Patryk Kiciński
Pielęgniarstwo I, grupa 1
ROLA PIELĘGNIARKI W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMU NIEDOŻYWIENIA W SZKOLE
W dzisiejszym świecie społeczeństwo boryka się z wieloma problemami. Jednym z poważniejszych i powszechnych problemów jest niedożywienie. Według encyklopedii niedożywienie to stan organizmu żywego będący skutkiem, zazwyczaj przedłużonego, niedoboru składników pokarmowych (najczęściej tłuszczów i węglowodanów) wynikającym bądź z niedoboru określonych składników w spożywanych pokarmach, bądź to z ich niewielkiej ilości. Skutkiem niedożywienia jest zazwyczaj utrata masy ciała i wychudzenie, rzadziej objawy niedoboru jakiegoś składnika, np. witamin w spożywanym pokarmie. Niedożywienie może być przyczyną znacznego osłabienia organizmu i depresji, apatii czy rozdrażnienia. Według statystyk niedożywienie jest częstą przypadłością u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym.
Nie istnieje jedna unikatowa przyczyna niedożywienia dzieci i młodzieży. Na stan dziecka wskazujący na jego niedożywienie może wpływać wiele czynników, które obejmują: brak żywności, co jest bardzo częste w przypadku rodzin mało zamożnych, w których rodzice dziecka zarabiają mało lub nie pracują wcale a także u rodzin bezdomnych; trudności w jedzeniu będące przyczyną chorób zębów i jamy ustnej oraz towarzyszący im ból; brak apetytu będący następstwem chorób bądź złego stanu psychicznego w tym przewlekłego stresu; nieprawidłową, źle zrównoważoną dietę spowodowaną ograniczoną wiedzą rodziców lub samego dziecka, przez co do jego organizmu dociera zbyt mało niezbędnych składników odżywczych. Przyczyną niedożywienia mogą być także choroby trawienne występujące wśród dzieci takie jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Crohna lub zespół złego wchłaniania pokarmu a także choroby takie jak anoreksja czy bulimia; także dziedziczne nowotwory, wrodzone wady serca, mukowiscydoza czy inne przewlekłe choroby mogą powodować niedożywienia. Niektóre leki mają tendencję do zmian w organizmie, które prowadza do zredukowania możliwości wchłaniania pokarmu co również stwarza warunki do rozwoju objawów niedożywienia w organizmie. Jedną z ważniejszych przyczyn jest także zaniedbanie dzieci przez rodziców oraz niski stopień zainteresowania ich rozwojem.
Pierwszym i najbardziej zauważalnym symptomem świadczącym o pogarszającym się stanie odżywienia pacjenta jest utrata masy ciała. Innymi wczesnymi objawami rozwijającego się niedożywienia są osłabienie, zmęczenie i senność, apatia i depresja, utrata apetytu czy szybkie uczucie sytości. Wyróżniamy objawy wynikające z niedoboru białka i kalorii a także objawy będące następstwem niedoboru witamin w organizmie. Do objawów wynikających ze zbyt małej ilości kalorii i białka dostarczanych do organizmu zaliczamy niską wagę; spowolnienie wzrostu; zmiany zachowania – nerwowość, apatie, niepokój, problemy z koncentracją; zmniejszenie grubości tkanki podskórnej; obrzęki brzucha i kończyn; zmiany i rany w obrębie jamy ustnej (owrzodzenia, zajady); zmiany skórne – przebarwienia, łuszczenie skóry; zmiany w strukturze włosów i paznokci – wypadające i łamliwe włosy, kruche paznokcie. Objawy niedoboru witamin i minerałów to wynikające z niedoboru żelaza – zmęczenie, anemia, obniżenie funkcji kognitywnych, bóle głowy, zapalenie języka; z niedoboru jodu – wole, opóźnienie rozwoju fizycznego i umysłowego; z niedoboru witaminy D – spowolnienie wzrostu, krzywica, hipokaliemia; z niedoboru witaminy A – kurza ślepota, zmiany w strukturze włosów, spowolnienie wzrostu; z niedoboru kwasu foliowego – zapalenie języka, anemia; z niedoboru cynku – anemia, karłowatość, hepatosplenomegalia, hipogonadyzm, osłabienie odporności, spowolnione gojenie się ran, przebarwienia skóry, zespół Brandta.
Niedobór składników odżywczych może prowadzić do znacznego upośledzenia zycia i zdrowia. W zależności od tego, czy niedożywienie jest lekkie czy ciężkie, może w różnym stopniu wpływać na jakość życia. Głód i niedożywienie są nie tylko przyczyną chorób, skróconej średniej długości życia, opóźnionego i nieprawidłowego rozwoju dzieci. Osłabienie organizmu będące skutkiem niedożywienia wpływa niekorzystnie na sprawność fizyczną i intelektualną dzieci, skutkuje to pojawieniem się problemów szkolnych a długo utrzymujące się problemy mogą wpływać niekorzystnie na komfort i stan psychiczny ucznia. Skutki niedożywienia zależą przede wszystkim od tego, w jakim stanie jest niedożywiony człowiek. W każdym przypadku chroniczne niedożywienie może prowadzić do rozwoju różnych patologii takich jak niedokrwistość wskutek niedoborów żelaza co wiąże się z ogólnym osłabieniem i niedotlenieniem organizmu; demineralizacja kości i w efekcie zwiększona ich łamliwość; obniżenie odporności; osłabienie mięśni, także oddechowych; osłabienie gojenia się ran. Niedostateczna ilość jodu wpływa negatywnie na funkcjonowanie tarczycy, odpowiedzialnej za procesy metaboliczne. Niedożywienie organizmu może wywołać poważne problemy w sferze jego funkcjonowania, długotrwałe niedostarczanie chociażby jednego ze składników odżywczych może negatywnie wpłynąć na prace całego ustroju. Jedną z bardziej niekorzystnych konsekwencji niedoboru składników odżywczych jest pogłębianie się już istniejących chorób i zaburzeń. W dzieciństwie, okresie intensywnego rozwoju dostarczanie organizmowi odpowiednich składników odżywczych w odpowiednich ilościach jest niezwykle ważne. Ich brak może być przyczyną zaburzeń rozwojowych, a nawet przejściowego lub trwałego kalectwa. Udowodniono, ze zły sposób odżywiania prowadzący do niedożywienia ma negatywny wpływ na rozwój intelektualny. Do prawidłowego wykształcenia funkcji umysłowych konieczny jest właściwy rozwój fizyczny mózgu - do tego zaś potrzebne są składniki pokarmowe.
Prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmu zależy od prawidłowego odżywiania się, by organizm funkcjonował prawidłowo należy stosować zbilansowaną dietę, dostarczać do organizmu odpowiednie ilości produktów spożywczych a także wyeliminować złe nawyki żywieniowe. Żeby zapewnić sobie zdrowie należy dobrze się odżywiać, to oznacza, ze należy dbać o różnorodność spożywanych produktów - należy spożywać produkty z różnych grup żywności (dbać o urozmaicenie posiłków), nie istnieje żaden produkt spożywczy, który dostarczałby wszystkich niezbędnych składników i minerałów w odpowiednich ilościach dlatego tez należy urozmaicać dietę aby każdego dnia dostarczać do organizmu odpowiednią ilość wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Należy pamiętać aby kontrolować swoją masę ciała, zbyt duże spożycie tłuszczów może prowadzić do otyłości a ta z kolei jest jednym z głównych czynników etiologicznych takich przypadłości jak cukrzyca czy nadciśnienie tętnicze rozwijające się z wiekiem; powinno się także zrezygnować ze spożywania dań typu fast food i słodyczy oraz słodzenia napojów. Produkty zbożowe powinny stanowić podstawowe źródło energii w diecie człowieka. Produkty te dostarczają węglowodanów złożonych, błonnika pokarmowego oraz białka roślinnego. Z witamin zawierają przede wszystkim witaminy z grupy B oraz witaminę E. Dostarczają również składników mineralnych takich jak: żelazo, miedź, magnez, cynk oraz potas i fosfor. Przetwory mleczne powinny zostać na stałe wpisane w codzienny jadłospis, są one bardzo ważnym elementem codziennej diety. Mleko i przetwory mleczne są nie tylko głównym źródłem wapnia w diecie, ale dostarczają również białka o wysokiej wartości biologicznej oraz witamin z grupy B, a także A i D - picie co najmniej dwóch szklanek mleka dziennie byłoby idealnym rozwiązaniem. Ważnym jest aby z umiarem spożywać produkty mięsne a zastępować je rybami i roślinami strączkowymi, jednak nie należy żadnego z nich eliminować z codziennej diety, są one bowiem doskonałym źródłem pełnowartościowego białka, żelaza czy witamin z grupy B. Kolejnym ważnym elementem jest codzienne spożywanie dużych ilości warzyw i owoców, ich wartość polega na dużej zawartości witamin, zwłaszcza witaminy B, C i karotenu a także kwasu foliowego czy dużej zawartości wody i błonnika spełniającego ważne funkcje w regulacji pracy przewodu pokarmowego i trawieniu. W celu zapewnienia sobie dobrego odżywienia należy ograniczać spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających dużo cholesterolu i izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych. Kontrolowanie spożycia cholesterolu ma duże znaczenie w profilaktyce chorób układu krążenia a ograniczenie spożycia tłuszczu ma również istotne znaczenie w zapobieganiu i leczeniu otyłości. Należy pamiętać, iż tłuszcz jest najbardziej kalorycznym składnikiem pokarmowym a jego spożycie sprzyja rozwojowi miażdżycy. Należy pamiętać o szkodliwości – w nadmiernych ilościach – cukru i słodyczy, nie zawierają one żadnych składników odżywczych są jedynie źródłem pustych kalorii w związku z czym ich nadmierne spożycie prowadzi wyłącznie do rozwoju otyłości a także do próchnicy zębów. Oprócz cukru, składnikiem odżywczym, który również należy ograniczać jest sól, jej zbyt wysoki poziom w diecie może przyczyniać się do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi. Dzienne spożycie soli nie powinno przekraczać 5 - 6g (1 płaska łyżeczka do herbaty). Ważnym elementem codziennej diety powinna być także duża podaż wody, należy wypijać 2 l wody każdego dnia.
Istotnym elementem w profilaktyce niedożywienia wśród dzieci w wieku szkolnym jest dopilnowanie aby w czasie zajęć szkolnych spożywały one drugie śniadanie lub ciepły posiłek. Posiłek szkolny powinni w każdym dniu spożywać wszyscy uczniowie. Optymalnym rozwiązaniem kwestii niedożywienia dzieci w wieku szkolnym byłoby zapewnienie każdemu uczniowi w połowie dnia, w szkole, ciepłego, gotowanego posiłku. Do zadań pielęgniarki szkolnej w rozwiązywaniu problemu niedożywienia wśród dzieci i młodzieży jest współpracowanie z dyrekcją, nauczycielami i rodzicami w realizacji programu mającego na celu organizowanie ciepłych posiłków dla uczniów w czasie ich pobytu w szkole, także organizowanie dożywiania dla dzieci z rodzin uboższych. Ważne jest także aby zadbać o dostateczne wyposażenie sklepików szkolnych i zorganizować napoje dla dzieci, zwłaszcza po zajęciach wychowania fizycznego i szczególnie w ciepłych miesiącach roku kiedy utrata wody przez skórę jest najsilniejsza. Ważnym zadaniem pielęgniarki w zapobieganiu niedożywieniu jest wprowadzenie w życie programu edukacyjnego mającego na celu uzmysłowienie wagi problemu niedożywienia i zwracającego uwagę na zasady prawidłowego żywienia, dobrym krokiem byłoby także włącznie w akcje rodziców uczniów. Pielęgniarka szkolną powinna być wyczulona na objawy niedożywienia wśród dzieci, które podczas pobytu w szkole zgłaszają się do szkolnego gabinetu profilaktycznego, obserwacją powinna objąć szczególnie uczniów mających objawy wskazujące na głód lub odwodnienie, niedobory żywieniowe (na przykład niedokrwistość), hipoglikemie (omdlenia, zawroty głowy) a także zaburzenia odżywiania spowodowane na przykład jadłowstrętem psychicznym. W celu zapewnienia uczniom prawidłowego rozwoju oraz zapobiegania niedożywieniu pielęgniarka powinna stanowić czynne doradztwo dla uczniów objętych niedożywieniem lub uczniom, których nawyki żywieniowe lub stosowane diety do niedożywienia prowadzą, w stosunku do takich uczniów pielęgniarka szkolna powinna zastosować odpowiednią edukację. Istotnym elementem jest także konsultowanie się pielęgniarki szkolnej z pracownikami szkolnej stołówki (jeżeli istnieje) w sprawie podawanych uczniom posiłków i układania jadłospisów a także udzielanie konsultacji w zakresie warunków sanitarnych pomieszczeń a również współdziałanie w tym zakresie z Państwową Inspekcją Sanitarną.
Ź R Ó D Ł A :
Ø Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej. Poradnik dla pielęgniarek i higienistek szkolnych pracujących w szkołach różnych typów. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003.
Ø Niedożywienie dzieci w Polsce – na drodze do skutecznego rozwiązania problemu. Podziel się posiłkiem, Warszawa 2007,
< http://www.podzielsieposilkiem.pl/user_files/Raport%20otwarcia(1).pdf>
Ø Standardy w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami sprawowanej przez pielęgniarkę lub higienistkę szkolną i lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003.
Ø Przyczyny niedożywienia,
< http://www.news-medical.net/health/Causes-of-malnutrition-(Polish).aspx>
Ø Peckenpaugh N., Podstawy żywienia i dietoterapia. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011
6
Delightful93