ANTYNATURALIZM: pogląd o zasadniczej odmienności rzeczywistości przyrodniczej i społecznej.
ANTYPOZYTYWIZM: pogląd o konieczności wypracowania w naukach społecznych zupełnie swoistych procedur i metod badawczych, odmiennych od tych, które stosują nauki przyrodnicze.
DOKUMENTY OSOBISTE: spontaniczne zapisy zdarzeń i zjawisk dokonywane przez ludzi w nich uczestniczących, ujawniające ich autentyczne motywacje, intencje, interpretacje (np. listy, pamiętniki).
HERMENEUTYKA: interpretacja, rozumienie zjawisk społecznych przez ujawnianie znaczeń, jakie wiążą z nimi działający ludzie, a także jakie ze zjawiskami tego typu wiąże właściwa im kultura.
IDEALNA SYTUACJA KOMUNIKACYJNA: możliwość prowadzenia dyskusji między równymi partnerami w warunkach pełnej swobody wypowiedzi, w sytuacji pozbawionej jakichkolwiek nacisków i ograniczeń niemerytorycznych.
INSTYTUGONALIZACIA SOCJOLOGII: uznanie socjologii za dyscyplinę nauki przez utworzenie katedr czy wydziałów uniwersyteckich, instytutów badawczych, periodyków socjologicznych, stowarzyszeń i organizacji socjologów, a także utworzenie stanowisk zawodowych dla socjologów-praktyków w przemyśle, administracji, wojsku itp.
KONTEKSTY SPOŁECZNE: wyróżnialne ze względu na cel, specyfikę działań, swoisty styl postępowania itp. dziedziny aktywności życiowej ludzi, w których toczy się życie społeczne (np. rodzinny, zawodowy, edukacyjny, religijny).
NATURALIZM: pogląd o zasadniczej identyczności świata przyrody i rzeczywistości społecznej.
NIEZAMIERZONE EFEKTY DZIAŁAŃ LUDZKICH: typowa sytuacja w życiu społecznym, kiedy pojawiają się zjawiska odmienne od intencji ludzi działających, albo takie, których nie da się odnieść do działań konkretnych ludzi, są bowiem „wypadkową" anonimowych działań masowych, gdzie każdy uczestnik zmierzał do własnych, prywatnych celów, nie biorąc takich zbiorczych konsekwencji w ogóle pod uwagę.
POZYTYWIZM: pogląd o potrzebie naśladowania w naukach o społeczeństwie wypracowanych wcześniej badawczych wzorców nauk przyrodniczych.
PROGNOZY SAMOREALIZUJĄCE SIĘ l SAMODESTRUKCYJNE: fakt, że przewidywania przyszłych stanów społecznych mogą wywołać reakcje masowe prowadzące do spełnienia się prognoz fałszywych (gdy ludzie biorą je „na serio" pod uwagę i opierają na nich swoje decyzje) albo do niespełnienia się prognoz prawdziwych (gdy ludzie w obawie przed zrealizowaniem się przewidywań podejmują w porę działania obronne).
REFLEKSYJNOŚć fakt, że wiedza i dokonywane przez ludzi interpretacje na temat własnych działań, działań innych czy sytuacji społecznych, w których są uwikłani, w istotny sposób wpływa na ich decyzje, sposób postępowania, a przez to na kształt społeczeństwa, w którym żyją.
SYMETRIA WYJAŚNIANIA I PRZEWIDYWANIA: przekonanie, że dysponując adekwatnym wyjaśnieniem zjawisk, można na drodze czysto logicznej, dedukcyjnej, wyprowadzić prognozy na temat ich przyszłego przebiegu.
WSPÓŁCZYNNIK HUMANISTYCZNY: związek każdego faktu społecznego z działaniami i doświadczeniami życiowymi jakichś konkretnych ludzi i wynikająca stąd konieczność badania takich faktów z ich szczególnej perspektywy, stawiania się przez badacza w położeniu owych ludzi.
WYOBRAŹNIA SOCJOLOGICZNA: umiejętność wiązania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie, z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz podmiotowymi działaniami ludzi.
BEHAWIORYZM: kierunek postulujący badanie elementarnych zachowań ludzkich jako reakcji na bodźce płynące z otoczenia lub od innych ludzi oraz traktowanie wszelkich złożonych przejawów życia społecznego jako kombinacji zachowań.
CYWILIZACJA „GORĄCA": społeczność, w której reguły kulturowe dopuszczają publiczną ekspresję emocji, a nawet jej wymagają.
CYWILIZACJA „ZIMNA": społeczność, w której reguły kulturowe wymagają opanowania i powściągliwości w publicznym wyrażaniu uczuć.
CZYNNOŚĆ SPOŁECZNA: działanie celowo adresowane do innych ludzi. DZIAŁANIE: zachowanie, z którym związane jest znaczenie motywacyjne i kulturowe.
DZIAŁANIE SPOŁECZNE: działanie, które bierze pod uwagę rzeczywiste lub spodziewane reakcje partnera i jest nieustannie modyfikowane w zależności od takich reakcji.
EMPATIA: wczuwanie się w stany psychiczne, motywacje, zamiary innych, co ma szansę powodzenia, ponieważ repertuar ludzkiej psychiki jest typowy i podobny dla wielu ludzi.
INSTRUMENTALNE UCZENIE SIĘ: utrwalanie repertuaru zachowań gratyfikujących, a eliminowanie zachowań przynoszących przykrość, na podstawie wcześniejszych „prób i błędów".
JĘZYK: wspólny dla całej zbiorowości, podzielany przez jej członków system znaczeń kulturowych wiązanych ze stosowanymi w celu komunikacji dźwiękami lub znakami graficznymi.
ODCZAROWYWANIE ŚWIATA: zmniejszanie roli działań tradycjonalnych i afektywnych na rzecz działań racjonalnych, opartych na zimnej kalkulacji.
PRZEŻYTKI KULTUROWE: działania lub obiekty, pozornie identyczne jak dawniej, których funkcja społeczna uległa jednak całkowitej zmianie i które uzyskały nowy sens.
RACJONALNOŚĆ AUTOTELICZNA: właściwość działań, w których jednostka zmierza do celu tak dla niej wartościowego, że nie liczy się z najwyższymi nawet kosztami.
RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA: właściwość działań, które są efektem kalkulacji kosztów i zysków zmierzającej - w subiektywnym rozeznaniu działającego - do uzyskania jak najwięcej najmniejszym kosztem.
UTYLITARYSTYCZNY (INACZEJ WOLUNTARYSTYCZNY LUB TELEOLOGICZNY) MODEL DZIAŁANIA: interpretowanie działań ludzkich jako dobierania środków (narzędzi) do realizacji postawionych celów.
ZACHOWANIE: zewnętrznie obserwowalny ruch fizyczny przejawiany przez ludzi.
ZNACZENIE KULTUROWE: wspólny dla całej zbiorowości, podzielany przez jej członków, sens wiązany z określonymi działaniami.
ZNACZENIE MOTYWACYJNE, PSYCHOLOGICZNE: indywidualne zamiary, intencje, motywacje, jakie jednostka wiąże ze swoim działaniem.
DYSTANS INTERAKCYJNY: oczekiwana odległość przestrzenna partnerów w toku interakcji, zależna od ich ról społecznych, kontekstu sytuacyjnego, a także kultury, do której należą.
DZIAŁANIE ŁĄCZNE: sieć interakcji między kilkoma osobami znajdującymi się we wspólnej sytuacji.
GRZECZNA NIEUWAGA: reguła kulturowa, która nakazuje udawać, że nie przyglądamy się osobom nieznajomym.
INTERAKCJA: dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi.
ISTOTNI INNI: ci partnerzy naszych interakcji lub te audytoria, przed którymi się prezentujemy, na których najbardziej nam zależy i których oczekiwania usilnie staramy się spełnić.
JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA: samoocena jednostki kształtowana przez interpretację reakcji innych ludzi w stosunku do jej osoby.
KONTAKT SPOŁECZNY: para wzajemnie zorientowanych działań społecznych o charakterze jednorazowym, przelotnym.
KONTAKT WZROKOWY: elementarna wymiana spojrzeń, która wskazuje, że potencjalni partnerzy interakcji dostrzegli się nawzajem.
ZASADA WZAJEMNOŚCI: powszechnie spotykana reguła kulturowa nakazująca rewanżować się za doznane korzyści czy uzyskane dobra.
AUTOTELICZNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, których sens i cel leży w samym obcowaniu partnerów ze sobą, bez względu na jakiekolwiek inne korzyści.
EGALITARNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchiach bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia.
HETEROGAMICZNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: odmienność partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji: wieku, płci, narodowości, rasy itp.
HOMOGAMICZNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: podobieństwo partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji: wieku, płci, narodowości, rasy itp.
INSTRUMENTALNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które służą realizacji potrzeb, celów czy aspiracji partnerów w innej dziedzinie niż ta, której dotyczy stosunek.
INSTYTUCJONALIZACJA STOSUNKU SPOŁECZNEGO: proces krystalizowania się i artykułowania normatywnej regulacji, dotyczącej interakcji między osobami zajmującymi typowe, wy-różnialne pozycje w społeczeństwie.
INTERAKCJA POWTARZALNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się sporadycznie, przypadkowo, bez określonych terminów czy interwatów.
INTERAKCJA REGULARNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się w stałych terminach lub w wyraźnych odstępach czasu, mają więc określony rytm.
MERYTOKRATYCZNA SPRAWIEDLIWOŚĆ: nierówny dostęp do szans życiowych czy przywilejów, wynikający jednak wyłącznie ze szczególnego wysiłku i osobistych zasług.
OSIĄGANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się na mocy własnej decyzji, w wyniku własnych starań.
PARTYKULARYSTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które nie mają żadnego bezpośredniego związku z kompetentnym wykonywaniem związanej z tą pozycją roli.
PIERWOTNE STOSUNKI SPOŁECZNE: nieformalne, spontaniczne, bezpośrednie, rozproszone, autoteliczne, „gorące" emocjonalnie, intymne (przykład: przyjaźń).
POZYCJA SPOŁECZNA (STATUS): wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które zajmować może wiele różnych osób (np. zawód).
PRZYPISANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się bez własnej decyzji i bez możliwości wyboru, a więc w które wchodzi się albo przez urodzenie, albo na mocy decyzji innych.
ROLA SPOŁECZNA: zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste.
ROZPROSZONE (POJEMNE) STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które obejmują wiele różnorodnych treściowo interakcji.
STOSUNEK SPOŁECZNY: normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role.
STRUKTURALNIE WBUDOWANY CZASOKRES: przepisany z góry, normatywnie określony i egzekwowany czas trwania stosunku społecznego.
SYMETRIA STOSUNKU SPOŁECZNEGO (INACZEJ: PARTNERSTWO): sytuacja, w której pula praw i obowiązków obu partnerów jest jakościowo podobna, zrównoważona.
UNIWERSALISTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które są bezpośrednio istotne dla kompetentnego wykonywania związanej z tą pozycją roli.
WTÓRNE STOSUNKI SPOŁECZNE: sformalizowane, zogniskowane, instrumentalne, „zimne" emocjonalnie, oficjalne (przykład: zatrudnienie).
WZAJEMNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: fakt, iż w każdym stosunku społecznym określone są uprawnienia i obowiązki partnerów wobec siebie: to, co jeden musi czynić wobec drugiego, jest tym, czego drugi może oczekiwać, i to, czego pierwszy może oczekiwać, jest powinnością drugiego.
ZOGNISKOWANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które mają charakter wyspecjalizowany, jed-notematyczny, obejmują jeden tylko rodzaj interakcji.
BIUROKRACJA: szczególnie dziś rozpowszechniona forma organizacji, mająca realizować naj-petniej postulaty instrumentalnej racjonalności, efektywności, bezosobowości - przenikające kulturę nowoczesną.
DRABINA BIUROKRATYCZNA: typowa dla organizacji biurokratycznej wieloszczeblowa hierarchia pozycji (urzędów, stanowisk) ułożona według zakresu posiadanej władzy.
ENDOGAMIA ŚRODOWISKOWA: tendencja do zawierania małżeństw z partnerami o podobnej pozycji społecznej.
INSTRUMENTALNA EFEKTYWNOŚĆ: uzyskiwanie jak największych rezultatów w możliwie najmniej kosztowny sposób (przy najmniejszych nakładach).
KOMPETENCJE PODMIOTOWE: zakres osób, wobec których urząd podjąć może wiążące decyzje.
KOMPETENCJE PRZEDMIOTOWE: zakres spraw, co do których urząd może wiążąco decydować.
KONFLIKT MIĘDZY POZYCJAMI SPOŁECZNYMI (inaczej konflikt ról): niezgodność oczekiwań związanych z rozmaitymi pozycjami zajmowanymi równocześnie przez jedną osobę.
KONFLIKT W OBRĘBIE POZYCJI SPOŁECZNEJ: niezgodność oczekiwań ze strony rozmaitych partnerów, z którymi ma typowo do czynienia każdy, kto zajmuje jakąś pojedynczą pozycję społeczną. Inaczej: konflikt między segmentami jego roli społecznej.
KONGLOMERAT POZYCJI (ang. status set): zbiór pozycji, które zajmuje równocześnie dana osoba.
KRĄG SPOŁECZNY: zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto pozycję tę zajmuje.
MENTALNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: wspólnota lub podobieństwo koncepcji, ideologii, światopoglądów, jakie wyznają ludzie zajmujący takie same pozycje społeczne.
MYŚLENIE GRUPOWE: nadmierna identyfikacja i bezkrytyczna lojalność wobec organizacji, utwierdzana we wzajemnych interakcjach i wykluczająca dostrzeżenie i naprawienie błędów i wadliwości w jej funkcjonowaniu.
OLIGARCHIZACJA: opanowywanie kontroli nad organizacją przez niewielkie, często nieformalne grono, kierujące się coraz bardziej własnymi, egoistycznymi interesami grupowymi czy frakcyjnymi.
ORGANIZAGA SPOŁECZNA: zintegrowany zbiór pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych, realizujący wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje.
POZYCJA CENTRALNA: taka pozycja społeczna, którą jednostka wskazuje sobie za najważniejszą i z którą się najbardziej identyfikuje w obrębie konglomeratu pozycji, jakie równocześnie zajmuje w społeczeństwie.
POZYGA NACZELNA: taka, na którą dana kultura kładzie największy nacisk jako najważniejszą.
POZYCJA PERYMETRYCZNA: każda z pozycji wchodzących do kręgu społecznego, usytuowana na „perymetrze" kontaktów i interakcji, jakie najczęściej nawiązuje każdy, kto zajmuje jakąś pozycję społeczną.
POZYCJA WIDOCZNA: pozycja zaktywizowana w danym kontekście społecznym, najważniejsza dla działań i interakcji podejmowanych tam właśnie, wobec której reagują partnerzy czy obserwatorzy.
POZYCJE DYSKRYMINUJĄCE: takie, które utrudniają, albo nawet zamykają dalszy krok w sekwencji pozycji (karierze, awansie).
POZYCJE PREDESTYNUJĄCE: takie pozycje, które zwiększają szansę zajęcia innej pozycji w sekwencji pozycji (karierze zawodowej, awansie itp.).
POZYCJE UTAJONE: takie, które nie są realizowane przez jednostkę w danej chwili i stąd bezpośrednio niewidoczne dla partnerów czy obserwatorów.
REIFIKACJA (UPRZEDMIOTOWIENIE): traktowanie podwładnych czy obywateli jak bezwolne, bierne przedmioty, niezdolne do własnego wyboru i podjęcia decyzji (inaczej: odmowa ludziom ich podmiotowości).
SEKWENCJA POZYCJI: zbiór pozycji zajmowanych kolejno, typowo następujących po sobie (kariera zawodowa, biografia).
SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA: poczucie wspólnoty oparte na podobieństwie ról, funkcji, sytuacji życiowej, wykonywanego zawodu.
SOLIDARNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: więź społeczna, poczucie tożsamości zbiorowej typu „my", pomiędzy ludźmi o podobnej pozycji społecznej, zwłaszcza zawodowej.
SPOŁECZEŃSTWO ORGANIZACJI: jedno z określeń społeczeństwa nowoczesnego, wskazujące na wielką mnogość organizacji, do których należy każdy członek społeczeństwa, od których jest on zależny i które go otaczają.
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE: jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej istotnie podobnych pozycji i ról.
FIGURACJA: struktura widziana dynamicznie, w jej nieustannej, płynnej zmienności, procesie krystalizowania się i rozpadu.
MIKROSTRUKTURA: sieć powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego -działającymi jednostkami.
SOCJOGRAM: graficzne odtworzenie struktury socjometrycznej.
STRUKTURA IDEALNA: konfiguracja występujących w obrębie organizacji przekonań i poglądów osób zajmujących różne pozycje.
STRUKTURA INTERAKCYJNA: typowe kierunki inicjowania interakcji, a także dostępne kanały komunikacyjne między osobami zajmującymi różne pozycje w organizacji czy grupie.
STRUKTURA INTERESÓW: charakterystyczny dla grupy czy organizacji rozkład szans dostępu jej członków do społecznie cenionych dóbr.
STRUKTURA NORMATYWNA: konfiguracja występujących w obrębie organizacji reguł działania różnych osób zajmujących odmienne pozycje.
STRUKTURA POKREWIEŃSTWA: swoisty układ relacji między członkami węższych czy szerszych rodzin, wytwarzający się przez urodzenie lub akt małżeństwa (w tym drugim przypadku potocznie mówimy o powinowactwie).
STRUKTURA SOCJOMETRYCZNA: układ wzajemnych sympatii, antypatii czy obojętności, jakie występują pomiędzy członkami grupy.
STRUKTURA SPOŁECZNA: czysta konfiguracja, forma wielokierunkowych stosunków społecznych, niezależnie od tego, między kim występują i czego dotyczą.
STRUKTURACJA: proces wytwarzania się, reprodukowania i wykorzystywania struktur w działaniach członków społeczeństwa.
...
chomixus