Morfologizacja rodzaju – proces, w wyniku którego doszło na gruncie języka polskiego go dużej zmiany natury semantycznej. Rodzaj gramatyczny zaczął być wiązany z konkretnymi końcówkami rzeczowników. Morfem fleksyjny zaczyna wyrażać rodzaj. Końcówka wyraża rodzaj gramatyczny.
Demorfologizacja rodzaju – proces polegający na tym, że rodzaj rzeczownika nie odgrywa roli. Wykształca się jedna końcówka dla wszystkich rzeczowników. Dochodzi do uproszczenia w ramach różnych rodzajów. Zjawisko to dotyczy celownika, narzędnika i miejscownika l.mn. W narzędniku XVII w. końcówkami –ami z deklinacji żeńskiej zaczyna obejmować wszystkie pozostałe rzeczowniki. Do dziś jednak niektóre mają końcówkę –mi (ludźmi, końmi, dłońmi, kośćmi). Obecnie na gruncie języka polskiego istnieją formy z dawną końcówką –y, np. dawnymi laty, czasy, innymi słowy.
W celowniku pojawia końcówka –om.
W XVII w. w miejscowniku końcówka –ach z rodzaju żeńskiego zaczyna obejmować wszystkie inne rzeczowniki (istnieją tylko 3 rzeczowniki z inną końcówką – nazwy państw: Włoszech, Niemczech, Węgrzech).
Kategoria żywotności – z tą kategorią wiąże się fakt, że wszystkie rzeczowniki żywotne zaczęły przejmować w bierniku końcówkę dopełniacza. Kategoria ta zaznaczała się tylko w rodzaju męskim (w rodzaju żeńskim nie było tego problemu, biernik i mianownik były od początku różne). Jest to proces ogólnosłowiański, zaczął się na etapie prasłowiańszczyzny i był kontynuowany na gruncie języka polskiego. Kategoria żywotności ujawniła się także w liczbie mnogiej rzeczowników męskich.
Kategoria rodzaju w liczbie mnogiej – powstanie rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego
1) początkowo pojawia się (w XVI w.) rozróżnienie na rodzaj męskożywotny i niemęskożywotny:
*rodzaj męskożywotny kontynuuje końcówkę –i (koci, psi) lub –owie z II deklinacji (oni! krukowie, ptaszkowie);
*rodzaj męskonieżywotny – zrównanie końcówek z III deklinacją (płoty, lasy) – XVI i XVII w.;
2) przełom XVII/XVIII w., rodzaj męskożywotny kurczy się jedynie do rzeczowników osobowych. XVIII w. – powstaje rodzaj męskoosobowy, który kontynuuje końcówkę –i (np. chłopi) lub –owie (np. synowei). Pozostałe rzeczowniki są niemęskoosobowe – twardotematowe –y (w M. to końcówka wtórna). Rodzaj męskoosobowy zaznaczył się także w bierniku (początkowo wszystkie rzeczowniki miały tam końcówkę –y, np. widzę syny). Rzeczowniki męskoosobowe zaczęły w bierniku przyjmować końcówkę –y dla miękkotematowych.
Pozostałości liczby podwójnej dotyczą przede wszystkim parzystych części ciała. Rzeczowniki oko i ucho są rodzaju nijakiego. Używamy formy oczy i uszy (końcówki liczby podwójnej). Pozostałości liczby podwójnej to także forma N. rękoma oraz forma w ręku/ na ręku – obecnie przyjmowana jako liczba pojedyncza (dwie ręku to jednak dawny miejscownik liczby podwójnej). Relikty dawnej liczby podwójnej pozostały także w przysłowiach i związkach frazeologicznych, np. Mądrej głowie dość dwie słowie.
Przymiotniki dzierżawcze w odmianie prostej tworzone są za pomocą sufiksów –ow- i –in-.
Pozostałością przymiotników dzierżawczych są:
a) nazwy miejscowe: Kraków, Tomaszów, Cieszyn, Częstochowa, Władysławowo. Nazwy miejscowe miały charakter przynależnościowy.
b) określenia żon, np. królowa, doktorowa, młynarzowa, starościna, Postolina, wojewodzina, Nowakowa, Zarębina.
Adwerbizacja (adwerbium – przysłówek) – uprzysłowienie, przekształcenie przymiotnika w przysłówek. Bardzo wiele polskich przysłówków zakończonych na –o (blisko, ciepło, boso) pochodzi z dawnej odmiany prostej w rodzaju nijakim z końcówką –o (M., l. poj., r. n). Przysłówki zakończone na –e (dobrze, pięknie) to także kontynuacja formy prostej – Msc., l. poj, r. nijaki.
Przysłówki złożone z dwóch wyrazów, np. z wysoka, z bliska (forma wyrażenia przyimkowego) mają końcówki dopełniacza, l. poj., r. nijakiego; po polsku, po cichu, po prostu – końcówka celownika, l. poj., r.n.
Zasada Onufrego Kopczyńskiego (XVIII w., 1778 r., Gramatyka) – próba uporządkowania fleksji (ze względu na fakt, że w XVI w. „e” pochylone było artykulacyjnie bardzo podobne do „y”, stąd stan wymieszania i niekonsekwencji). W myśl tej zasady końcówki w przymiotniku zostały uzależnione od rodzaju rzeczownika (w N. i Msc.), z którym się on łączy – dla rodzaju męskiego końcówki –ym/-im, a dla rodzaju nijakiego –em. Zasada ta obowiązuje we wszystkich tekstach XIX-wiecznych.
Wielka reforma ortografii – 1936, następuje zniesienie zasady Kopczyńskiego, wyeliminowana zostaje końcówka –em, następuje uproszczenie do form męskich –ym.
Pozostałością dawnej końcówki –em (w Msc.) są wyrazy: potem, przedtem (formy zleksykalizowane).
Rodzaj gramatyczny w liczbie mnogiej w odmianie przymiotników i zaimków. Obecnie mamy dwa rodzaje (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Początkowo istniały trzy rodzaj gramatyczne (ujawniały się w mianowniku i bierniku). Pierwsza zmiana występuje w zakresie rodzaju nijakiego – końcówki nijakie zostają wyparte przez końcówki rodzaju żeńskiego. W XIV w. powstaje rodzaj męskożywotny, który kontynuuje końcówkę –i. Pozostałe rzeczowniki nieżywotne zaczęły przyjmować końcówkę z III deklinacji. Na przełomie XVII/XVIII w. powstaje rodzaj męskoosobowy (tylko w odniesieniu do osób rodzaju męskiego) z końcówką –i. Rzeczowniki zwierzęce mają końcówkę z III deklinacji żeńskiej. W narzędniku zgodnie z zasadą Kopczyńskiego –ymi występuje z rzeczownikami męskoosobowymi, a –emi z rzeczownikami niemęskoosobowymi.
Supletywizm - zjawisko tworzenia form fleksyjnych wyrazu w oparciu o różne tematy fleksyjne, które zwane są tematami supletywnymi. Supletywizm może być zupełny, wówczas tematy fleksyjne jednego wyrazu są całkowicie różne, np. człowiek - ludzie, rok - lata, być -jest, iść - szedł, dobry - lepszy lub niezupełny: tydzień - tygodnia, bać się - boję się.
Absorpcja – wchłanianie.
Perintegracja - zjawisko powstawania nowych morfemów i formantów na drodze wtórnego rozkładu wyrazu na cząstki słowotwórcze, nieidentyczne z pierwotnym.
Proces absorpcji i perintegracji dotyczy zaimków:
Zaimek on (ona, ono) wyparł zaimek miękkotematowy jb, ja, je. Powstał więc temat supletywny (on, j-ego). Dodatkowo w Msc. i N, pojawił się trzeci temat supletywny ń. Temat ń zawsze łączy się z przyimkiem i został rozszerzony na wszystkie formy z przyimkami.
Temat ten został utworzony na bazie przyimków rozszerzonych, np.
sЪn j-imb > sЪ njimb > s njimb > s njim > z nim (proces udźwięcznienia przyimka).
Haplologia - proces fonetyczny polegający na zastąpieniu dwóch takich samych lub podobnych sylab jedną, np. *stary-jĕje → stary-je.
Syntetyzacja – proces łączenia. Dochodzi na gruncie polskim w czasie przeszłym złożonym do połączenia imiesłowu ze słowem posiłkowym. Słowo posiłkowe staje się końcówką.
Kontrakcja - ściągnięcie dwóch samogłosek (sąsiadujących lub rozdzielonych spółgłoską) w jedną.
Kontaminacja - wyraz lub połączenie wyrazowe powstałe przez skrzyżowanie wyrazów lub połączeń wyrazowych, np. dzisiejszy imiesłów przysłówkowy uprzedni powstał po kontaminacji –l- z pseudoimiesłowu.
Adiektywizacja - przekształcanie się różnych form wyrazowych w przymiotniki.
Leksykalizacja - zacieranie się związku między znaczeniem a budową wyrazu. Rozbieżności między aktualnym znaczeniem wyrazu a jego morfologiczną strukturą, która była uformowana przez znaczenie pierwotne
Nominalizacja - czasownik opisujący zachodzący proces przekształcony zostanie w rzeczownik.
Substantywacja - urzeczownikowienie np. dobro, zło, piekno M.l.poj.r.n.
banalnaa