Zbrodnia i kara-Dostojewski.doc

tytuł: "ZBRODNIA I KARA" 178

autor: FIODOR DOSTOJEWSKI

PRZEŁOŻYŁ CZESŁAW JASTRZĘBIEC-KOZŁOWSKI

WARSZAWA 1984 PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY

Tytuł oryginału: "źPRIESTUPLENIJE I NAKAZANIJE"

Okładkę i obwolutę projektował TADEUSZ PIETRZYK

Opracowanie typograficzne WACŁAW WYSZYŃSKI

(c) Copyright for the Polish edirion by Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, 1957, 1964. ISBN 83-06-00889-8

ZBRODNIA I KARA

POWIEŚĆ W SZEŚCIU CZĘŚCIACH Z EPILOGIEM

CZĘŚĆ PIERWSZA

W początku lipca pod wieczór niezwykle upalnego dnia pewien młodzieniec wyszedł na ulicę ze swej izdebki, którą podnajmował od lokatorów przy uliczce S-ej, i powoli, jakby niezdecydowany, skierował się ku mostowi K-mu. Na schodach szczęśliwie uniknął spotkania ze swoją gospodynią. Jego izdebka mieściła się tuż pod dachem wysokiej, pięciopiętrowej kamienicy i bardziej przypominała szafę niż mieszkanie. Gospodyni zaś, od której wynajmował tę izdebkę, wraz z obiadem i obsługą, zajmowała mieszkanie oddzielne, o piętro niżej; i za każdym razem, gdy wychodził na ulicę, koniecznie musiał przejść mimo jej kuchni, prawie zawsze na oścież otwartej na schody. I za każdym razem, przechodząc mimo, młodzieniec doznawał jakiegoś chorobliwego uczucia lęku, które go napełniało wstydem i wywoływało grymas. Już dużo był winien gospodyni i obawiał się ją spotkać. Nie znaczy to, by był tak tchórzliwy i zahukany, wręcz przeciwnie, lecz od pewnego czasu był w stanie jakiegoś rozdrażnienia i napięcia podobnego do hipochondrii. Tak dalece pogrążył się w sobie, tak stronił od ludzi, że w ogóle lękał się wszelkiego spotkania, nie tylko z gospodynią. Gnębiło go ubóstwo; ale nawet te trudne warunki ostatnio przestały mu ciążyć. Swymi bieżącymi sprawami zupełnie przestał, zupełnie nie chciał się zajmować. Właściwie, wcale gospodyni się

^łh&Bfrljsa^.&is "ISst^ihSłis-s^-.i^dl

uH^^^^gt^a -g-pfg-.s^l-s-lll^s-- s.l.ii li-

^ ^••aay§ §li |s S S S § ^••3 e^ •s-o"-R-s aS-.^sg-s N a^^BS-o g-•"l^^3!^^! o. ^3. saga ^s^isGgR-^-^NEs-gg ^ osgw-os" " § s o.^ś s § g ^ ^•8" a S 2'° y  o-s -s- R-5-R" s o •s' a a.- 3  s' •s-"-i0 ^3 l ;Sl;1'i

• H""

wierzył tym swoim marzeniom i tylko podjudzał się ich potwornym, ale i kuszącym zuchwalstwem. Teraz zaś, po upływie miesiąca, już zaczynał patrzeć na to inaczej i wbrew wszystkim przekornym monologom o własnej bezsile i niezdecydowaniu jakoś mimo woli przywykł już poczytywać "potworne" marzenie za realny plan, chociaż w dalszym ciągu nie wierzył sobie. Ot i teraz szedł dokonać próby swego planu i z każdym krokiem wzruszenie jego rosło coraz gwałtowniej. Z zamierającym sercem, z nerwowym drżeniem podszedł do olbrzymiej kamienicy, z jednej strony wychodzącej na kanał, z drugiej zaś na ulicę W-ą. Dom ten składał się z samych małych mieszkanek, a najmowali je różni rękodzielnicy, krawcy, ślusarze, kucharki, jacyś tam Niemcy, własnym przemysłem żyjące panny, drobni urzędnicy i tak dalej. Wchodzący i wychodzący przesmykiwali się raz po raz pod obydwiema bramami i na obydwu podwórkach. Pracowali tutaj trzej czy czterej Stróże. Młodzieniec bardzo był rad, że nie spotkał żadnego z nich, i niepostrzeżenie przemknął się zaraz z bramy na prawo, na schody. Schody były ciemne i ciasne, "kuchenne", ale on to wszystko już przedtem wiedział i zbadał, i całe to otoczenie dogadzało mu: w takich mrokach nawet ciekawskie spojrzenie nie było niebezpieczne. "Jeżeli tak się boję teraz, to cóż by to było, gdyby rzeczywiście doszło do tego?..." - pomyślał mimo woli, idąc na czwarte piętro. Tutaj zatarasowali mu drogę wysłużeni żołnierze-tragarze, wynoszący meble z jednego z mieszkań. Już wiedział, że mieszkanie to zajmuje pewien familijny Niemiec, urzędnik z rodziną. "Więc Niemiec się teraz wyprowadza; więc na czwartym piętrze, na tych schodach i na tym podeście pozostanie przez jakiś czas tylko jedno zajęte mieszkanie - staruchy... To dobrze... na wszelki wypadek..." - pomyślał znowu i zadzwonił do drzwi staruszki. Dzwonek dżwięknął wątle, jakby był z blachy, a nie z miedzi. Wszystkie mieszkania w takich domach miewają takie dzwonki. Już nie pamiętał tego osobliwego dżwięczenia, więc teraz mu jakby coś przypominało, coś jasno ukazało... Drgnął cały: widać zanadto osłabły mu nerwy tym razem. Po chwili drzwi się uchyliły nieznacznie; przez malutką szparkę lokatorka oglądała przybysza z widoczną nieufnością, tak że można było dostrzec tylko jej błyszczące w ciemności oczka. Lecz zobaczywszy na podeście dużo ludzi, nabrała otuchy, 12

i otworzyła zupełnie. Młodzieniec przestąpił próg ciemnej sionki, przedzielonej przepierzeniem, za którym mieściła się maleńka kuchnia. Stara stała przed nim w milczeniu i patrzała na niego pytająco. Była to drobniutka, sucha starowinka, w wieku jakich sześćdziesięciu lat, z ostrymi, złymi oczkami, z malutkim, spiczastym nosem, bez chustki na głowie. Płowe, ledwie siwizną przyprószone włosy były tłusto nasmarowane olejem. Cienka i długa szyja, podobna do kurzej nogi, była omotana jakimiś flanelowymi galgankami, a z ramion, mimo upału, zwisała zniszczona i pożółkła salopka na futrze. Staruszka raz po raz kaszlała i postękiwała. Widocznie młodzieniec spojrzał na nią jakoś osobliwie, bo i w jej oczach mignęła naraz uprzednia nieufność. - Raskolnikow, student. Byłem już u pani przed miesiącem - pośpieszył mruknąć młody człowiek z półuklonem, przypomniawszy sobie, że należy być grzeczniejszym. - Pamiętam, mój dobrodzieju, bardzo dobrze pamiętam, żeś już był - dobitnie rzekła staruszka, wciąż nie spuszczając pytających oczu z jego twarzy. - Więc właśnie... I znowu w takiej sprawie... - ciągnął Raskolnikow, trochę zmieszany i zdziwiony nieufnością starej. "A może ona zawsze jest taka, tylko zeszłym razem nie zauważyłem" - pomyślał z nieprzyjemnym uczuciem. Stara milczała jakby w zamyśleniu, potem usunęła się i wskazawszy drzwi do pokoju, rzekła puszczając gościa naprzód : - Proszę wejść, dobrodzieju.

Nieduży pokój, do którego wszedł młodzieniec, pokój z żółtą tapetą, z geranium i muślinowymi firaneczkami na oknach, był w tej chwili jaskrawo oświetlony zachodzącym słońcem. "Więc i wtedy także będzie świeciło słońce!..." - mimochodem błysnęło w umyśle Raskolnikowa. Szybkim spojrzeniem obrzucił wszystko w pokoju, ażeby w miarę możności zbadać i zapamiętać rozkład. Lecz w pokoju nie było nic szczególnego. Na umeblowanie, bardzo stare, brzozowe, składała się kanapa z olbrzymim, giętym drewnianym oparciem, owalny stół przed kanapą, między oknami gotowalnia ze zwierciadełkiem, krzesła pod ścianami i dwa czy trzy groszowe obrazki w żółtych ramkach, przedstawiające niemieckie panienki z ptaszkami w ręku - oto i wszystko. W kącie przed 13

niewielkim świętym obrazem paliła się lampka oliwna. Wszystko było nader schludne: mebte i podłogi wyszorowane do połysku, wszystko lśniło. "To robota Lizawicty - pomyślał młodzieniec. - Ani pyłku nie znalazłbyś w całym mieszkaniu. Tylko u'złych i starych wdów bywa tak czysto" - ciągnął w duchu Raskolnikow i ciekawie zerknął na perkalikową zasłonę przed drzwiami do drugiej malutkiej izdebki, gdzie stało łóżko starej i komoda, a dokąd jeszcze nigdy nie zaglądał. Cale mieszkanie składało się z tych dwu pokoi. - O co chodzi? - surowo rzekła stara wchodząc i znowu stając przed nim tak, żeby mu patrzeć prosto w twarz. - Przyniosłem zastaw, proszę! - I wydobył z kieszeni stary, płaski srebrny zegarek.' Na kopercie wyryty był globus. Łańcuszek był stalowy. - Ale przecież już minął termin poprzedniego zastawu. Przedwczoraj upłynął miesiąc. - Zapłacę pani procenty za jeszcze jeden miesiąc; proszę mieć trochę cierpliwości. - A, mój dobrodzieju, to zależy od mojej dobrej woli, czy mieć cierpliwość, czy też zaraz sprzedać tę twoją rzecz. - Za zegarek dużo dostanę, Alono Iwanowno?

- Et, przynosisz byle co, nic to pewnie niewarte. Za pierścionek dałam d zeszłym razem dwa papierki, a u jubilera można i nowy taki dostać za półtora rubla. - Niech pani da ze cztery ruble, wykupię na pewno, to zegarek ojcowski. Wkrótce dostanę pieniądze. - Półtora rubelka i procent z góry, jeżeli pan chce.

- Półtora rubla! - zawołał młodzieniec.

- Jak się panu podoba. - I starucha podała mu zegarek z powrotem. Młody człowiek wziął go i tak się rozzłościł, że już miał odejść, lecz natychmiast się pomiarkowal na myśl, że już więcej nie ma dokąd pójść i że zresztą przybył tutaj jeszcze w jednej sprawie. - Niech pani daje!-rzekł grubiańsko.

Stara sięgnęła do kieszeni po klucze i poszła do drugiego pokoju za zasłonę. Młodzieniec, zostawszy sam pośrodku pokoju, ciekawie nasłuchiwał i kombinował. Usłyszał, jak stara otwiera komodę. "To zapewne górna szuflada - medytował. - A więc klucze nosi w prawej kieszeni... Wszystkie w jednym pęku, na stalowym kółeczku... Jeden z kluczy jest 14

ze trzy razy większy od reszty, ma karbowane piórko; jest oczywiście nie od komody... To znaczy, że jest jeszcze jakaś szkatułka czy skrzynka... To ciekawe. Skrzynki zawsze miewają takie klucze... Swoją drogą, jakie to wszystko podłe..." Stara wróciła. - Oto masz, mój dobrodzieju. Licząc po dziesiątce miesięcznie od rubla, za półtora rubla należy mi się piętnaście kopiejek, za miesiąc z góry. A za poprzednie dwa ruble jeszcze mi się należy, wedle tegoż rachunku, z góry dwadzieścia kopiejek. Czyli razem trzydzieści pięć. Więc teraz dostaniesz za zegarek ogółem rubla i piętnaście kopiejek. Oto są. - Jak to! Więc teraz tylko rubel piętnaście?

- Ano tak.

Młodzieniec nie wdawał się w spory i wziął pieniądze. Patrzał na starą i nie spieszył się z odejściem, jakby chciał jeszcze coś powiedzieć czy zrobić, tylko sam nie wiedział, co mianowicie... - Możliwe, Alono Iwanowno, że w najbliższych dniach przyniosę jeszcze jedną rzecz... srebrną... ładną... papierośnicę... jak tylko zwróci mi ją przyjaciel... Zmieszał się i umilkł.

- Ha, to wtedy pomówimy o tym, dobrodzieju.

- Żegnam panią... A pani wciąż sama siedzi w domu? Siostry nie ma? - zapytał możliwie najswobodniej, wychodząc do sionki. - A co ci do niej, mój dobrodzieju?

- Ależ nic, oczywiście. Tak sobie zapytałem. A pani zaraz... Do widzenia, Alono Iwanowno! Raskolnikow wyszedł, na dobre stropiony. Uczucie to wciąż się potęgowało. Na schodach kilkakrotnie nawet przystawał, jakby czymś znienacka zaskoczony. A w końcu, już na ulicy, wykrzyknął: - O Boże! Jakie to wszystko obmierzłe! I czyż naprawdę, czy naprawdę ja... Nie, to nonsens, to niedorzeczność!- dorzucił stanowczo. - I czy rzeczywiście coś tak okropnego mogło mi przyjść do głowy? Tak czy owak, do jakiej podłości zdolne jest moje serce! Bo to przede wszystkim podle, paskudne, wstrętne, wstrętne!... A ja, przez cały miesiąc... Ale nie mógł wyrazić ani słowami, ani okrzykami swego wzburzenia. Bezgraniczna odraza, która zaczynała gnębić i tra-15

pić jego serce już wtedy, gdy dopiero szedł do staruchy, wzmogła się teraz do takich rozmiarów i nabrała takiej wyrazistości, że nie wiedział, gdzie się podziać od tej udręki. Szedł chodnikiem jak pijany, nie widząc przechodniów i potrącając ich, a opamiętał się dopiero na następnej ulicy. Rozejrzawszy się, spostrzegł, że stoi koło szynkowni, do której zstępowało się z chodnika po schodkach w dół, do sutereny. Z drzwi wychodziło właśnie dwóch pijaków; podtrzymując się wzajemnie .i wymyślając sobie, gramolili- się na ulicę. Niewiele myśląc Raskolnikow od razu zszedł na dół. Dotychczas nigdy jeszcze nie wstępował do szynkowni, ale teraz kręciło mu się w głowie, a na dobitkę nękało go palące pragnienie. Zachciało mu się Wypić zimnego piwa, tym bardziej że swoje nagłe osłabienie przypisywał głodowi. Usiadł w ciemnym i brudnym kącie, za lepkim stolikiem, kazał sobie podać piwa i łapczywie wychylił pierwszą szklankę. Od razu poczuł ulgę, a myśli się przejaśniły. "Wszystko to są głupstwa - rzekł sobie z otuchą - i wcale nie było powodu tak się przejmować! Po prostu osłabienie fizyczne! Wystarczy szklanka piwa, kawałek sucharka - i oto w jednej chwili umysł się wzmacnia, myśl staje się jasna, zamiary nabierają tężyzny! Tfu, jakież to wszystko marne!..." Ale mimo to pogardliwe splunięcie patrzał już wesoło, jak gdyby nagle wyzwolony od jakiegoś okropnego brzemienia, i przyjaźnie mierzył okiem obecnych. Jednak i w tej chwili mgliście przeczuwał, że całe to optymistyczne nastawienie również jest chorobliwe. W szynkowni o tej porze pozostawało niewiele gości. Oprócz tych dwóch pijaków, z którymi się zetknął na schodkach, tuż za nimi wytoczyła się jeszcze cała gromada, jakieś pięć osób, z dziewczyną i z harmonią. Po ich wyjściu zrobiło się cicho i przestronne. Pozostali: jeden podchmielony, ale nie zanadto, siedzący nad piwem, z wyglądu mieszczanin, oraz jego towarzysz, otyły, siwobrody drągal w kożuszku, mocno zawiany; ten drzemał na ławce i z rzadka, nagle, jak gdyby zbudzony ze snu, zaczynał strzelać z palców rozstawiwszy ręce i podrzucać górną częścią tułowia nie Wstając z ławki, przy czym nucił jakieś banialuki, usiłując przypomnieć sobie wiersze w rodzaju: Cały rok pieściłem żonę, Ca-ły rok pieś-ci-łem żo-nę...

16

Albo raptem, znowu się przecknąwszy:

Raz na miasto się wybrałem, Dawną miłą swą spotkałem...

Ale nikt nie podzielał jego rozanielenia; milkliwy jego towarzysz patrzył na wszystkie te wybuchy nawet wrogo i nieufnie. Był tu jeszcze jeden człowiek, wyglądający na emeryta. Siedział na uboczu, przed swoją flaszką, z rzadka łykał jeden haust i rozglądał się dookoła. On także wydawał się czymś wzburzony. II

Raskolnikow nie był przyzwyczajony do tłumu i jakeśmy już powiedzieli, unikał wszelkiego towarzystwa, zwłaszcza w ostatnich czasach. Ale teraz pociągnęło go nagle do ludzi. Dokonywało się w nim coś nowego, a zarazem budziła się potrzeba obcowania z ludźmi. Tak go wymęczył ten cały miesiąc ostrej udręki i ponurego podniecenia, że chciał bodaj przez chwilę zaczerpnąć powietrza w innym świecie, jakimkolwiek bądź; i bez względu na całe niechlujstwo otoczenia z przyjemnością siedział teraz w szynkowni.

Gospodarz lokalu był w innej izbie, ale często wchodził tutaj, do izby głównej, skądś do niej zstępując po schodkach, przy czym ukazywały się najsampierw jego eleganckie lakierowane buty z dużymi czerwonymi wyłogami. Miał na sobie spencerek i okropnie zapuszczoną czarną, atłasową kamizelkę, był bez krawata, a cała jego twarz zdawała się naoliwiona niby żelazna kłódka. Za szynkwasem stal czternastoletni może wyrostek, drugi zaś, młodszy chłopiec, usługiwał, gdy goście czego zażądali. Stały talerzyki z mizerią, czarnymi sucharkami i na dzwonka pokrajaną rybą; wszystko to pachniało nader niezachęcająco. Nieznośnie duszne powietrze sprawiało, że trudno tu było wysiedzieć, a wszystko było tak przepojone odorem okowity, że miało się wrażenie, iż od samego tego zaduchu można w ciągu pięciu minut stać się pijanym. Niekiedy spotykamy ludzi zupełnie nam obcych, którymi zaczynamy się interesować od pierwszego wejrzenia, jakoś raptownie, znienacka, zanim choć słowem się do nich odezwie-Liczna

my. Właśnie takie wrażenie wywari na Raskolnikowie ów gość, który siedział opodal i przypominał emerytowanego urzędnika. Później młodzieniec kilkakrotnie uprzytomnił sobie to pierwsze wrażenie, ba, przypisywał je przeczuciu. Ustawicznie popatrywał na urzędnika naturalnie i z tego powodu, że tamten również uparcie na niego patrzał i najwidoczniej miał chętkę wdać się z nim w rozmowę. Na resztę zaś obecnych, nie wyłączając i gospodarza, urzędnik patrzał z obojętnością i nawet ze znudzeniem, a jednocześnie z odcieniem jakiejś lekceważącej wyższości, niby na ludzLnizszego stanu i poziomu, z którymi nie warto się zadawaćaBył to człowiek już po pięćdziesiątce, średniego wzrostu i krępej budowy, szpakowaty, z dużą łysiną, z twarzą nalaną wskutek ciągłego pijaństwa, żółtą, aż zielonkawą, z nabrzmiałymi powiekami, spoza których błyszczały malutkie jak szparki, ale żywe, przekrwione oczki. Lecz było w nim coś bardzo dziwnego; w jego wzroku świeciła jakaś egzaltacja - kto wie, może by się znalazła i roztropność, i rozum - ale zarazem migało chwilami jak gdyby szaleństwo. Ubrany był w stary, do cna obszarpany frak, z poobrywanymi guzikami; tylko jeden trzymał się jeszcze z biedą, i na ten jeden guzik urzędnik się zapinał, widać przez resztkę dbałości o pozory. Spod nankinowej kamizelki sterczał półkoszulek, zmię-toszony, wybrudzony i zalany. Twarz była po urzędniczemu ogolona, lecz tak już dawno, że gęsto zaczynała występować sinawa szczeć. A i w jego sposobie bycia zaznaczała się rzeczywiście jakaś urzędnicza stateczność. Ale teraz był w rozterce, burzył sobie włosy, a od czasu do czasu ruchem przygnębienia ujmując głowę obiema rękoma, kładł dziurawe łokcie na zalanym i lepkim stole. W końcu spojrzał na Raskolnikowa wprost, po czym przemówił głośno i dobitnie: - A czy mi wolno, łaskawy panie, zwrócić się do niego z rozmową pełną przyzwoitości? Albowiem jakkolwiek nie wygląda pan teraz imponująco, wszelakoż moje doświadczenie wyróżnia w panu człowieka wykształconego i do trunków nie-nawykłego. Sam zawsze czciłem wykształcenie, połączone z zaletami serca, ponadto zaś mam honor być radcą tytularnym. Marmieładow - takie nazwisko; radca tytularny. Ośmielę się zapytać: pan był w służbie państwowej? - Nie, studiuję... - odparł młody człowiek, trochę zdziwiony i tym osobliwym górnolotnym stylem, i okolicznością, 18

że się do niego zwrócono tak wręcz, prosto z mostu. Choć niedawno pragnął przelotnie jakiegokolwiek bądź zetknięcia się z ludźmi, jednak teraz przy pierwszym istotnie zwróconym do siebie słowie nagle poczuł znowu zwykłą, gniewną i przykrą odrazę do każdego obcego, który się otarł albo dopiero chciał się otrzeć o jego osobowość. - Więc student lub były student!-wykrzyknął urzędnik.-Właśnie tak sobie pomyślałem! Doświadczenie, szanowny panie, niejednokrotne doświadczenie! - i na znak uznania przytknął sobie palec do czoła. - Był pan studentem, czyli zgłębiał dziedzinę wiedzy! Pan pozwoli... Tu wstał, zachwiał się, zagarnął swą butelkę, szklaneczkę i przysiadł się do młodzieńca, nieco na ukos od niego. Był pijany, ale mówił potoczyście i wartko, z rzadka tylko tracąc tu i ówdzie wątek i kołując.. Na Raskolnikowa rzucił się wprost zachłannie, jak gdyby i on także przez cały miesiąc z nikim nie rozmawiał. - Łaskawy panie - zagaił niemal uroczyście - ubóstwo nie jest występkiem, to fakt. Wiem "dobrze, że i pijaństwo nie jest cnotą; tym ci gorzej. Ale nędza, szanowny panie, nędza - to występek. W biedzie człowiek jeszcze zachowuje szlachetność wrodzonych uczuć, natomiast w nędzy - nikt i nigdy. Za nędzę-nie powiem nawet, by kijem wypędzano, ale wprost miotłą wymiatają z ludzkiego towarzystwa, ku tym większej zniewadze. I słusznie, albowiem w nędzy ja pierwszy gotów jestem sam siebie znieważać. I stąd trunkowość! Szanowny panie, przed miesiącem małżonkę moją obił pan Le-bicziatnikow, a moja małżonka-to nie to, co ja! Rozumie pan? Pozwolę sobie zapytać jeszcze, ot, po prostu z ciekawości: czy szanownemu panu zdarzało się nocować na Newie, na bcriinkach z sianem? - Nie, nie zdarzało się - odparł Raskolnikow. - Cóż to takiego? - No, a ja właśnie stamtąd, i to już piątą noc... Nalał sobie do szklaneczki, wypił i zamyślił się. W rzeczy samej, na jego ubraniu i nawet we włosach widniały gdzieniegdzie żdziebelka siana. Było bardzo prawdopodobne, że od pięciu dni nie rozbierał się i nie myl. Zwłaszcza ręce miał brudne, zasmolone, czerwone, z czarnymi paznokciami. Jego gadanina ściągnęła na siebie ogólną uwagę, zresztą

19

ospałą. Smarkacze za szynkwasem zachichotali. Gospodarz specjalnie bodaj zeszedł z górnego pokoju, żeby posłuchać "żartownisia", i siadł opodal, ziewając leniwie, lecz z dostojeństwem. Widocznie Marmieładow był tu znany od dawna. A i zamiłowania do hałaśliwych rozpraw nabył przypuszczalnie wskutek częstych szynkownianych rozmów z różnymi nieznajomymi.' Czasem ten nawyk przeistacza się u alkoholików w prawdziwą potrzebę, szczególnie zaś u tych, których w domu traktuje się szorstko i którymi się pomiata. Dlatego też w kompanii pijaków usiłują oni zawsze jakby zdobyć sobie usprawiedliwienie, gdy się zaś uda, to i szacunek. - Ty, żartowniś! - gromko rzekł gospodarz. - A czemu nie pracujesz, czemu nie służysz, skoroś urzędnik? - Czemu nie służę, szanowny panie? - podchwycił Marmieładow zwracając się wyłącznie do Raskolnikowa, jakby to on zadał mu pytanie - czemu nie jestem w służbie? A czyż serce moje nie boleje nad tym, że się czołgam bezowocnie? Gdy przed miesiącem pan Lebieziatnikow własnoręcznie pobił moją małżonkę, a ja leżałem pijaniuteńki, czyżem nie cierpiał? Daruj, młodzieńcze: czy d się trafiało... hm... na przykład zabiegać o pożyczkę beznadziejnie? - Owszem... ale niby jak to: beznadziejnie?

- To znaczy z beznadziejnością całkowitą, z góry wiedząc, że z tego nic nie będzie. Oto na przykład pan wie z góry i niezachwianie, że ten a ten człowiek, ten a ten wysoce prawo- myślny i wysoce użyteczny obywatel za żadne skarby pieniędzy panu nie da, bo i po cóż - pytam - miałby dać? Przecie wie, że mu nie zwrócę. Ze współczucia? Ależ pan Lebieziatnikow, który śledzi rozwój mych myśli, tłumaczył świeżo, że w naszych czasach współczucie zostało zakazane nawet przez naukę, i tak się już dzieje w Anglii, gdzie panuje ekonomia polityczna. Więc po cóż, pytam, miałby dać? Otóż, z góry wiedząc, że nie da, pan mimo to wybiera się w drogę i... - W jakimże celu? - wtrącił Raskolnikow.

- Dobrze, a jeżeli nie ma już do kogo, nie ma już dokąd pójść! Przecie koniecznie trzeba, żeby każdy człowiek mógł choć dokądkolwiek pójść. Albowiem bywają takie dnie, kiedy nieodzownie trzeba pójść, choć gdziekolwiek bądź! Gdy córka moja po raz pierwszy wyszła z żółtym biletem, i ja także poszedłem wtedy... gdyż moja córka legitymuje się żółtym bile-20

tem... - dodał nawiasowo, z pewnym niepokojem patrząc na młodzieńca. - To nic, łaskawy panie, to nic! - dorzucił skwapliwie i z pozornym spokojem, gdy obaj chłopcy parsknęli śmiechem, a i sam gospodarz się uśmiechnął. - To nic! Tego kiwania głowami nie biorę sobie do serca, albowiem już wszystkim wiadomo i cokolwiek było tajne, na jaw wychodzi; a mam się do tego nie ze wzgardą, lecz z pokorą. Niech tam! niech tam! "Ecce homo!" Daruj, młodzieńcze: czy możesz... Ale nie, trzeba to powiedzieć mocniej i wyraziściej: nie czy możesz, lecz czy się ośmielisz, spoglądając w tej chwili na mnie, orzec twierdząco, żem nie świnia? Młodzieniec nie odpowiedział ani słowa.

- Owóż - ciągnął dalej mówca statecznie i nawet ze spotęgowaną tym razem godnością, przeczekawszy, aż umilkną ponowne chichoty. - Owóż, niech będę świnią, ale ona jest damą! Ja stworzony jestem na podobieństwo zwierzęcia, lecz Katarzyna Iwanowna, moja małżonka, jest osobą wykształconą, córką oficera sztabowego. Niechaj, niechaj będę szubrawcem, natomiast ona jest i wzniosłego serca, i pełna uczuć wyszlachetnionych przez edukację. A tymczasem... o, gdybyż ona mnie pożałowała! Szanowny panie, szanowny panie, przecież trzeba, żeby każdy człowiek miał bodaj jedno takie miejsce, gdzie by go pożałowano! A Katarzyna Iwanowna jest wprawdzie damą wielkoduszną, ale niesprawiedliwą... I chociaż sam rozumiem, że kiedy mię targa za kudły, to targa je nie inaczej, tylko z żałości serdecznej (albowiem, powtarzam to bez fałszywego wstydu, ona mnie targa za kudły, młodzieńcze - potwierdził z tym większą godnością, znowu słysząc prze-śmiechy), ale, mój Boże, gdybyż ona choć jeden raz... Lecz nie! nie! wszystko to nadaremnie i nie ma o czym gadać! nie ma o czym gadać!... Albowiem już nieraz zdarzało się to upragnione, już nieraz żałowano mnie, lecz... lecz taki już jest rys mego charakteru: jestem urodzone bydlę! - Ja myślę - zauważył gospodarz ziewając. Marmieładow z determinacją stuknął pięścią w stół. - Taki już rys mego charakteru! Czy ci wiadomo, czy ci wiadomo, szanowny panie, żem przepił nawet jej pończochy? Nie trzewiki, bo ta by jeszcze choć trochę przypominało zwykłą kolej rzeczy, ale przepiłem jej pończochy, pończochy! Chusteczkę jej z koziej wełny także przepiłem - darowaną, 21

dawną, jej własną, nie moją; mieszkamy zaś w zimnym kącie, tak że tejże zimy przeziębiła się i zaczęła kaszleć, już krwią. A drobnych dziatek mamy troje i Katarzyna Iwanowna »c»t zaharowana od rana do nocy, szoruje, pucuje, dzieci myje, albowiem od maleńkości przywykła do ochędóstwa, a pieri ma słabą, skłonną do suchot, i ja to odczuwam. Czyż me odczuwam? Owszem. Im więcej piję, tym więcej odczuwam. Właśnie dlatego piję, że w trunku tym szukam współczucia i serca. Nie wesela szukam, lecz jedynie boleści... Piję, albowiem pragnę dotkliwiej cierpieć! I jakby w rozpaczy, oparł głowę o stół.

- Młodzieńcze - podjął, znów się wyprostowawszy - z twojej twarzy czytam niejaką boleść; jak tylko wszedłeś, wyczytałem to i dlatego zwróciłem się od razu do ciebie. Komunikując bowiem panu dzieje żywota mego nie pragnę wystawić się na pośmiewisko tych oto próżniaków, którzy i tak o wszystkim już wiedzą, lecz szukam człowieka czułego i wykształconego. Wiedz tedy, że moja małżonka pobierała edukację w szlacheckim gubernialnym instytucie dla dobrze urodzonych panien i że po końcowym egzaminie tańczyła z szalem w obecności gubernatora i innych osobistości, za co też otrzymah złoty medal oraz świadectwo uznania na piśmie. Medal... ha, medal sprzedaliśmy... już dawno... hm... świadectwo zaś przechowuje dotychczas w swoim kufrze i świeżo pokazywała je gospodyni mieszkania. Bo jakkolwiek między nią a tą gospodynią na j nieustannie j wywiązują się niesnaski, ale zachciało się jej przed kimkolwiek poszczycić, kogokolwiek powiadomić o szczęśliwych dniach przeszłości. I ja nie potępiam, nie potępiam, jako że to jedno jej pozostało we wspomnieniach, cała zaś reszta poszła w rozsypkę! Tak, tak-dama to porywcza, dumna i nieugięta. Sama szoruje podłogę, żywi się razowcem, ale nikomu nie pozwoli na brak szacunku dla siebie. Dlatego też i panu Lebieziatnikowowi nie zechciała puścić płazem jego ordynarności, a gdy ją zajo pan LebieziatnłkowJMłturbo--wał, rozchorowala^się-me tyle z powodu razów, ile z powodu urażonych uczuć. Ja ją poślubiłem już jako wdowę z dwojgiem dziatek - jedno mniejsze od drugiego. Po raz pierwszy wyszła za mąż za oficera piechoty, z miłości, i z nim uciekła z domu rodzicielskiego. Męża kochała nadmiernie, lecz on się zaczął bawić karciętami, trafił za kratki i tak już zmarł. Pod koniec C.7

bijał ją, ona zaś, jakkolwiek mu nie folgowała, o czym mi wiadomo autentycznie i na podstawie dokumentów, wszelakoż dotychczas go wspomina ze łzami w oczach i mnie go stawia za wzór; a ja się desze, cieszę, że przynajmniej w wyobraźni widzi ale szczęśliwą niegdyś... I została po nim z dwojgiem nieletnich dzieci w powiecie dalekim i bandyckim, gdzie i ja się podów-•-.as znajdowałem; została w takiej beznadziejnej nędzy, że chociaż bywałem w życiu w różnorakich opałach, ale nawet nie jestem w stanie tego opisać. Wszyscy zaś krewni odstrych-nęli się. Bo też była dumna, nad miarę dumna... I otóż wtedy, szanowny panie, wtedy ja, również wdowiec, z pierwszej żony czternastoletnią córkę mający, oświadczyłem się jej, jako że nie mogłem patrzeć na takie cierpienia. Pan może z tego sądzić, do jakiego stopnia doszła jej niedola, skoro ona, dobrze wychowana i wykształcona, ze znanej rodziny, zdecydowała się wyjść za mnie! Ale wyszła! Płacząc i łkając, załamując' ręce - wyszła! Bo nie miała gdzie pójść. Czy pan rozumie, czy pan rozumie, łaskawy panie, co to znaczy, kiedy człowiek nie ma już gdzie pójść? Nie! Tego pan jeszcze nie rozumie... I przez cały rok spełniałem swą powinność po bożemu i święcie, nie tykałem tego - tu szturchnął palcem butelkę - albowiem serce mam. Aliści i tym nie potrafiłem dogodzić; a tymczasem scracilem posadę-takoż nie z własnej winy, tylko wskutek przesunięć personelu; i wówczas dotknąłem!... Już temu półtora roku znaleźliśmy się, po wędrówkach i licznych niedolach, w tej oto stolicy wspanialej i niezliczonymi pomnikami uświetnionej. Tutaj dostałem posadę... Dostałem i znów strąkiem. Rozumie pan? Tutaj już straciłem z własnej winy, albedem opętało mnie to... zamieszkujemy teraz kątem u gospodyni, Amalii Fiodorowny Lippewechsel, z czego zaś żyjemy i z czego płacimy - nie wiem. Mieszka tam dużo osób poza nami... Najniemożliwsza Sodoma... Hm... tak... A tymczasem podrosła moja córka z pierwszego małżeństwa, ile zaś wycierpiała ta moja córka od swej macochy, gdy podrastała, •i tym zamilczę. Bo aczkolwiek Katarzyna jest pełna wielkodusznych uczuć, ale to dama porywcza, drażliwa, i czasem... Tik! No, ale nie ma o czym wspominać K Edukacji, jak pan to sobie łatwo wyobrazi, Sonia nie otrzymała. Przed jakimi oaerema laty próbowałem przechodzić z nią geografię i hi-yfię powszechną; ale że i sam byłem w tej dziedzinie nie-23

tęgi, a przyzwoitych podręczników nie miałem, bo książki, jakieśmy posiadali... no, słowem, nie ma już tych książek, więc na tym cała nauka się skończyła. Przerwaliśmy na Cyrusie   l Perskim. Potem, gdy już przyszła do lat, przeczytała kilkoro   f ksiąg treści romansowej, a niedawno, za pośrednictwem pana Lebieziatnikowa, z wielkim zajęciem przewertowała jedno dzieło. Fizjologie Lewesa1 (szanowny pan to zna?), i nawet   S urywkami na głos nam udzielała, oto i cała jej oświata. Teraz   j zaś, szanowny mój panie,, we własnym imieniu skieruję do pana pytanie prywatne: czy, zdaniem pańskim, panna uboga, lecz uczciwa, dużo może zarobić własną uczciwą pracą?.'. Ani piętnastu kopiejek dziennie nie zarobi, proszę pana, jeżeli jest uczciwa i nie posiada specjalnych talentów; a i to pod warunkiem, że ręce sobie urobi! Na domiar radca Klopstock, Iwan Iwanowicz (szanowny pan słyszał o nim?), nie dość, że dotychczas nie uiścił należności za uszycie pół tuzina koszul holenderskich, lecz owszem, w sposób obrażliwy wyrzucił ją, tupiąc nogami i piętnując nieprzystojnym przezwiskiem, pod pozorem, jakoby kołnierz koszuli uszyto nie wedle miary i krzywo. A tymczasem dzieciarnia głodną... A 'tymczasem Katarzyna, załamując ręce, chodzi po poko/u, na policzkach jej ukazują się wypieki - jak to zawsze bywa w tej chorobie. Że niby: "Mieszkasz tu u nas, darmozjadzie jeden, jesz, pijesz, korzystasz z ciepła..." Bogiem zaś a prawdą, cóż ona tam "je i pije", kiedy w domu chuda fara, że nawet dziatwa po trzy dni z rzędu nie widuje skórki chleba jfLeżalem wtedy... ha, nie będę obwijał w bawełnę! leżałem pijaniusieńki, a wtem słyszę, jak moja Sonia mówi (cichutka jest taka, głosik ma taki potulny... blondyneczka, liczko zawsze blędienifkiei,cbudziut-kie), słyszę, jak mówi: "Więcjakże, Katarzyno Iw-anowno? Czyż mam się puścić na taką rzecz ?" A trzeba panu wiedzieć, że niejaka Daria Francowna, niewiasta złej woli i policji wielokrotnie znana, już ze trzy razy dopytywała się przez gospodynię. "Ha - odpowiada Katarzyna z przekąsem - o cóż masz się drożyć? To mi dopiero skarby!" Ale niech pan nie wini, panie szanowny, niech pan nie wini! Powiedziane to było nie przy zdrowych zmysłach, lecz przy uczuciach wzburzonych, w chorobie, przy płaczu dzieci o chleb, zresztą zostało to powiedziane raczej dla obrazy niż w ścisłym znaczeniu... Albowiem małżonka moja taki już ma charakter, że gdy się 24

dzieci rozpłaczą, chociażby z głodu, natychmiast zaczyna je bić. I oto widzę o jakiej szóstej godzinie: Sonieczka wstała, włożyła chusteczkę, włożyła paletko i wyszła z mieszkania, a o dziewiątej wróciła. Przyszła, idzie wprost do Katarzyny i w milczeniu kładzie przed nią na stole trzydzieści rubli. Ani słówka przy tym nie pisnęła, nie spojrzała nawet, tylko wzięła nasz duży, dradedamowy, zielony pled (mamy taki wspólny pled, z dradedamu), nakryła nim głowę i twarz i położyła się na łóżku, twarzą do ściany, że tylko ramionka i ciało dygocą... Ja zaś leżałem w takimże stanie jak uprzednio... I widziałem wówczas, młodzieńcze, widziałem, jak później Katarzyna, również ani słowa nie mówiąc, podeszła do łóżeczka Soni i cały wieczór przeklęczała przy niej, nogi jej całowała, nie chciała wstać, a potem obydwie razem zasnęły objąwszy się... obydwie... obydwie... tak... a ja... leżałem pi-janiuteńki. Marmieładow umilkł, jakby mu głos odebrało. Potem po-rywczo nalał sobie, wypił, odchrząknął. - Od tego czasu, panie mój - ciągnął dalej po chwili milczenia - od tego czasu, wskutek pewnego niepomyślnego wydarzenia i na podstawie doniesień osób złej woli - w czym brała najczynniejszy udział Daria Francowna, ponoć za to, że jej uchybiono w należytym szacunku - od tego czasu córka moja Zofia zmuszona była wyrobić sobie żółty bilet i z tej racji nie może już przebywać z nami. Albowiem i gospodyni, Ama-lia Fiodorowna, nie chciała na to pozwolić (choć przedtem sama szła na rękę owej Darii), a i pan Lebieziatnikow... hm... właśnie o -Sonię wywiązało się to zajście między nim a moją małżonką. Przedtem on sam molestował Sonieczkę, a teraz wbił się raptem w ambicję: "Jak to! ja, człowiek tak oświecony, mam przebywać w jednym mieszkaniu z taką?..." A Katarzyna tego nie przełknęła, ujęła się... No i wybuchło... Teraz Sonieczka bywa u nas tylko o zmierzchu, stara się pomóc Katarzynie, w miarę sil i możności dostarcza środków... Mieszka zaś u krawca Kapernaumowa, podnajmuje u nich stancję! a Kapernaumow jest kulawy i ma kluski w ustach, i cała jego liczna rodzina także ma kluski w ustach. Kluski w ustach ma też jego żona... Gnieżdżą się w jednym pokoju, a Sonia ma swój, osobny, z przepierzeniem... Hm, tak... Ludzie to wielce ubodzy i z utrudnioną wymową... tak... Jakem tylko wstał 2 Doslojewsiki,

25

wówczas nazajutrz, wdziałem łachmany moje, ramiona wzniosłem ku niebu i udałem się do jego ekscelencji Iwana Afana-siewicza. Szanowny pan zna jego ekscelencję Iwana Afana-siewicza?... Nie? W takim razie nie zna pan bożego człowieka! Jest to wosk... wosk przed obliczem Pańskim, jako wosk tający!... Raczył wszystkiego wysłuchać i nawet łzę uronił. "Ha, Marmieładow! Już raz mnie zawiodłeś... Biorę ciebie raz jeszcze na swoją osobistą odpowiedzialność - tak się właśnie wyraził - żako no tuj to sobie - powiada - ruszaj!" Ucałowałem proch u stóp jego-myślowo, bo w rzeczywistości nie pozwoliłby będąc dostojnikiem i mężem nowych, państwowotwórczych i oświeconych poglądów. Wróciłem do domu, a kiedym oświadczył, żem znowu zaliczony do personelu i pobieram pensję-o Boże, cóż to wówczas było!... Marmieładow znowu przerwał, mocno przejęty. W tej chwili weszła z ulicy cała kompania opojów, już urżniętych; za drzwiami rozległy się dźwięki wynajętej katarynki, a dziecięcy, zerwany siedmioletni głosik zaśpiewał Futwek. Wszczął się harmider. Gospodarz i służba zajęli się nowo przybyłymi. Marmieładow, nie zwracając uwagi na przybyszów, podjął swe opowiadanie. Zdaje się, że bardzo osłabł, lecz im bardziej rozbierała go wódka, tym się stawał gadatliwszy. Wspomnienia o świeżym sukcesie biurowym ożywiły go i nawet odbiły się na jego twarzy jakąś promiennością. Raskolnikow słuchał uważnie. - Działo się to, panie łaskawy, przed pięcioma tygodniami. Tak... Skoro tylko dowiedziały się obie, Katarzyna i So-nieczka - o Boże, jakbym się przeniósł do raju niebieskiego. Dawniej, bywało, leży człowiek jak bydlę i słyszy tylko wymysły. A teraz chodzą na paluszkach, uciszają dzieci: "Ojciec zmęczył się w biurze, odpoczywa, cyt!" Przed wyjściem do biura poją mnie kawą, grzeją śmietankę! Zaczęły się starać o prawdziwą śmietankę, słyszy pan! Skąd wytrzasnęły jedenaście rubli pięćdziesiąt kopiejek na przyzwoite umundurowanie dla mnie - pojęcia nie mam. Buty, świeże pótkoszulki - jak najwspanialsze, madapolamowe, uniform, mundur frakowy, wszystko za jedenaście i pół rubla w najprzedniejszym gatunku. Pierwszego dnia przychodzę przed południem z biura, patrzę: Katarzyna przyrządziła dwa dania, zupę i peklo-winę z chrzanowym sosem, o jakich to rzeczach nie było przed-26

tem słuchu ani duchu. Sukienek nie ma ona żadnych... ale to co się zowie żadnych, a tu raptem, jak gdyby się wybierała w odwiedziny, wystroiła się, i to nie byle jak; z niczego potrafi wszystko zrobić - uczesze się, jakiś tam czyściutki kołnierzy-j        czek, mankieciki - i patrzcie mi, zupełnie inna osoba, od-'        młodniała, wyprzystojniała. Sonieczka, ptaszyna moja, wspierała tylko pieniędzmi, mnie zaś samej - powiada - nie wypada teraz bywać u was często, chyba dopiero o zmierzchu, ,,        żeby nikt nie widział. Słyszy pan, słyszy pan? Po obiedzie przyszedłem się zdrzemnąć-i cóż pan myśli? Małżonka moja nie wytrzymała: nie dalej niż przed tygodniem naurągały sobie z gospodynią, z Amalią Fiodorowną, na czym świat stoi, a teraz zaprosiła ją na filiżankę kawy. Przesiedziały dwie go-j        dziny i ciągle szu-szu między sobą. 2e niby: "Teraz mąż '••        mój jest na posadzie, bierze pobory, chodzi do samego eksce-(        lencji, a ekscelencja wyszedł do niego osobiście, wszystkim kazał czekać, a męża wziął pod rękę i przy wszystkich zaprowadził do gabinetu." Słyszy pan, słyszy pan? "Siemionie Za-» charyczu - powiada - ja naturalnie pamiętam o pańskich zasługach i chociaż pan hołduje tej lekkomyślnej słabostce, ale ponieważ teraz dałeś obietnicę, a ponadto nam tu bez dębie :        szło kulawo (słyszy pan, słyszy?), więc polegam na twoim szlachetnym słowie." Czyli, powiadam panu, wszyściuteńko wyssała z palca, i to nawet nie z trzpiotowatości, dla próżnej przechwałki! nie, sama we wszystko wierzy, własnymi urojeniami bawi siebie, jak Boga kocham! A ja nie potępiam; nie, tego ja nie potępiam! Gdy zaś przed sześciu dniami przyniosłem, nic nie uszczknąwszy, pierwszą swoją pensję, dwadzieścia trzy ruble czterdzieści kopiejek-nazwala mnie dziub-dziusiem. "Dziubdziusiu ty mój!"-powiada. I to na osobności, rozumie pan? Zdawałoby się, że cóż we mnie miłego, i        że jakiż tam ze mnie mąż! Otóż nie; uszczypnęła mnie w policzek i powiada: "Dziubdziusiu ty mój!" Marmieładow umilkł, chciał się uśmiechnąć, ale nagle broda '"'       zaczęła mu się trząść. Jednak opanował się. Ten szynk, twarz nosząca ślady rozpusty, pięć nocy na barkach z sianem, ta '        butelka, a zarazem ta chorobliwa miłość do żony i rodziny - ^       wszystko to zbijało z tropu jego słuchacza. Raskolnikow słuchał w napięciu, lecz z dotkliwą przykrością. Był zły na siebie, że tu przyszedł. 27

- Szanowny panie, szanowny panie! - zawołał Marmie-ładow otrząsnąwszy się - o szanowny mój panie, może pana to wszystko śmieszy, jak i innych, może nudzę pana głupotą tych wszystkich mizernych szczególików domowego życia mego; ale mnie jest nie do śmiechu! Albowiem ja to wszystko odczuwam... I cały ten rajski dzień żywota mego, i cały ów wieczór spędziłem w polotnych marzeniach: jak ja to wszystko urządzę i dzieciarni sprawię przyodziewek, i jej zapewnię spokój, i córkę swą jednorodzoną dźwignę z otchłani upadku z powrotem na łono rodziny... I różne takie różności... To przecie wolno, proszę pana. Aliści, laskawco mój (tu Marmie-ladow drgnął znienacka, podniósł głowę i wpatrzył się prosto w swego słuchacza), aliści już nazajutrz po wszystkich tych rojeniach (czyli dokładnie przed pięcioma dobami), pod wieczór, za pomocą podstępnego fortelu, jak złodziej nocny, przywłaszczyłem sobie klucz od kuferka małżonki mojej, wydobyłem wszystko, co zostało z przyniesionej pensji, już nie pamiętam ile mianowicie - no i proszę spojrzeć na mnie! Pięć dni, jak wyszedłem z domu, a tam mnie szukają, z posadą amen, mundur leży w szynkowni przy moście Egipskim, za co też otrzymałem w zamian to oto obleczenie. Wszystko skończone! Marmieładow uderzył się pięścią w czoło, zaciął zęby, zamknął oczy i mocno oparł się łokciem na stole. Lecz po chwili twarz mu się nagle zmieniła; z jakimś udanym kpiarstwem, z wymuszoną bezczelnością popatrzył na Raskolnikowa, zaśmiał się i powiedział: - A dzisiaj byłem u Soni, poprosiłem o gotóweczkę na poprawiny! Che-che-che! - Chyba nie dała?-krzyknął ze strony któryś z nowo przybyłych, krzyknął i zarechotał na cale gardło. - Ta oto butelka została nabyta za jej pieniądze - ciągnął Marmieładow zwracając się wyłącznie do Raskolnikowa. - Dała mi trzydzieści kopiejek własną rączką, ostatnie, wszystko, co miała, sam widziałem... Nie powiedziała nic, tylko w milczeniu przyjrzała mi się... To nie na ziemi, ale tam - boleją nad ludźmi w taki sposób, opłakują, a wyrzutów nie robią, nie robią! I tym boleśniej, tym boleśniej, że nie robią wyrzutów!... Trzydzieści kopiejek, tak jest. A przecież i jej samej one teraz potrzebne, nie? Jak pan sądzi, panie mój kochany? 28

Przecie teraz musi dbać o schludność. A schludność, taka, wie pan, specjalna, kosztuje. Rozumie pan? Chociażby te jakieś pomadki, bo i jakże? Halki krochmalone, trzewiczki takie figlarniejsze, żeby można było pokazać nóżkę, kiedy wypadnie przeskakiwać kałużę. A rozumie pan, rozumie, co znaczy taka schludność? Otóż ja, rodzony ojciec, capnąłem te trzydzieści kopiejek na poprawiny w szynku! I piję! I już przepiłem!... Więc któż pożałuje takiego jak ja? hę? Czy pan mnie teraz żałuje, .czy nie żałuje? Mów pan: żałujesz czy nie? Che-che-che-che! Chciał sobie dolać, ale nic z tego. Flaszka była próżna.

- A za co ciebie żałować?-krzyknął gospodarz, który znowu znalazł się obok nich. Rozległ się śmiech i nawet polajanki. Śmiali się i wymyślali zarówno ci, co słyszeli, jak i ci, co nie słyszeli - ot, na sam widok emerytowanego urzędnika. - Żałować! Za co mnie żałować! - wrzasnął z naglą Marmieładow wstając z wyciągniętą ręką, w istnym natchnieniu, jak gdyby tylko czekał na te słowa. - Za co mnie żałować, powiadasz? Racja! Mnie żałować nie ma za co! Ukrzyżować mnie trzeba, do krzyża przybić, a nie żałować! Więc ukrzyżuj, sędzio, ukrzyżuj, lecz ukrzyżowawszy pożałuj! A wówczas ja sam przyjdę do ciebie, żebyś mię ukrzyżował, albowiem szukam nie wesela, jeno łez i boleści... Czy ci się zdaje, przekupniu, że ta twoja butelka słodką mi była? Boleści, boleści szukałem na jej dnie, boleści i łez; jakoż znalazłem je, zakosztowałem ich; a pożałuje nas Ten, który ulitował się nad wszystkimi, który wszystkich -i wszystko rozumiał. On też jeden jest sędzią. Nastanie dzień i On zapyta: "A gdzie jest córa owa, która macosze złej i suchotniczej, która działkom obcym i nieletnim złożyła siebie w ofierze? Gdzie córa owa, która pożałowała rodzica swego ziemskiego, pijanicy nieużytecznego, nie brzydząc się jego zezwierzęceniem ?" I powie:, ,Przyjdź! Już ci raz odpuściłem... Przebaczyłem ci raz... A i teraz odpuszczone ci są twoje mnogie grzechy, albowiem wieleś umiłowała..." I przebaczy mojej Soni, już wiem, że przebaczy... Odczułem to w sercu moim, gdym u niej był ostatnio... I osądzi wszystkich sprawiedliwie i przebaczy dobrym i złym, wyniosłym i pokornym... A gdy już skończy ze wszystkimi, naonczas przemówi i do nas: "Chodźcie i wy! - powie. - Chodźcie, 29

pijaniuteńcy! chodźcie, słabiutcy! chodźcie, zasromani!" I my wszyscy przyjdziemy nie wstydząc się, i staniemy przed Nim. A On powie: "Świnie jesteście! Na obraz i podobieństwo bestii; ale chodźcie i.wy też!" Wówczas rzekną mądrzy, rzekną roztropni: "Panie! przecz dopuszczasz tych oto?" A On powie: "Dlatego ich dopuszczam, o mądrzy, dlatego ich dopuszczam, o roztropni, że z nich żaden nie poczytywał siebie nigdy za godnego tej laski..." I wyciągnie ku nam prawicę swoją, a my przypadniemy... i zapłaczemy... i wszystko zrozumiemy! Wtedy zrozumiemy wszystko!... i wszyscy zrozumieją... Katar...