Gaza w staroegipskich źródłach historycznych.pdf

Łódzkie Studia Teologiczne

1996, 5

KS . J ANUSZ N AWROT

GAZA W STAROEGIPSKICH ŹRÓDŁACH HISTORYCZNYCH

WPROWADZENIE

Nie ma wątpliwości co do roli strefy Gazy we współczesnej polityce. Jako

teren ciągłych starć między Palestyńczykami a Żydami pojawia się jej nazwa

nader często. Pretensje to jednej, to drugiej strony do kontrolowania jej są mniej

lub bardziej uzasadnione historycznie, politycznie czy militarnie. Nic w tym

dziwnego, skoro od najdawniejszych czasów możliwość zdobycia skrawka ziemi

tego pasa nadmorskiego decydowała o potędze całych imperiów. Nie o historię,

rzecz jasna chodzi w dzisiejszych spekulacjach polityków na temat autonomii

strefy Gazy. Tymczasem to właśnie historia maluje oblicze współczesności tak

bardzo, że jak zresztą w każdym przypadku, bez niej staje się niemożliwe

zrozumienie obecnej konfiguracji polityczno-społecznej tego niewielkiego

skrawka ziemi Bliskiego Wschodu. Historia tego regionu sięga tymczasem kilka

tysiącleci w głąb dziejów, jako że teren od dawna nadawał się do zamieszkania

oraz rozwoju kultury rolniczej, z czasem także miejskiej 1 . Fakt, że strefa Gazy

pozostaje zamieszkana od swego początku aż do dzisiaj, podczas gdy wiele

starożytnych miast i twierdz upadło bezpowrotnie, świadczy o walorach całego

rejonu, o który zaiste warto się bić. Kilka niezwykle przychylnych okoliczności

spowodowało, że teren ten zamieszkiwano od najdawniejszych czasów: nizinny

teren pasa nadmorskiego 2 , w łagodnym i ciepłym klimacie śródziemnomorskim, o

Biblia w Rdz 10, 19 wymienia Gazę jako punkt graniczny posiadłości Kanaanitów w

towarzystwie miast wzmiankowanych później za czasów Patriarchów: Sodomy, Gomory, Admy i

Sebojim, przez co zaznacza zarówno ważność samego miejsca, jak i jego starożytność.

Starożytna Gaza leży zaledwie 8 km od wybrzeża, w południowym zakończeniu nizin

nadmorskich, por. Atlas de la Bible , Sator, Cergy-Pontoise 1986, s. 10.

102

JANUSZ NAWROT

dość znacznych opadach rocznych, co pozwalało zarówno na odnoszenie korzyści

z lasów, jak i kultywację ziemi 3 . Najważniejsze tymczasem znaczenie dla życia

miasta miał fakt, że Gaza stała się ważnym węzłem szlaków handlowych

łączących imperium faraonów z państwami Bliskiego i Dalekiego Wschodu oraz

Północy 4 . Toteż cały region stał się szybko łakomym kąskiem dla wielkich

ówczesnego świata. Być może z tego samego powodu istnieje ona do dzisiaj,

choć nie ma już z oczywistych względów tak wielkiego znaczenia.

Mimo dość sporej faktografii piśmienniczej na temat Gazy trudno jest dziś

ustalić jej historię. Nie jest to zresztą cel główny niniejszego artykułu.

Ograniczymy się jedynie do przedstawienia wyników badań przeprowadzonych

w paryskich zbiorach bibliotecznych Institut Catholique, uchodzących w swym

dziale dokumentacyjno-archeologicznym za jedne z najbogatszych w Europie.

Inskrypcje egipskie, stanowiące przedmiot badań są na tyle liczne, pochodzą przy

tym z różnych okresów jego istnienia, że przekonują z łatwością czytelnika o

wadze, jaką Imperium przykładało do panowania nad terenem Gazy.

Jeśli chodzi o wpływ Imperium Egipskiego na Palestynę, to datuje się on już

od najdawniejszych czasów jego potęgi militarnej. Znane jako zabytek literatury

XX w. p.n.e. Opowiadanie Egipcjanina Sinuhe 5 ukazuje według listy podanych

miejscowości rozciągłość władzy Imperium na zachodnią Palestynę, Fenicję aż

do Byblos i Syrii środkowej, mimo że Gaza ściśle nie jest tu wymieniona 6 .

Mimo że zapewne z powodu gorącego klimatu brak jest stałych ciągów wodnych. Strumienie

wydaje się, że mają charakter tymczasowy, coś w rodzaju wadi na pustyniach arabskich (1 Krl 17, 7;

Hi 24, 19; J 11, 20). Już od starożytności notuje się istnienie takiego strumienia w okolicach Gazy o

zupełnie zbliżonej nazwie: Ghazzeh, por. tamże, s. 12–16.

Por. The Lion Encyclopedia of the Bible , Inter-Varsity Press Leicester 1985, s. 261.

Por. Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament (ANET), by J. Pritchard, New

Jersey 1950, s. 418–422.

Chodzi zapewne o okres XII dynastii panującej w latach 1991–1786 p.n.e. jako okres

prosperity i złotego wieku kultury egipskiej, por. J. Bright, A History of Israel , London 1968, s.

47–48, a także W. Harrington, Nouvelle introduction a la Bible , Seuil, Paris 1971, s. 174.

GAZA W STAROEGIPSKICH ŹRÓDŁACH HISTORYCZNYCH

103

1. TUTMOZIS III

Zapisy z czasów Tutmozisa III uchodzą do dziś za najstarsze ze znanych

źródeł pisanych na ten temat 7 . Faraon ów panował w latach 1500–1450 p.n.e.

(XVIII dynastia), przedsiębrał liczne wyprawy wojenne w celu zabezpieczenia

granic Imperium oraz nowych zdobyczy terytorialnych 8 , tak że za jego władztwa

Egipt osiągnął szczyt swej potęgi militarnej owego czasu. W odnalezionych

annałach faraona, wygrawerowanych na murach świątyni w Karnaku na cześć

zwycięstwa pod egidą boga Amona-Re, liczących w sumie 223 linie, chodzi o

pierwszą z 17 przeprowadzonych kampanii przeciw rewolcie podbitych księstw

Azji Mniejszej zagrażających wschodnim terenom Egiptu, rozciągającym się już

za Synajem 9 . Kampania miała miejsce w roku 1468 p.n.e. Faraon założył wtedy

obóz jako bazę wypadową w celu spenetrowania Palestyny i rozpoczęcia operacji

militarnych przeciw Syrii 10 . Operacja skierowana była ściśle przeciw koalicji

założonej przez Syrię pod dowództwem króla Kadesz 11 . Zanim doszło do walnej

bitwy pod Megiddo, pisarz zanotował:

W odnalezionych tekstach przekleństw egipskich przypuszczalnie z okresu między 1900 a

1800 przed Chr., znajdujących się w sekcji azjatyckiej muzeum w Berlinie czy Brukseli, nie ma

jeszcze wzmianki o księciu Gazy, jako więźniu pojmanym przez wojska faraona, por. J. Briend,

M.-J., Seux, Textes du Proche-Orient Ancien et histoire d’Izrael , s. 30–36.

Por. W. Harrington, dz. cyt., s. 175.

Tekst ten znalazł się na murach świątyni prawdopodobnie na podstawie notatek niejako

Taneniego, oficjała królewskiego, którego grobowiec znajdujący się w zachodniej części Teb

zawiera niniejsze inskrypcje, por. J. H. Breasted, Iancient Records of Egypt , t. 3, par. 392,

University of Chicago Press, Chicago 1906; także A. Gardiner, Egypt of the Pharaohs , Oxford

1960, s. 189.

Por. P. Colbi, Histoire tourmentee d’une ville tourmentee: Gaza , [w:] La Terre Sainte ,

Jerusalem 1990, s. 187–191.

Imię króla nieznane, lecz chodzi zapewne o koalicję ok. 320 królów miast-państw,

podtrzymywaną przez wrogie od dawna Egiptowi księstwo Mitanni. Wojna trwała ok. 20 lat, na

którą złożyło się 17 wypraw faraona do Azji. Dzięki nim hegemonia Egiptu została rozciągnięta aż

do granic Eufratu, przekroczonego nawet podczas 8 wyprawy, por. C. Lalouette, L’Empire des

Ramses , Paris 1985, s. 50–72. Zajęcie Megiddo przez faraona zanotowane w inskrypcji świątyni w

Karnaku, por. J. Briend, M.-J. Seux, dz. cyt., s. 44–47.

104

JANUSZ NAWROT

W roku 23, pierwszego miesiąca, trzeciej pary na czwarty dzień,

dzień świętej koronacji króla, przybył on do miasta, które władca

zdobył, do Gazy 12 .

Tymczasem pobyt władcy w Gazie musiał być tylko jednodniowy, ponieważ:

W roku 23, pierwszego miesiąca, trzeciej pory, piątego dnia

opuścił (władca) to miejsce w mocy, sile i triumfie, by zadać klęskę

temu nędznemu wrogowi, by rozciągnąć granice Egiptu zgodnie z

wolą jego ojca, Amona-Re, [który rozkazał], by je zdobył 13 .

Nic dziwnego, że na długi okres Gaza stała się centrum administracji

egipskiej na cały Kanaan. Była bowiem świetnym punktem wypadowym na cały

okoliczny teren, a w dalszej perspektywie stanowiła bramę do wielkich obszarów

Azji Zachodniej. Tymczasem miejsce to nie wydawało się stabilnym terenem, jak

wykazuje kolejny tekststela, znaleziony w świątyni grzebalnej w zachodnich

Tebach, z czasów Tutmozisa IV (1421–1413 p.n.e.):

Zajęcie fortyfikacji w mieście Chepru-Re z Syryjczykami, złapanymi

przez Jego Wysokość w mieście Gaza 14 .

Wyraźnie uwidacznia się tu stała próba penetracji przygranicznych obszarów

Imperium przez te czy inne grupy wrogów dążących do osłabienia potęgi

faraonów. Z drugiej strony, wymowa tekstu jednoznacznie świadczy o stałych

zabiegach dowódców wojsk egipskich, by nie tylko podbijać nowe terytoria, lecz

także umacniać wpływy kraju na ziemiach ważnych, zwłaszcza ze strategicznego

punktu widzenia, a Gaza niewątpliwie nim była.

Zob. J. H. Breasted, dz. cyt., t. 3, par. 417. Zdobycie miasta nastąpiło chyba 25 kwietnia

1468 r. która to data stanowi rocznicę koronacji faraona, por. ANET, 235. Odnotowano przy tym

pierwszą znaną pisownię egipską nazwy miasta: h 3 r w. Cały kraj Kanaan został zajęty w trakcie od

1 do 4 wyprawy Tutmozisa III, przy czym Fenicja stała się bazą wypadową wojsk przeciw Azji. W

trakcie wypraw 5–8 władca sprawił sobie stałe punkty – porty na wybrzeżu Kanaanu, by odtąd

przeprawiać armię morzem, por. C. Lalouette, dz. cyt., s. 52–59.

Zob. tamże, par. 418.

Por. ANET, 248, choć możliwa jest także interpretacja napisu jako Gezer , miasta

kananejskiego, wymienianego w czasach Sędziów, por. W. Harrington, dz. cyt., s. 189; R. de

Vaux, Les institutions de l’Ancien Testament , Cerf. Paris 1961–1963, t. 1, s. 48, 50, 147, 178; t. 2, s.

34–38.

GAZA W STAROEGIPSKICH ŹRÓDŁACH HISTORYCZNYCH

105

2. AMENHOTEP II

Panował w latach 1441–1421 p.n.e. Z jego czasów zachowała się grupa listów

pisanych w różnych sprawach, najczęściej administracyjno-militarnych. List 6,

nieznanego autorstwa 15 kieruje się do władcy Taanach 16 .

Do Rewassy, to mówi Amenofis:

Niech Baal strzeże twego życia [...],

Ponadto w garnizonie jest dziewięciu z twoich sług

a ty nie przybyłeś do mnie i nie wysłałeś twego brata!

I byłem jeszcze w mieście Gaza (Ha-za-ti)

a ty nie przyszedłeś do mnie.

Autor listu zarzuca niewątpliwie swemu adresatowi, którego status wasala

jasno ujawnia się z treści listu, zaniedbanie wydania swych żołnierzy

garnizonowi w Gazie oraz nieprzybycie do miasta w celu zapłacenia należnej

kontrybucji. Do zarzutów dołącza się także wyszczególnienie nieprzysłania

„brata”, czyli kogoś z lokalnej arystokracji. Książę Taanach nie zadał sobie nawet

trudu osobistego odwiedzenia Gazy w czasie, gdy sam faraon w niej przebywał.

Jakkolwiek by nie podejść do treści pisma, ukazuje ono jasno znaczenie miasta w

dominacji egipskiej nad Kanaanem, zwłaszcza jako centrum wypadowego

podczas wielu kampanii militarnych wojsk faraona, co zupełnie

Chodzi być może o nieznanego bliżej gubernatora Nubii, bardziej z czasów Tutmozisa IV,

wg J. Albright, A Prince of Taanach in the fifteenth Century BC , BASOR, 1944, 94, s. 12–27.

Instytucja gubernatorów znana była już od czasów Tutmozisa III, co oznaczało względną autonomię

podbitych ziem, a ograniczało się praktycznie do ściągania podatków w naturze na rzecz Imperium,

por. C. Lalouette, dz. cyt., s. 53. Nie jest wykluczone tymczasem, że autorem jest sam faraon

Amenhotep II, którego drugie imię brzmi właśnie Amenofis, por. A. Malamat, Campaigns of

Amenhotep II and Thutmose IV , Seria Hierosolymitana 8, Jerusalem 1961, s. 218–231.

Miasto leżało ok. 8 km na pd.-wsch. od Megiddo. Razem z nim, poprzez dolinę Jizreel

stanowiło bramę wjazdową na obszary Syrii. Stąd zrozumiałe wydaje się zainteresowanie Egiptu

oboma miastami. Po raz pierwszy Taanach pojawia się już w pismach Tutmozisa II. Według

annałów faraona tutaj właśnie kończy się droga, która wiodła jego wojska na bitwę pod Megiddo.

W jednym ze znalezionych tu listów jest mowa o komisarzu/gubernatorze egipskim o imieniu

Amunhatpe, przybyłym do Rewassy, władcy Taanach, por. Lexicon der Agyptiologie , Wiesbaden

1986, VI, kol. 462, co skłaniałoby ku tezie, że faraon nie był autorem listu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: