KONIUGACJA
I. Wstęp do fleksji czasownika
Podstawą koniugacji polskiej – kon. psł.
Kategorie czasownika w psł.
W języku psł. czasownik miał:
· 3 osoby,
· 3 liczby (pojedyncza, podwójna, mnoga),
· rozbudowany system czasów (czas ter., czas przyszły, imperfectum – przeszły niedokonany, aoryst – przeszły dokonany, czas przeszły złożony, czas zaprzeszły),
· tryby (oznajmujący, rozkazujący i warunkowy, inaczej przypuszczający),
· strony (czynna, bierna).
Czasowniki psł. wyrażały też aspekt – niedokonany lub dokonany.
Fleksja werbalna – głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:
a) scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną koniugację stp.;
b) powstaniu polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);
c) zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas złożony ewoluował, dając dzisiejszy czas przeszły);
d) uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;
e) zaniku liczby podwójnej.
Ukształtowanie się polskiej koniugacji – okres stp., na przełomie XV / XVI w. już ukształtowany polski system koniugacyjny.
Okres śrpol. i nwpol. – zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.: zmiany przynależności koniugacyjnej niektórych czasowników, zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych, procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form fleksyjnych.
II. PODSTAWA PRASŁOWIAŃSKA
Każdy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach – już w epoce bałto-słowiańskiej):
a) temat I (temat czasu ter.) – podstawą czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-šь, *xvali-šь, *piše-šь, *bere-šь, *peče-šь; *može-šь, *bije-šь, *dvigne-šь;
b) temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.) – podstawą form czasu przesz., tr. warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie sufiksu –ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bьra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvignǫ-ti.
Tematy I i II mogły być różne (*nese-, ale: *nes-; lub tożsame: *xvali-). Oboczności tematyczne – wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *peče-, *može-, ale: *pek-, *mog-; jotacyzacji, np. *piše-, ale: *pisa-.
Podział na koniugacje w języku psł.
Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna: morfem leksykalny + końcówka fleksyjna
Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I – temat czasu ter., temat II – temat bezokolicznika)
por. *nes-e-šь
rdzeń morfem końcówka
tematyczny fleksyjna
temat I
*xval-i-šь
*nes-ti
temat II = rdzeń końcówka bezokolicznika
*bьr-a-ti
rdzeń morfem tem. końcówka bezokolicznika
temat II
Ważny – przyrostek tematotwórczy (tematyczny)
Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zróżnicowany, w 2 wariantach (formach obocznych), np. –e-/-o-; -ne-/-no.
Wariant –e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-šь (dobrze widoczny); wariant –o- słabo widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-ǫ < *nes-o-m (czyli wczesnopsł. *–om > *ǫ zgodnie z prawem sylaby otwartej).
Różne podziały na koniugacje psł.
Dwie najszerzej znane klasyfikacje:
a) Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., także w opisie historii różnych języków słowiańskich) – 5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy koniugacyjne)
b) Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas koniugacyjnych w ich obrębie).
Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)
Zasada podziału na 5 koniugacji – temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli przyrostek tematotwórczy (tematyczny)
Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji – temat II (bezokolicznika).
Ważny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie wiadomości na temat zróżnicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany tu po to, żeby wyraźnie pokazać temat I i II i różnice między nimi).
I KONIUGACJA
Temat I z morfemem –e- / -o-
*nesǫ, *nesešь 1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti
*berǫ, *berešь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –a-: *bьr-a-ti
II KONIUGACJA
Temat I z morfemem –ne- / -no-
*dvignǫ, *dvignešь klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -nǫ-: *dvignǫti
III KONIUGACJA
Temat I z morfemem –je- / -jo-
*meljǫ, *melješь 1. klasa: temat II = rdzeń: *mleti (<*melti – metateza)
*pišǫ, *pišešь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –a-: *pis-a-ti
Uwaga!
W j. pol.: *sj > sz (stąd: psł. * pišǫ > pol. piszę); *lj > l (stąd: psł. *meljǫ > pol. mielę).
IV KONIUGACJA
Temat I z morfemem –i-
*xvaljǫ, *xvališь 1. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –i-: *xval-i-ti
*sedjǫ, *sědišь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -ě-: *sěd-ě-ti
W j. pol.: *dj > dz (stąd: psł. *sedjǫ > pol. siedzę); *lj > l (stąd: psł. *xvaljǫ > pol. chwalę).
V KONIUGACJA
tzw. atematyczna, tzn. bez charakterystycznego przyrostkiem tematycznego (tematotwórczego)
Temat I = rdzeń
Należały do niej tylko 4 czasowniki:
Formy 1 i 2 os. lp. cz. ter. Bezokoliczniki
*jesmь, *jesi (<*jes-si) *byti
*jamь, *jasi (<*jěd-si) *jasti
*damь, *dasi (< *dad-si) *dati
*věmь, *věsi (< **věd-si) *věděti
Uwagi praktyczne!
Rozróżnianie I i III koniugacji może okazać się trudne w wyniku procesów fonetycznych, które zaszły w formach obu koniugacji. Na skutek palatalizacji I i jotacyzacji często formy 2 os. lp. czasu ter. obu kon. mają podobną postać, por.
I kon. *pekǫ, *peč-e-šь (palatalizacja I k > č);
III kon. *pišǫ, *piš-e-šь (jotacyzacja sj > š).
Rozpoznajemy wówczas koniugację po formie 1 os. lp. czasu ter.; jeśli przed wygłosowym -ǫ występuje spółgł. twarda (np. k), to jest to czasownik kon. I, jeśli natomiast spółgł. miękka (dziś miękka lub stwardniała) to jest to czas. kon. III (miękka spółgł. powstała w wyniku jotacyzacji, por. *piš-e-šь < *pis-je-šь).
Współcześnie także zachowany podział na dwa tematy, por.
piszę, piszesz, ale: pisał, pisać
każę, każesz, ale: kazał, kazać (psł. *kazjǫ, *kazješь , *kazati)
płaczę, płaczesz, ale: płakać (psł. *plakjǫ, *plakješь, *plakati)
III. ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM. KONIUGACJE POLSKIE
Kryterium podziału na koniugacje – na ogół końcówka 1 i 2 os. lp. czasu ter.
I. –ę, -esz niosę, niesiesz, piszę, piszesz, dźwignę, dźwigniesz, grzeję, grzejesz
II. –ę, -isz chwalę, chwalisz, siedzę, siedzisz
III. –(a/e)m, –(a/e)sz czytam, czytasz, gram, grasz; umiem, umiesz
Współcześnie różne podziały na typy koniugacyjne (zob. np. J. Tokarski)
Koniugacja I – psł. czas. kon. –e-/-o-; -ne-/no-; część czasowników dawnej kon. –je-/-jo-
Koniugacja II – psł. czas. kon. –i-
Koniugacja III – psł. czas. kon. V atematycznej, część czasowników dawnej kon. –je-/-jo-
Powstanie polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (typ znam, znasz, umiem, umiesz) – przyczyny:
1) Kontrakcja w stp.
psł. *znajǫ > stp. znaję > znā (długa sam. jako wynik kontrakcji)> śrpol. znåm (sam. ścieśniona å powstała po zaniku iloczasu z długiego ā > nwpol. znam
psł. *znaješь > stp. znajesz > znāsz > śrpol. znåsz > nwpol. znasz
psł. *umejǫ > stp. umieję > umiē > śrpol. umiėm > nwpol. umiem
psł. *umeješь > stp. umiejesz > umiē > śrpol. umiėsz > nwpol. umiesz
Brak kontrakcji tylko w 3 os. lmn. czasu ter., por. znają, umieją (z jotą), choć też szerzą się formy ściągnięte, uznawane za błędne, np. umią, rozumią.
W wielu gwarach (głównie Polski północnej, wlkp., płn.maz.) do dziś formy nieściągnięte, np. bojał się, stojał, graje, znaje.
2) Analogia do form czasowników kon. V atematycznej (znam na wzór dam);
3) Potrzeba odpodobnienia form 1 i 3 os. lp. (po kontrakcji znā to formy 1 i 3 os. – tożsame).
Chronologia procesu – XIV-XV w.
Formy nieściągnięte czasowników liczne jeszcze w zabytkach stp., por.
podnaszaję, śćwirdzaję, przyznawaję się, wylewaję, powiedaję, przysięgajęć wam przeze cesarskie zdrowie itp.
Obok nich już w najstarszych zabytkach formy nowe, por.
banalnaa