanci z Podhorzec, ze

swoim komendantem na czele. Jemu teŜ polskie władze konspiracyjne przypisywały inicjatywę

napadu na Hutę Pieniacką.

Batalionami ukraińskich esesmanów, stacjonujących dotąd w Brodach, dowodził Niemiec, a

jego zastępcą był Ukrainiec, zastrzelony przez Ŝonę Wojciechowskiego.

Zagłada polskiej wsi Huta Pieniacka i jej mieszkańców – pisze autorytatywnie A. Korman –

zgotowana przez 3 bataliony ukrai ń skich Ŝ ołnierzy SS-Galizien, dowodzona przez niemieckich i

ukrai ń skich oficerów, stała si ę faktem. Prawie wszystkie zabudowania mieszkalne i

gospodarcze legły w gruzach i zgliszczach. Sterczały tylko kominy. Ocalało tylko kilka

budynków na przysiółku Helenka.

A dokonało się to w sposób następujący:

Ju Ŝ w nocy do ś arkowa zacz ę ło ś ci ą ga ć wojsko, byli to Ŝ ołnierze SS-Galizien – relacjonuje

Marian Dziuba świadek tego wydarzenia. – Tak Ŝ e zacz ę li si ę krz ą ta ć miejscowi banderowcy:

Hryhorij Kocz, Josyp Kowycz, Myron Jakubowskyj, Wołodymyr Huziuk, Hryhorij Szczerbatyj....

Niektóre z tych nazwisk są znane od lat krakowskiemu Instytutowi Pamięci Narodowej

prowadzącemu śledztwo w sprawie opisywanej zbrodni. Znane jest teŜ nazwisko dowódcy

akcji: hauptsturmfuhrer (kpt.) Waffen SS Siegfried Binz z 4 pułku policyjnego 14 Dywizji

Waffen SS-Galizien. Z opisu wynika, Ŝe był niski i nosił okulary.

Wcześniej pisałem w Rycerzach Ŝ elaznej ostrogi:

Tragedia wsi rozegrała si ę [...] w ci ą gu zaledwie siedmiu godzin [...] . Oto wypowiedzi

świadków, które zanotował K. J. Dmytruk w ksiąŜce Pid sztandarom reakciji i faszyzmu:

Mieszkaniec Huty Pieniackiej Franciszek Kobylański:

O ś wicie w kierunku wsi wystrzelili dwie rakiety. Nast ę pnie rozpocz ę ła si ę strzelanina i do Huty

Pieniackiej weszli faszy ś ci ( Ŝ ołnierze SS-Galizien) i bandyci (upowcy). Wszystkich mieszka ń ców

po 20-30 osób, w tej liczbie kobiety, starców i dzieci, sp ę dzili do stodół, zamkn ę li i podpalili.

Kto uciekał – zabijali. W ten sposób spalono Ŝ ywcem i zabito 680-700 osób .

Mieszkaniec Huty Pieniackiej Wojciech Jasiński:

Najpierw cz ęść ludzi esesmani z dywizji SS-Hałczyna i bandyci (upowcy) sp ę dzili do ko ś cioła.

Pó ź niej grupami wyprowadzali i zap ę dzali do stodół, podpalali je, i ludzie płon ę li Ŝ ywcem [...].

Gdy nas prowadzili z ko ś cioła, to ś my widzieli, jak płon ę ły stodoły, w których w niebogłosy

strasznie krzyczeli nasi s ą siedzi. Zrozumieli ś my, Ŝ e tak Ŝ e i nas wiod ą , aby spali ć Ŝ ywcem...

NaleŜy dodać, Ŝe wieś została zajęta bez jednego wystrzału ze strony polskiej, co teŜ niemało

zdziwiło „dywizyjników”, którzy spodziewali się duŜego oporu.

To im dodało odwagi – zauwaŜa Edward Gross. – Wkrótce cała wie ś została zaj ę ta. We wsi

zapanował krzyk przera Ŝ enia kobiet i dzieci. Ogie ń po Ŝ erał coraz to nowe zabudowania.... Był

to chrzest bojowy SS-Galizien! Napastnicy strzelając na oślep do wszystkich, kto tylko był na

celowniku, popędzali ludzi w stronę kościoła, starej i nowej szkoły. Wkrótce miały one

zapłonąć oblane benzyną razem z nimi.

Obok wej ś cia [do ko ś cioła] – pisze dalej E. Gross – siedziała na ś niegu młoda kobieta z

noworodkiem lub poronionym dzieckiem na r ę ku. Jej lament budził lito ść i współczucie, lecz

nikt si ę ni ą nie zajmował, nikt nie zareagował na jej pro ś by, Ŝ eby j ą kto ś zabił. Konała w

m ę czarniach....

Janek opierał si ę , płakał, krzyczał i za nic nie chciał i ść – cytuje inną relację Andrzej Rybicki. –

Wówczas rozw ś cieczony (ukrai ń ski) esesman chwycił Janka za nogi i z rozmachem uderzył

głow ą chłopca o naro Ŝ nik domu. Jaki ś młody chłopiec błagał i prosił, Ŝ eby go pu ś cili.

Pacyfikator u ś miechn ą ł si ę zjadliwie i machn ą ł r ę k ą : id ź , wypuszczam. Chłopiec obrócił si ę i

chciał pobiec, ale esesman z du Ŝą sił ą wbił mu bagnet w plecy.

Pod ko ś ciołem – pisze A. Rybicki – zgin ą ł dowódca samoobrony Kazimierz Wojciechowski. Jak

mówi ą ś wiadkowie, oblano go łatwopaln ą ciecz ą i podpalono. („Nasz Dziennik”, 9. 01. 2001).

śywa pochodnia płonęła na oczach wsi. Wcześniej jeszcze w domu zamordowano jego Ŝonę i

ukrywających się śydów. Riwa strzeliła do zastępcy dowódcy pacyfikacji z polskiego wisa. Za

sekundę takŜe sama padła.

Po strasznym zamordowaniu Wojciechowskiego rozprawiono się z resztą domniemanych

obrońców, którzy byli bezbronni. Wystrzelano ich co do jednego z karabinu maszynowego na

placu pod kościołem.

A w kościele?

Do ko ś cioła zaganiano pierwsze ofiary – zeznaje przed Jolantą Woś Stanisław Krawczyk. – SS-

mani w ś nie Ŝ nobiałych kombinezonach upychali ludzi mi ę dzy ławkami. Przechodzili i uderzali

po głowach: trach, trach, trach. Ogłuszeni padali pod ławki. Wówczas wganiano nast ę pnych.

Trzy warstwy dygoc ą cych ciał. Opary, słodkawomdła wo ń krwi. Pobici m ęŜ czy ź ni wnie ś li w

kocu rodz ą c ą kobiet ę . Poło Ŝ yli j ą koło konfesjonału. – Dzieci ą tko było ju Ŝ mi ę dzy nogami

matki....

Czy chodzi o ten sam poród, opisany przez A. Kormana?:

W nocy z 27 na 28 lutego 1944 r. Franciszk ę Michalewsk ą z domu Biernack ą ... zaatakowały

bóle porodowe i była przy niej poło Ŝ na-akuszerka. Esesmani wtargn ę li do jej domu,

wyprowadzili j ą wraz z poło Ŝ n ą ... doprowadzili do ko ś cioła, gdzie posadzili j ą na stopniu

ołtarza, a przy niej poło Ŝ n ą . Gdy bóle porodowe przybierały na sile, a F. Michalewska bardzo

j ę czała i zacz ę ła rodzi ć , to <podszedł do niej esesman, wyrwał z niej siła dziecko, rzucił na

posadzk ę przed ołtarzem i przygniótł esesma ń skim butem>. W obronie chorej wyst ą piła

poło Ŝ na. W odpowiedzi obydwie zostały zastrzelone i ukrai ń ski esesowiec narzucił na nie

bielizn ę ko ś cieln ą .

Przed kościołem, podobnie jak w kościele, działy się sceny wręcz dantejskie – zwłaszcza

wówczas, gdy rozdzielano rodziny, wyrywano dzieci matkom, by je na oczach rodziców

mordować, matki zaś miały spłonąć Ŝywcem osobno.

Mordercy – pisze dalej E. Gross – po uporaniu si ę z dzie ć mi oblali obiekt benzyn ą i podpalili...

Mimo Ŝ e ogie ń jeszcze buzował ... banderowcy uznali, Ŝ e ju Ŝ nikt si ę z niego nie wydostanie i

odeszli. Poszli dalej walczy ć o samostijn ą Ukrain ę .

Dopalał się dzień Apokalipsy, banderowcy wyręczając esesmanów, wyprowadzali partiami

ludzi z kościoła na kaźń.

Byłam w jednej z ostatnich grup dziewcz ą t, które wyprowadzono z ko ś cioła – pisze Wanda

Kobylańska-Gośniowska . – Widok, jaki ujrzałam po wyj ś ciu z ko ś cioła był tak przera Ŝ aj ą cy, Ŝ e

parali Ŝ ował wszystkie umysły – nie mogłam uwierzy ć oczom i uszom. Naokoło morze płomieni i

ciemne chmury dymu oraz okropne wycie psów, ryk krów i sw ą d spalonych ciał ludzkich i

zwierz ę cych. Nie mieli ś my Ŝ adnych złudze ń co do czekaj ą cego nas losu, a ból po naszych

krewnych krwawił nam serca do tego stopnia, Ŝ e nie reagowali ś my na bicie nas kolbami i kłucie

bagnetami. Słyszeli ś my przy ka Ŝ dym uderzeniu: w Ŝ e propała wasza Polszcza albo to jest wasza

Polszcza”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: