Utwory, w których przedmiotem przedstawienia są uczucia i stany psychiczne, wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki. Centralnym elementem utworu lirycznego jest podmiot liryczny - "ja" liryczne. Głównym rodzajem wypowiedzi jest monolog liryczny. Utwory, w których podmiot liryczny występuje w pierwszej osobie, wyrażając przeżycia w formie bezpośredniego wyznania, zaliczamy do liryki bezpośredniej, a utwory, w których podmiot zwraca się do jakiegoś adresata, określonego lub domyślnego ("ty" liryczne) zaliczamy do liryki inwokacyjnej. Z liryką pośrednią mamy do czynienia, gdy utwory nie przybierają formy wyznania, lecz przekazują treść za pomocą świata przedstawionego lub bezosobowej refleksji ("on").Odmianami liryki pośredniej są liryka opisowa, w której subiektywna perspektywa "ja" ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej (szczególnie pejzażu) oraz liryka sytuacyjna, która za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie uczestniczy. Inną odmianą jest liryka podmiotu zbiorowego, w której podmiot wystepuje jako "my" - grupa ludzi powiązanych wspólnymi przekonaniami, emocjami czy dążeniami (np. hymn).Od czasów romantyzmu za najbardziej swoistą odmianę liryki zwykło się uważać lirykę osobistą - odsyłającą wprost do doświadczeń duchowych poety, pozostającą w opozycji do liryki maski czy liryki roli, w których twórca obiektywizuje własne uczucia nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać. Liryka jest uznawana za najbardziej pierwotną formę twórczości literackiej. Wywodzi się ją z obrzędów religijnych, zaklęć magicznych, modlitw. W starożytności liryka obejmowała teksty pieśniowe wykonywane przy akompaniamencie muzyki (melika). Pieśniowy charakter miała w znacznej mierze liryka średniowieczna. Poeta był wówczas często kompozytorem i muzykiem-wykonawcą (trubadurzy). Współwystępowanie liryki z muzyką stanowi jeden z podstawowych wyznaczników poezji ludowej. Momentem przełomowym w rozwoju liryki było oderwanie się jej od muzyki i uzyskanie statusu samodzielnego rodzaju sztuki słowa. Jednakże aż do okresu klasycyzmu przetrwały gatunki liryki ukształtowane w okresie jej symbiozy z muzyką (hymn, dytyramb, epitalamium, tren, elegia). Od czasów romantyzmu zatarły się gatunkowe rozróznienia na gruncie liryki. W poezji współczesnej rozróżniamy lirykę miłosną, refleksyjno-filozoficzną, religijną, patriotyczno-obywatelską, agitacyjno-polityczną.
Obejmuje utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiotem lirycznym jest narrator usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego, a formę wypowiedzi stanowi narracja. U podstaw epiki leżą różne formy narracji ludowej: mity, podania, baśnie.Utwór epicki ma strukturę dwupłaszczyznową. Jedną płaszczyznę tworzy sytuacja narracyjna, której centrum stanowi narrator, drugą zaś opowiadana fabuła, obejmująca dzieje przedstawionych postaci. W klasycznych typach epiki istnieje wyraźny rozdział między podmiotem narracji a światem bohaterów, ujmowany jako opozycja "ja" i "oni". Odstępstwem od tej reguły jest narracja w pierwszej osobie (pamiętnikarska), implikująca tożsamość opowiadającego i bohatera. Fabuła epicka ukazuje życie postaci działających w określonym środowisku społecznym, na tle wydarzeń historycznych, pośród realiów obyczajowych, a zarazem prezentuje ich przeżycia, postawy, myśli, konflikty psychologiczne.W dużych formach epickich na fabułę składają się hierarchicznie uporządkowane wątki oraz epizody,a towarzyszy im rozbudowane tło wydarzeń. Główni bohaterowie występują w otoczeniu licznych postaci drugoplanowych i epizodycznych. Krótkie formy epickie wykorzystują na ogół wyraziste schematy fabuły jednowątkowej, charakteryzujące się niewielką liczbą postaci i znacznym zagęszczeniem zdarzeń na małym odcinku. Poprzez fabułę, sposoby prezentacji i charakterystyki bohatera oraz założenia motywacyjne wyraża się w dziele epickim zamiar poznawczy twórcy. Układ świata przedstawionego w dziele epickim wyraża ideologię pisarza. Świat przedstawiony dzieła epickiego jest zrelatywizowany względem narratora, który prezentuje go z jakiegoś punktu widzenia, zajmując wobec wydarzeń i postaci określone stanowisko, na które składają się dystans czasowy, perspektywa epistemologiczna oraz przyjęte zasady wartościowania. W dziele epickim oprócz narracji mamy do czynienia z mową postaci. Narracja zawsze odpowiada normom języka literackiego, natomiast dialogi bohaterów cechuje indywidualizm języka, mogący mieć nawet charakter gwarowy.
Rodzaj obejmujący utwory przeznaczone do wystawiania na scenie, mające charakter fabularny, w płaszczyźnie językowej odznaczające się dominacją dialogu. Nieobecność nadrzędnego podmiotu wypowiadającego i pełne usamodzielnienie wypowiedzi oraz działań postaci jest podstawową cechą różniącą dzieło dramatyczne od lirycznego i epickiego.Świat przedstawiony dzieła dramatycznego koncentruje się zwykle wokół wyraziście zarysowanej akcji. W tradycyjnych gatunkach dramatycznych ma ona ustaloną fazę przebiegu od ekspozycji poprzez rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetię aż do rozwiązania. Zewnętrznym wykładnikiem podziału strumienia zdarzeń jest podział utworu na akty, sceny i odsłony. Szczególną rolę w utworach dramatycznych odgrywają ujęcia dynamizujące akcję, np. intryga, suspensja.Świat przedstawiony utworu dramatycznego charakteryzuje się silną kondensacją czasu fabuły, rozwijaniem zdarzeń we wciąż aktualizowanej teraźniejszości oraz ograniczeniem w przestrzennym przemieszczaniu się akcji. Rygory kompozycyjne dramatu określane są według jedności trzech zasad: czasu, miejsca i akcji. Dominującą formę wypowiedzi dramatu stanowią dialogi, poprzez które rozwija się akcja.Dramat wyrósł z obrzędów o charakterze religijnym, jego genezę upatruje się przede wszystkim w starogreckich świętach ku czci Dionizosa, w misteriach eleuzyńskich i kulcie zmarłych. Za Arystotelesem przyjmuje się, że bezpośrednim źródłem dramatu była liryka chóralna, w szczególności zaś dytyramb. Poza dramatem satyrowym w starożytności uformowały się dwa podstawowe gatunki dramatu - tragedia i komedia. Średniowiecze zrodziło rozmaite odmiany dramatu liturgicznego oraz gatunki z niego wyrosłe: misterium, miracle, moralitet, intermedium, farsę. Czasy nowożytne przyniosły rozwój gatunków dramatycznych uformowanych w starożytności. Równocześnie pojawiły się nowe gatunki dramatu - tragikomedia, commedia dell'arte. Wiek XVIII dał początek dramatowi mieszczańskiemu, który zrodził takie gatunki jak: komedia łzawa, melodramat. W XIX w. przede wszystkim w okresie realizmu i naturalizmu ukształtował się dramat psychologiczno-obyczajowy oraz różnorodne formy dramatu rozrywkowego (teatr bulwarowy). Od XIX w. stopniowo zacierały się różnice między poszczególnymi gatunkami dramatu. O charakterze dramatu decyduje przynależność do określonej poetyki, np.dramat symboliczny, dramat ekspresjonistyczny. W XX-wiecznej dramaturgii obok kontynuacji form dawniejszych, zwłaszcza realistyczno-naturalistycznych, pojawiło sie wiele nowych odmian, z których najbardziej wykrystalizowane to dramat epicki, dramat poetycki, dramat groteskowy (teatr absurdu).
Anakreontyk (liryka)
krótki utwór literacki o tematyce biesiadnej lub miłosnej; nazwa od imienia greckiego poety Anakreonta. Formą tą posługiwał się m.in. J. Kochanowski, J.A. Morsztyn, F. Kniaźnin
Ballada (liryka)
pieśń o charakterze epicko-lirycznym, nasycona elementami dramatycznymi, opowiadająca o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Rozwój zawdzięcza balladzie szkockiej (XIV-XV w.). W Polsce pierwsze ballady (dumy) pisał J.U. Niemcewicz, a rozkwit osiągnęła w okresie romantyzmu (A. Mickiewicz).
Baśń
epicki utwór ludowy lub oparty na motywach ludowych, obok postaci i zjawisk realistycznych pojawiają się fantastyczne, zawiera często naukę moralną. Ch. Perrault, bracia Grimm, H. Ch. Andersen.
Biografia (epika)
życiorys, opowiadanie o kolejach losu jakiejś osoby, zwłaszcza wybitnej, mające charakter naukowo-historyczny, literacki, panegiryczny lub popularyzatorski.
Commedia dell'arte (dramat)
gatunek ukształtowany we Włoszech, w którym stała jest jedynie zasadnicza treść utworu i skład występujących osób, zmienne są natomiast dialogi. Nie były one zapisywane i tworzenie ich należało do występujących w widowisku aktorów.
Dialog (liryka)
utwór złożony z odrębnych wypowiedzi dwóch lub więcej osób o sztuce, filozofii, polityce itp., nie mający jednak charakteru dzieła dramatyczno-scenicznego. Dialog ukształtował się na pograniczu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa, przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twórcą dialogu był Platon.
Dramat ekspresjonistyczny
Odmiana dramatu synkretycznego, który wbrew przyjętym konwencjom teatru, wprowadza wszystko, co w danej sytuacji jest najlepszym środkiem wyrazu. Nie stroni od efektów dramatu symbolicznego ani naturalistycznego, wprowadza elementy publicystyki, miesza najróżniejsze środki wyrazu.
Dramat epicki
utwór sceniczny składający się z szeregu luźno ze sobą powiązanych scen, które jako całość mają przedstawiać proces społeczny. Dialogi i monologi posuwają akcję nie tylko przez "współudział" w wypadkach, ale także przez relacjonowanie tych zdarzeń.
Dramat groteskowy
zajmuje się sytuacją człowieka współczesnego w świecie, według jego autorów absurdalną. Absurdalność jako element dramatu wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, na który składają się pozornie nie uporządkowane ułamki potocznych rozmów. Nieskładność ta jest zamierzonym efektem artystycznym, wynikającym z przeświadczenia, że porozumienie między ludźmi przestało być możliwe. Gatunek ten często parodiuje inne typy dramatu.
Dramat historyczny
gatunek obejmujący utwory, które czerpią materiał tematyczny z zasobu wiedzy o dziejach danego narodu lub dziejach powszechnych.
Dramat liturgiczny
gatunek dramatyczno-teatralny obejmujący przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów.
Dramat mieszczański
utwór sceniczny związany tematycznie z codziennym życiem mieszczańskim, przedstawiający charaktery i konflikty osadzone w realiach społeczno-obyczajowych, utrzymany w tonacji sentymentalno-dydaktycznej.
Dramat naturalistyczny
utwór, w którym element akcji podlega daleko idącym ograniczeniom, elementem zasadniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środowisko, a konflikty najczęściej są przedstawione jako wynik warunków życia danej grupy społecznej.
Dramat niesceniczny
utwór nie przeznaczony do realizacji scenicznej, zwykle nasycony silnie elementami epickimi lub lirycznymi, o swobodnej kompozycji i silnie rozwiniętym tekście pobocznym, pisany przez autora jako dzieło do czytania, nie respektujące konieczności inscenizacyjnych, konwencji i środków technicznych widowiska teatralnego.
Dramat obyczajowo-psychologiczny
utwór sceniczny o wyraźnie zarysowanej i harmonijnie rozplanowanej akcji, z niewielką liczbą przedstawionych osób. Kontynuuje dorobek dramatu mieszczańskiego, łączy cechy tragedii i komedii. Skupia uwagę na psychologicznych i społecznych konfliktach. Dominującym rodzajem motywacji działań bohatera jest motywacja realistyczna. A. Czechow, H. Ibsen, G. Zapolska, W. Perzyński, St. Żeromski, T. Rittner.
Dramat poetycki
utwór sceniczny znajdujący się w opozycji do norm i konwencji dramatu realistycznego i naturalistycznego. Odznacza się swobodą kompozycyjną, bogactwem nawiązań stylizacyjnych i poetyckością języka. St. Wyspiański, T. Eliot, Z. Herbert, B. Drozdowski, A. Świrszczyńska, J. Styczeń, E. Bryll, H. Bardijewski.
Dramat romantyczny
gatunek dramatyczny ukształtowany w dobie romantyzmu w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, odrzucający regułę trzech jedności. Cechują go fabuła dramatyczna o luźnej kompozycji, swobodne łączenie elementów dramatycznych z epickimi i poetyckimi. Ważną rolę pełni kontrast i łączenie sprzeczności (monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi, wątki realistyczne z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, wzniosłości z rubasznością). W. Hugo, A. de Musset, A. Mickiewicz, Z. Krasiński, J. Słowacki.
Dramat symboliczny
utwór sceniczny, którego główną cechą jest odejście od dosłowności. Świat przedstawiony dramatu nie odzwierciedla konkretnych faktów społecznych. Jego celem jest wyrażenie podstawowych sytuacji humanistycznych. Dramat symboliczny charakteryzuje poetyzacja języka oraz zwrot do wątków baśniowych i historycznych.
Dziennik (epika)
zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, od ściśle dokumentacyjnych, utrwalających bieżące wydarzenia, do takich, które zbliżają się do wypowiedzi literackiej.
Elegia (liryka)
utwór o treści poważnej, refleksyjny, w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów natury egzystencjalnej (przemijanie, śmierć, miłość), pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. W szesnastowiecznej literaturze polskiej występują rozmaite odmiany elegii: miłosna (J. Kochanowski), autobiograficzna (K. Janicki), patriotyczna (F. Karpiński). W poezji dwudziestowiecznej termin elegia zaczął określać utwory o pewnym tonie emocjonalnym, spokojne medytacje (J. Iwaszkiewicz).
Epigramat (liryka)
zwięzły, dowcipny utwór wierszowany o zaskakującej puencie, często o charakterze satyrycznym. Simonides, J. Kochanowski, W. Potocki, A. Mickiewicz, C. Norwid, St.J. Lec.
Epitafium (liryka)
krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego utrzymany w stylu takiego napisu.
Epitalamium (liryka)
utwór poetycki o charakterze panegirycznym napisany z okazji ślubu, pieśń weselna.
Esej (epika)
szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny, zazwyczaj pisany prozą, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący subiektywny, wolny od naukowego rygoryzmu punkt widzenia oraz dbałość o staranny i oryginalny sposób przekazu. Zawiera wiele dygresji a konstrukcja i warstwa językowa podporządkowane są zamierzeniom literackim. Arystoteles, Platon, M. de Montaigne, J. Swift, Wolter, G. Orwell, St. Brzozowski, P. Jasienica, Cz. Miłosz.
Figliki (liryka)
w poezji staropolskiej zwięzły utwór o charakterze żartobliwym lub satyrycznym, w którym zostają podpatrzone przejawy ludzkich zachowań i komiczne sytuacje, przeważnie z życia dworskiego i szlacheckiego. Mianem tym określił Mikołaj Rej zbiór swoich wierszy pokrewnych fraszkom.
Fraszka (liryka)
drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Dawniejsza fraszka operowała przede wszystkim dowcipem sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym. Nazwę gatunku wprowadził z języka włoskiego (frasca - gałązka) Jan Kochanowski, który w swoich Fraszkach (składały się na nie fraszki anegdotyczne, odautorskie, zaczepne, zwierzenia, refleksyjne) ustalił obowiązujący kanon stylistyczny tego gatunku. Odmianą fraszek są figliki.
Gawęda (epika)
gatunek epicki związany z tradycyjną kulturą szlachecką. Pierwotnie była tylko opowieścią ustną wygłaszaną w trakcie biesiady. Odznacza się brakiem konturów kompozycyjnych, aintelektualnym charakterem, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchaczy.
Hymn (liryka)
uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee oraz otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje.
Kazanie
przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych, komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. Kazania bywają wybitnymi utworami literackimi, niekiedy publikowane są ich zbiory (np. Kazania Piotra Skargi).
Komedia (dramat)
gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce, żywej akcji i zazwyczaj pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób wady i przywary ludzkie; często przesycony satyrą społeczną, polityczną, obyczajową. Początek dały pieśni ku czci Dionizosa, rozwinięte w rodzaj pamfletu politycznego i obyczajowego.
Komedia charakterów (dramat)
utwór, w którym na plan pierwszy przed akcję wysuwają się sylwetki moralne i psychologiczne bohaterów. Postaci zarysowane w komedii charakterów są zwykle podporządkowane jednej cesze charakteru lub namiętności, która kieruje ich czynami i określa ich stosunki z otoczeniem. Molier Skąpiec.
Komedia intrygi (dramat)
odmiana komedii sytuacyjnej o żywej akcji, której siłę napędową stanowią intrygi postaci. Spiętrzające się w sposób niezwykły omyłki, zaskoczenia i podstępy prowadzą do niespodziewanego rozwiązania zagmatwanych konfliktów. F. Zabłocki Fircyk w zalotach.
Komedia mięsopustna (dramat)
wesoły utwór dialogowy o charakterze farsowo-błazeńskim. Forma uprawiana zwłaszcza w teatrze jarmarcznym.
Komedia obyczajowa (dramat)
forma komedii satyrycznej obejmująca utwory, w których przedmiotem ośmieszającego przedstawienia jest obyczajowość określonego środowiska społecznego, obowiązujące w nim konwencje, motywacje postaw, przywary moralne jego przedstawicieli, przesądy itp. G. Zapolska Moralność Pani Dulskiej.
Komedia rybałtowska (dramat)
anonimowy utwór głównie o charakterze satyrycznym, posługujący się chwytami jarmarcznej farsy, często wulgarnej błazenady, rubaszny, pisany dosadnym językiem.
Komedia satyryczna (dramat)
utwór komediowy ośmieszający zjawiska społeczne danego miejsca i czasu, instytucje, modę, zepsucie obyczajów, konwencje zachowań i mowy.
Komedia sytuacyjna (dramat)
jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian komedii obejmująca utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akcja obfitująca w konflikty, powikłania sytuacyjne, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji, zaskakujące zarówno bohaterów w niej uczestniczących jak i widzów. A. Fredro Damy i huzary.
Kronika (epika)
opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się chronologicznego porządku wydarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy panegirycznymi.
Madrygał (liryka)
krótki wiersz miłosny, ukształtowany w poezji włoskiej, zawierający wyszukany i dowcipnie przesadny komplement, adresowany do kobiety, nasycony motywami bukolicznymi. W Polsce uprawiany w okresie baroku i związany przede wszystkim z kulturą dworską.
Misterium (dramat)
utwór o charakterze religijnym, tematycznie związany przede wszystkim z Nowym Testamentem. Charakterystyczna dla misterium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wzystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, wplatanych w roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok zdarzeń (Mikołaj z Wilkowiecka Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim).
Monografia (epika)
obszerna rozprawa, dążąca do wyczerpującego i wielostronnego przedstawienia wybranego kręgu zagadnień. Jedna z podstawowych form wypowiedzi w naukach humanistycznych.
Moralitet (dramat)
utwór alegoryczny o treści moralistycznej. Zasadniczymi jego postaciami były personifikowane pojęcia walczące o duszę człowieka, np. Dobro i Zło.
Nowela (epika)
krótki utwór prozą o zwięzłej, jednowątkowej fabule i wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą. Początki sięgają antyku (Owidiusz Metamorfozy). Boccaccio, G. de Maupassant, L. Tołstoj, A. Czechow, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, St. Żeromski.
Oda (liryka)
utwór wierszowany (najczęściej stroficzny) o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. Za twórcę ody uważany jest starogrecki poeta Pindar. Chętnie posługiwano się tym gatunkiem literackim w epoce oświecenia i romantyzmu. Również w poezji współczesnej poeci sięgają do ody, np. formę ody ma wiersz Juliana Tuwima Do prostego człowieka. Horacy, J. Kochanowski, I. Krasicki, St. Trembecki, A. Naruszewicz.
Opowiadanie (epika)
utwór niewielkich rozmiarów o prostej, zazwyczaj jednowątkowej fabule, różniący się od noweli daleko posuniętą swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji, partii opisowych i refleksyjnych, a często także eksponowaniem osoby narratora i okoliczności towarzyszących narracji.
Pamiętnik (epika)
opowiadanie z pewnym dystansem czasowym o wydarzeniach, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Pamiętnik o swobodnej budowie i najczęściej niewielkich rozmiarów zwykło się nazywać wspomnieniami.
Poemat (liryka)
dłuższy utwór wierszowany o charakterze epickim lub epicko-lirycznym. Rozróżniamy kilka rodzajów poematów: opisowy, dydaktyczny, heroikomiczny, dygresyjny.
Poemat dydaktyczny
utwór o charakterze rozprawy pouczającej, nasycony silnie elementami opisowymi, zawierający niekiedy samodzielne epizody fabularne. F.K. Dmochowski Sztuka rymotwórcza.
Poemat dygresyjny
gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym, mający fragmentaryczną i pozbawioną rygorów kompozycję, złożony z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. J. Słowacki Beniowski.
Poemat epicki
epos, rozbudowany utwór, zazwyczaj wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.
Poemat filozoficzny
wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej lub światopoglądowej.
Poemat heroikomiczny
utwór będący parodią eposu bohaterskiego, oparty na sprzeczności między patetycznym stylem narracji eposu przystosowanym do opiewania heroicznych czynów a błahą i przyziemną tematyką. I. Krasicki Myszeida.
Poemat liryczny
utwór poetycki, przeważnie afabularny, którego tematem są osobiste doznania, refleksje, wrażenia lub obrazy przyrody. Odznacza się swobodną kompozycją i bogactwem środków stylistycznych, które służą wyrażeniu przeżyć i przemyśleń podmiotu utworu.
Poemat opisowy
utwór wierszowany, którego świat przedstawiony konstytuowany jest głównie przez motywy statyczne. Zasadniczą formą wypowiedzi w utworach tego gatunku stanowi opis. Ich tematyka obejmuje najczęściej zjawiska przyrody, życie wiejskie, prace rolnicze, krajobrazy, zabytki kultury. Opisowi towarzyszy element dyskursu filozoficznego. S. Trembecki Sofiówka.
Poemat prozą
utwór o tematyce refleksyjnej lub osobistej, mający zwartą, wyrazistą kompozycję, nie poddany rygorom mowy wierszowanej, często jednak swobodnie rytmizowany.
Powieść (epika)
utwór prozą, o rozbudowanej fabule i różnorodnej tematyce, fikcyjnym charakterze świata przedstawionego.
Powieść autobiograficzna
powieść, której fabuła osnuta jest na wydarzeniach z życia autora, a jej bohater stanowi literacką transformację osoby twórcy. Od autobiografii różni się tym, że występują w niej elementy fikcji literackiej, fabuła zaś jest wyraziście zorganizowana.
Powieść biograficzna
przedmiotem jest życie osoby historycznej, męża stanu, artysty. Zwykle opowiada o autentycznych wydarzeniach, od biografii różni się tym, że tworzy pewną supozycję psychologii bohatera, wprowadza jego wypowiedzi nie mające potwierdzenia w dokumentach, a życiorys traktuje jako zamkniętą i zorganizowaną fabułę.
Powieść brukowa
powieść adresowana do najmniej wybrednego czytelnika, przyjmująca bądź postać tzw. powieści z życia wyższych sfer, bądź wyzyskująca wątki sensacyjne. Często publikowana w odcinkach w wielonakładowych pismach.
Powieść dziennik
jedna z głównych odmian powieści w pierwszej osobie. Narracja kształtowana jest na wzór dziennika, zwłaszcza intymnego, nie stanowi więc wypowiedzi ciągłej, rozpada się na zespół oznaczonych datą zapisów ułożonych w porządku chronologicznym.
Powieść epistolarna
jest gatunkiem typowym dla przełomu wieków XVIII i XIX. Składa się z fikcyjnej korespondencji, która uzewnętrznia przeżycia autorów listów i ich bohaterów (narrator powieści epistolarnej zostaje pozornie wyeliminowany przez autorów listów). Zbiór listów stopniowo ujawnia fabułę, niespójną zresztą, współkształtowaną przez typowe dla okazjonalnej korespondencji skojarzenia.
Powieść fantastyczna
świat przedstawiony jest kształtowany w ten sposób, że odbiega od tego, co w danej kulturze uznaje się za rzeczywiście istniejące, przy czym światu temu przypisuje się w toku narracji realny byt. Powieść fantastyczna wykorzystuje często tradycyjne wątki baśniowe, ludowe, a także przewidywania naukowo-techniczne.
Powieść gotycka
powieść opisująca niezwykłe wydarzenia, dziejące się zazwyczaj w średniowieczu, w gotyckim zamku, w atmosferze tajemniczości, zwykle z obfitym udziałem istot nadprzyrodzonych.
Powieść grozy
powieść o bujnej fabule i wyszukanych efektach, która ma pobudzać strach w czytelniku.
Powieść historyczna
akcja toczy się w epoce minionej, zwykle respektuje prawdę historyczną, łączoną z elementami fikcyjnymi. Ukazuje losy postaci uwikłane w historię. Rozwój przebiega od formy realistycznej (H. Sienkiewicz, B. Prus) przez pogranicze eseju (Wł. Terlecki) po fantastykę historyczną (T. Parnicki, E. Orzeszkowa, H. Balzac).
Powieść kryminalna
jedna z głównych odmian współczesnej powieści rozrywkowej. Charakteryzuje się spoistą i dynamiczną akcją, rozwijającą się w porządku poszukiwań, które prowadzą do ustalenia, kto jest sprawcą przestępstwa. Właściwym bohaterem jest osoba prowadząca dochodzenie, a zasadniczą kwestią rozwiązanie zagadki.
Powieść łotrzykowska
romans awanturniczy z silnie uwydatnioną postacią przebiegłego włóczęgi-oszusta, którego losy dają okazję do przedstawienia satyrycznego obrazu epoki.
Powieść obyczajowa
powieść społeczna, charakterystyczna dla prozy realistycznej, w której ukazywany jest obraz jakiegoś środowiska wraz z losami bohaterów dla niego reprezentatywnymi. L. Tołstoj, E. Orzeszkowa, H. Balzac.
Powieść podróżnicza
powieść, na której fabułę składają się przygody w czasie podróży, najczęściej do krajów egzotycznych. J. Verne, A. Szklarski.
Powieść poetycka
utwór epicko-liryczny będący odmianą poematu epickiego, ukształtowany w epoce romantyzmu. Cechuje się fragmentarycznością akcji i luźną budową. Fabuła nasycona jest elementami dramatycznymi i odznacza się silnie zsubiektywizowanym opowiadaniem i opisem. Bohaterem jest outsider i buntownik.
Powieść psychologiczna
powieść, która zakłada przedstawienie życia wewnętrznego postaci, skoncentrowana na jego przeżyciach, wyobrażeniach, odczuwaniu. M.M. de Lafayette Księżna de Cleves, M. Proust W poszukiwaniu straconego czasu.
Powieść radiowa
powieść dostosowana do środków, jakimi dysponuje radio. Zazwyczaj pozbawiona tekstu narracyjnego, stanowi cykl słu...
zielna29