88. realizm - istota zjawiska.doc

Realizm w sztuce

W sensie ogólnym realizmem w sztuce nazywa się naśladowczy sposób przedstawiania rzeczywistości.

W historii sztuki, realizmem nazywa się kierunek artystyczny w malarstwie drugiej połowy XIX wieku, zakładający wierne odtwarzanie rzeczywistości i kwestionujący akademizm. Realizm w tym sensie charakteryzuje się spokojną i cichą kompozycją, bohaterem dzieł jest człowiek pracy, ofiara niesprawiedliwości i wyzysku. Tło najczęściej stanowią piękne ojczyste krajobrazy.

Cechy malarstwa realistycznego:

·         artyści wiernie odtwarzali rzeczywistość, starając się dokładnie odwzorować kształt, materię oraz barwę przedmiotu,

·         stosowanie perspektywy geometrycznej (zbieżnej) i powietrznej w malarstwie,

·         ukazywanie życia prostych ludzi, ich pracy, codziennych obowiązków, bez idealizowania i upiększania,

·         zaniechanie przedstawiania tego, co nie może być sprawdzone i poznane (tematy zaczerpnięte z historii, Pisma Świętego lub mitologii antycznych),

·         rozszerzenie kręgu zainteresowań artystycznych o motywy dotychczas niegodne sztuki.

Realizm - ostry styl w malarstwie europejskim drugiej połowy XIX wieku; zapoczątkowany we Francji, szybko został podchwycony na całym kontynencie. Obrazy realistyczne to głównie sceny rodzajowe z życia prostych ludzi, namalowane przy pomocy uproszczonych środków wyrazu, o spokojnej palecie i kompozycji.

Powstanie i program

Najważniejszą postacią realizmu był Francuz Gustave Courbet. Po francuskiej rewolucji w 1848 roku, gdy coraz więcej malarzy odwróciło się od romantyzmu i akademizmu, objął nieformalne przywództwo nad grupą tych artystów. On też użył po raz pierwszy terminu "realizm" w odniesieniu do współczesnego mu prądu artystycznego. Źródłosłów tego pojęcia zdradza nam najważniejsze postulaty kierunku:

·         odejście od romantycznej inspiracji wyobraźnią,

·         rezygnacja z akademickiego idealizowania tematu malarskiego.

Zamiast tego proponowali:)

·         przedstawianie niezakłamanej rzeczywistości dostępnej przeciętnemu człowiekowi (żadnych boginek i aniołów!),

·         zaakcentowanie życia zwykłych ludzi, ich problemów, pracy i trosk (niektórzy malarze byli bliscy programowi socjalistów),

·         uproszczenie kompozycji płótna, rezygnację z ozdobników, przesadnie żywych kolorów i promiennego oświetlenia.

Nic nie przedstawia programu realistów lepiej niż buńczuczne słowa Courbeta: "Pokażcie mi anioła, to go namaluję!" (skonfrontujmy to np. z akademickimi obrazami Cabanela, na których częstym elementem są rumiane cherubinki).

Przedstawiciele

Francja

U każdego z wielkich twórców francuskiego realizmu kierunek ten zaowocował w specyficzny sposób.

Jean-Francois Millet chyba najbardziej odpowiada ideałowi malarza realisty. Jego sztuka niezmiennie obraca się wokół trudnego życia chłopów i ich symbiozy z naturą. Sam Millet pochodził z chłopskiej rodziny normandzkiej i wkładał w swoje miniaturki dużą dozę osobistego wzruszenia. Jego najsłynniejszym obrazem są Kobiety zbierające kłosy z 1857 roku.

Wspomniany wcześniej główny ideolog ruchu Gustaw Courbet powędrował w inną stronę. Jego początkowo bezinteresownie oddane sprawie obrazy (Pogrzeb w Ornans - 1849-50, Śpiąca prządka - 1853) poczęły powoli ustępować prowokacyjnym aktom i rozmaitym pretekstom do autoportretu.

Trzeci zaś wielki francuski realista, Honor Daumier, zajmował się przede wszystkim miastem i ciemnymi sprawami jego. Na rysunkach, grafikach i obrazach tego twórcy dostrzegamy nieco ironiczne portrety pijaków, wychodzących ze szkoły dzieci czy prawników. Stonowana kolorystyka wydobywa z ciemności twarze ludzi zwyczajnych i zmęczonych codziennością miejskiego życia. Ironiczna strona duszy Daumiera kazała mu skierować się później ku satyrze i karykaturze.

Realistami byli również w większym lub mniejszym stopniu Pierre Puvis de Chavannes oraz Camille Corot. Pierwszy z nich kierował się raczej w stronę niepokojącego symbolizmu, jednak jego Biedny polityk można uznać za przykład dojrzałego realizmu. Corot natomiast przez pewien okres życia wykazywał silne zainteresowanie prostotą i codziennością, gdzieś między duchem angielskiego romantyzmu a francuskim realizmem (Rybak z Mortefontaine - ok. 1865-1870 lub Czytająca kobieta z 1870).

Poza Francją

Duch realizmu ulotnił się szybko poza Francję. We Włoszech skroplił się m.in. w postaci tzw. stylu macchiaioli; w Rosji u Riepina i innych Pieriedwiżników; w Hiszpanii włączył się w nurt costumbrismo, zaś w Holandii można go odnaleźć w szkole haskiej. W Szkocji natomiast działała pod koniec XIX wieku pewien czas grupa realistów, określających się jako "Glasgow Boys".

Wszystkie te nurty są w pewien sposób pokrewne francuskiemu realizmowi.

Macchiaioli jest raczej niezależnym ruchem artystycznym niż odłamem realizmu, jednak podobnie jak ten protestuje przeciwko idealizmowi ówczesnego akademizmu. Głównym punktem niezgody jest co prawda kwestia techniczna, jednak malarzy macchiaioli interesuje to, co realistów: codzienność, wieś, pejzaż.

Pieriedwiżnicy malowali w duchu ideologicznym. Akcentowali tradycję rosyjską, kierowali malarskie oko ku prostym ludziom, portretowali chłopów i robotników, dając solidne podłoże pod późniejszy realizm socjalistyczny. Nazwa pochodzi od rosyjskiego Towariszczestwo pieriedwiżnych chudożestwiennych wystawok, czyli Towarzystwo Objazdowych Wystaw Artystów.

Costumbrismo oznacza w sztuce hiszpańskiej nurt malarstwa akcentujący rodzimą tradycję, wywodzący się z doświadczeń romantyzmu, przemieniony jednak w latach 50. XIX wieku na modłę francuską. Najważniejszymi artystami costumbrismo byli liczni malarze z rodziny Becquer: Jose Dominguez, Valeriano, Gustavo Adolfo i inni.

Szkoła haska leży gdzieś między tradycją Barbizończyków a impresjonizmem. Proste formy (np. Dzieci bawiące się na plaży Jozefa Israelsa) natomiast odsyłają do technik Jean Milleta. Malarze szkoły haskiej interesowali się głównie pejzażem i portretami.

"Glasgow Boys" to grupa szkockich malarzy skupionych wokół sir Jamesa Guthrie i Williama Macgregora - zaangażowanych realistów z Glasgow. Podstawowym tematem malarskim była dla nich wieś; wysiłek ludzi współżyjących z naturą, codzienne czynności pracujących ciężko chłopów. Sceny rodzajowe łączyli z pejzażem.

Polska

Nurt "chłopski" realizmu reprezentują najlepiej Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. Chełmoński jest dużo "łagodniejszym" realistą, i porzuca często ciemną stronę życia na rzecz bardziej beztroskich obrazów o jasnej kolorystyce. Gierymski natomiast z dużo większym oddaniem ideologicznym portretuje robotników i chłopów polskich oraz miejską biedotę.

Stylistycznymi realistami byli oczywiście przedstawiciele malarstwa historycznego, jak np. w XIX wieku Jan Matejko i w XX wieku Stanisław Wocjan.

Podsumowanie

Realizm nigdy nie uzyskał wielkiej popularności, ponieważ przez środowiska opiniotwórcze Paryża zostały szybko obwołane prowokacjami (głównie za sprawą bezkompromisowego i nieco egocentrycznego Gustaw`a Courbet`a). Poza Francją natomiast realizm nie rozwinął się w jakiś szczególnie interesujący i charakterystyczny sposób. Dobre technicznie malarstwo realistyczne zostało szybko skrytykowane za nijakość i powtarzalność, a świat malarski szybko został pochłonięty przez wielkie rewolucje artystyczne, z których pierwszą było pojawienie się impresjonizmu.

Jednym z dominujących prądów w malarstwie i rzeźbie 2 połowy 19 wieku był realizm. Jego ojcem duchowym w dziedzinie malarstwa był francuski malarz Gustave Courbet. W 1855 podczas Światowej Wystawy w Paryżu urządzono ekspozycję jego obrazów pod nazwą „Realizm”. Był to zarazem tytuł programu, w którym deklarowano pragnienie zerwania z idealizującą sztuką akademicką na rzecz realnych wartości świata widzialnego.
Nowy kierunek zakładał wierne i bezpośrednie odtwarzanie wyłącznie rzeczywistości postrzeganej zmysłowo. Program realizmu rewidował i kwestionował wielowiekowe, utrwalone przez akademizm ideały i kanony artystyczne: odrzucał piękno na rzecz prawdy, idealizację na rzecz wiernego odtwarzania rzeczywistości, także przypadkowej i bezładnej; burzył hierarchię tematyczną uzależniającą rangę dzieła od doniosłości przedstawianego tematu; zrywał z tradycyjnymi konwencjami przedstawieniowymi, postulując odzwierciedlanie prawdziwego obrazu otaczającego świata. W praktyce realizm oznaczał przede wszystkim podejmowanie tematyki współczesnej z tendencją do ukazywania niskich i pospolitych stron życia społecznego, niemniej istota artystyczna realizmu tkwi nie w wyrugowaniu przedstawień historycznych, religijnych, mitologicznych itp., lecz w odnowie i odświeżeniu sposobów widzenia i obrazowania rzeczywistości. Realiści pragnęli przedstawiać życie w sposób prosty, obiektywny i dostępny wszystkim. Wprowadzili do sztuki szereg nowych tematów, uważanych dotąd za "plebejskie". Oprócz scen rodzajowych z życia niższych warstw społecznych tworzyli również znakomite pejzaże.

GUSTAVE COURBET

Jego początkowa twórczość była jeszcze pod wpływem romantyzmu. Malarz odnosi same sukcesy. Krytycy są wprost zachwyceni jego talentem. Dopiero malując obraz „Pogrzeb w Ornans” wywołuje powszechny skandal i zraża do siebie krytykę. Dzieło to szokuje współczesnych Courbeta z kilku powodów. Przede wszystkim, przedstawiając wydarzenie zaczerpnięte z życia zwykłej małej wioski, malarz ucieka się do formatu zarezerwowanego dotychczas dla wielkich kompozycji historycznych. Ponadto pozują mu prości mieszkańcy Ornans, co podkreśla tytuł. Brzmiał on początkowo: Obraz postaci ludzkich, opis pogrzebu w Ornans. Courbet wynosi zatem prostą scenę do godności obrazu historycznego. Kolejnym błędem w oczach publiczności i krytyki było to, że Courbet nie idealizuje tematu. Przeciwnie, scenę pogrzebu oddaje jak najprościej. Fakt, że niczego nie upiększa ściąga na niego oskarżenie, że celowo czyni swe postaci brzydkimi, sprowadzając wszystko, jak to powiedział jeden z krytyków, „do płaskiej i bluźnierczej karykatury”. „Pogrzeb w Ornans” wywołuje skandal również dlatego, że autor w ogóle nie kryje swych przekonań. 
Oprócz tematyki rodzajowej Gustave Courbet. Malował też pejzaże, zwłaszcza morskie i martwe natury - wydobywał w nich po mistrzowsku lśnienia i przejrzystość barw, poza tym malarstwo jego cechowało swobodne, impastowe traktowanie faktury malarskiej. (impast – nakładanie dużej ilości farby na płótno).
Inne znane obrazy: „Dzień dobry panie Courbet”, „Kąpiące się”, „Sen”

JEAN FRANCOIS MILLET

Jest przedstawicielem szkoły barbizońskiej. Barbizończycy byli to malarze francuscy skupieni wokół wybitnego pejzażysty Theodora Rousseau, we wsi Barbizon. Uprawiali malarstwo oparte na plenerowym studium natury, które wywarło znaczący wpływ na rozwój realistycznego pejzażu europejskiego. Jean Francois Millet w prosty i pełen powagi sposób ilustrował życie chłopskie, pracę w polu, akcentując związek człowieka z naturą. Służyło temu monumentalne ujęcie postaci i spokojna gama barw. Obraz „Kobiety zbierające kłosy” to chyba najsłynniejsze dzieło Milleta. Na złocistym rżysku pracują trzy kobiety. Dwie, pochylone w wysiłku, zbierają kłosy pozostawione na polu przez żniwiarzy, trzecia, z tego, co uzbierała, wiąże snopek. Millet potrafił na przekonująco opowiedzieć o ich trudzie. Twarze o grubych, pospolitych rysach są ogorzałe od słońca. Są to proste, ciężko pracujące wieśniaczki, które artysta maluje z wyraźnym szacunkiem. Uderza nas masywność postaci rysujących się na tle ścierniska – z prostą pięknością klasycznego fryzu. Sceneria tchnie naturalnością: złociste ściernisko, spokojne niebo, w dali rytmicznie rozmieszczone postaci innych pracujących. Tło jest sielską idyllą, pierwszy plan natomiast sielską realnością.
Inne znane obrazy to: „Anioł pański”, „Odpoczynek żniwiarzy”, „Karmiąca”

HONORE DAUMIER

Francuski grafik, malarz oraz rzeźbiarz, autor sławnych karykatur i rysunków satyrycznych publikowanych w wielu czasopismach. Zaangażowany w walce politycznej Wiosny Ludów i Komuny Paryskiej, wykpiwał obyczaje i mentalność społeczeństwa burżuazyjnego. W indywidualnym stylu łączył pierwiastki romantyczne z realizmem formy.
Jego najważniejsze realistyczne dzieła to: „Brzemię” i „Praczka”

CAMILLE CORROT, autor wielu znakomitych pejzaży.


Polski realizm reprezentują m.in. Aleksander Gierymski, Józef Chełmoński i Aleksander Kotsis. Obrazy dwóch ostatnich to głównie sceny rodzajowe z życia wsi. Przedstawiają codzienność polskiego chłopa i jego trudną sytuację. Gierymski natomiast nie ograniczał się tylko do tematyki rodzajowej. Malował także pejzaże.

W tym czasie w Polsce panuje również moda na malowanie obrazów o tematyce narodowo-wyzwoleńczej. Dopiero co zostało stłumione powstanie styczniowe. Miało to odzew w twórczości Artura Grottgera, znakomitego polskiego rysownika, malarza, ilustratora. Sugestywny obraz wydarzeń 1863, rozpowszechniony dzięki albumom, utrwalił się w świadomości kilku pokoleń Polaków.
Istotną cechą twórczości Grottger było zamiłowanie do przedstawień cyklicznych, artysta celował w realistycznym oddaniu szczegółów, idealizacji i upiększenia postaci ludzkiej. Pozostałe cechy jego obrazów to silny światłocień i teatralność gestów. Maluje on m.in. cykl kartonów zatytułowany „Polonia”. Grottgerowska Polonia jest dziełem streszczającym tragedię całego zniewolonego narodu, podejmującego heroiczną walkę o swą niezależność. Ukazuje przeżycia wszystkich ludzi, uwikłanych w wydarzenia powstania styczniowego, ich cierpienia, rozpacz i bunt. Jest oskarżeniem niewidocznego, nigdy bezpośrednio nie ukazanego wroga, przez co jego wymowa nabiera charakteru uniwersalnego.
Cykl składa się z ośmiu kartonów obrazowych oraz karty tytułowej, przedstawiającej alegorię oswobodzenia zniewolonej Polonii. Narrację rozpoczyna scena branki, która zadecydowała o wybuchu powstania styczniowego, a zamyka wizja powstańczej klęski — przedstawienie pobojowiska w lesie. Wątek walki przeplata się tu z wątkiem zagłady.
Bitwa należy do scen obrazujących pierwszy wątek: przedstawia osaczony w lesie powstańczy oddział, któremu zabrakło amunicji. Kompozycja grupy postaci jest bardzo teatralna, lecz statyczna. Przypomina raczej żywy obraz, składający się z aktorów przebranych za powstańców, którzy mimiką i gestykulacją starają się wyrazić determinację i wolę walki, niezachwianą nawet w obliczu nieuchronnej klęski. Taki właśnie sposób obrazowania, połączony z czytelnym rysunkiem i pedantyczną dbałością o szczegóły, tworzył niezwykle sugestywną wizję, zawierającą czytelne dla wszystkich patriotyczne przesłanie.
W 2 poł 19 wieku rozwija się w Polsce również malarstwo historyczne. Jego czołowymi przedstawicielami byli: Jan Matejko, Henryk Rodakowaski i Maksymilian Gierymski, brat Aleksandra. Odtwarzając na płótnie wspaniałe chwile bogatych dziejów ojczyzny, ukazując dawne tradycje polskiego oręża, mieli świadomość, że w ten sposób umacniają dumę narodową.