2
dr Janusz Wróblewski rok akad. 2012/2013
Instytut Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Program nauczania
Przedmiot: kultura języka polskiego
Rok II, studia stacjonarne
Liczba godzin: 15 godz. wykładu, 15 godz. ćwiczeń
Forma: zaliczenie
Cele kształcenia: przekazanie wiedzy o języku ojczystym w zakresie mającym związek z umiejętnością właściwego posługiwania się nim w mowie i piśmie; ćwiczenia w zakresie emisji głosu, właściwego artykułowania dźwięków języka, akcentowania; kształcenie umiejętności swobodnych wypowiedzi na różne tematy, sztuka przemawiania i dyskutowania.
1. Istota języka. Znaczenie terminu „kultura języka”. Pojecie normy językowej, innowacji językowej i błędu językowego (typy innowacji i typy błędów językowych). Kryteria poprawności językowej. Historyczna zmienność norm.
2. Odmiany języka: etniczna (narodowa), ogólnopolska (pisana, mówiona), regionalna (terytorialna), środowiskowa (żargon, slang). Funkcje języka: komunikacyjna, ekspresywna, impresywna, fatyczna, poetycka, metajęzykowa, stanowiąca.
3. Istota stylu językowego. Style funkcjonalne (artystyczny, potoczny, naukowy, publicystyczno-dziennikarski, oratorski). Normy stylistyczne. Normy językowe a normy stylistyczne.
4. Poglądy na kulturę języka na tle historii społeczeństwa posługującego się językiem. Przeciwstawne kierunki polityki językowej: demokratyzacja – elitarność, internacjonalizacja – partykularyzm, liberalizm – rygoryzm. Stosunek do tradycji językowej. Różne odmiany puryzmu. Aktualne zagadnienia kultury języka w Polsce. Zadania polszczyzny w Polsce współczesnej. Dodatni i ujemny wpływ środków masowej informacji na rozwój współczesnego języka.
5. Istota i typy akcentu. Zagadnienia poprawnej wymowy. Głoska a litera. Przejawy tzw. literowości w wymowie. Poprawne akcentowanie wyrazów i połączeń wyrazowych. Style wymowy: wymowa potoczna a publiczna; wymowa sceniczna. Wymowa nazw i nazwisk obcych. Współczesne tendencje w zakresie wymowy nosówek i połączeń głoskowych.
6. Fleksja. Rozpoznawanie części mowy. Zagadnienia poprawności w zakresie odmiany rzeczowników. Oboczne końcówki deklinacyjne. Regionalne i błędne formy rodzajowe rzeczowników.
7. Onomastyka. Odmiana nazw własnych miejscowych, firmowych, nazwisk rodzimych i obcych. Problemy związane z odmianą nazwisk równych wyrazom pospolitym (typ: Kot, Baran, Lato, Szczygieł, Gołąb, Dąb, Gwóźdź, Mech, Kozioł, Kość, Łódź, państwo Latowie, Biały, państwo Białowie, państwo Biali). Problem związany z formami żeńskimi nazwisk (pani Biały – pani Biała, pani Korfanty, pani Grudzień – pani Grudniowa – panna Grudniówna, pani Śnieg – pani Śniegowa – panna Śnieżanka).
8. Poprawne i niepoprawne formy w odmianie przymiotników. Problemy z użyciem form stopni przymiotników. Trudności w odmianie liczebników (zwłaszcza z członem jeden). Współczesna tendencja do ograniczenia odmiany liczebników. Zakres użycia i zróżnicowanie stylistyczne obocznych form zaimków (mnie – mi, moje – me, swoich – swych itp.). Zapożyczenia (typy zapożyczeń i problemy związane z ich użyciem). Zjawisko polonizacji fleksyjnej zapożyczeń. Ocena form przystosowanych do polskiego systemu fleksyjnego (np. w radiu, w studiu). Zagadnienia poprawności w zakresie odmiany czasowników. Błędne zaliczenie do wzorca odmiany (np. „umię”, „rozumię”).
9. Składnia. Rozpoznawanie części zdania. Zagadnienia poprawnościowe w zakresie składni. Zjawiska składniowe powstające w związku z tendencją do skrótu; ich ocena normatywna. Szerzenie się konstrukcji imiesłowowych (analizując, przyszedłszy); typowe błędy w tym zakresie. Szerzenie się konstrukcji z przyimkami przy, obok, zastępującymi zdania podrzędne. Zdania z podmiotem szeregowym. Wahania w konstrukcjach typu: Setki żołnierzy zginęły. – Setki żołnierzy zginęło. Wątpliwości w zakresie konstrukcji z przeczeniem. Przejawy konstrukcji analitycznych, ich ocena normatywna (np. napotkać co – napotkać na coś).
10. Typowe błędy w stosowaniu przyimków. Kalki konstrukcji obcych w zakresie składni. Zagadnienia poprawnościowe w zakresie szyku wyrazów. Zagadnienia poprawnościowe związane ze strukturą zdań złożonych. Wadliwe rozczłonkowanie tekstu wielozdaniowego (m.in. podział na akapity). Elementy uwypuklające kompozycję tekstu.
11. Zagadnienia poprawności słowotwórczej i leksykalnej. Norma leksykalna a norma gramatyczna. Zróżnicowanie słownictwa współczesnej polszczyzny (słownictwo a odmiany języka). Kryteria oceny neologizmów szczególnie przydatne w zakresie słownictwa (np. kryteria: ekonomiczności, wystarczalności). Przejawy tendencji do skrótu we współczesnej polszczyźnie.
12. Zagadnienia językowe związane z nazwami zawodów, tytułami oraz nazwami funkcji i stanowisk (męskich i żeńskich). Tworzenie przymiotników od nazw miejscowych i osobowych. Elementy powodujące rozwlekłość wypowiedzi: powtórzenia, pleonazmy, wyrażenia przyimkowe w funkcji czysto syntaktycznej (np. na terenie czegoś, ze strony czyjejś). Zagadnienia poprawności słowotwórczej i leksykalnej. Poprawność znaczeniowa wyrazów. Typowe przykłady błędów znaczeniowych. Repartycja znaczeń wyrazów pokrewnych słowotwórczo (np. dziecinny – dziecięcy, wieczorny – wieczorowy, reprezentacyjny – reprezentatywny).
13. Rola szyku w zróżnicowaniu znaczeń przymiotnika (por. pracownik kulturalny, kulturalny pracownik). Typy synonimów; przydatność synonimów. Zjawisko mody językowej (wyrazy modne, slogany, frazesy). Skróty i skrótowce (problemy związane z użyciem skrótowców). Związki frazeologiczne i problemy związane z ich użyciem. Mechanizm błędów frazeologicznych. Wartość stylistyczna frazeologii stałej i idiomatycznej. Cechy charakterystyczne współczesnej metaforyki prasowej i naukowej. Słownictwo gwar miejskich; jego wpływ na polszczyznę potoczną.
14. Zagadnienia ortograficzne i interpunkcyjne. Dyktando. Wydawnictwa z zakresu kultury języka (czasopisma, słowniki, poradniki, prace popularnonaukowe). Wydawnictwa kodyfikujące normy językowe. Jak korzystać ze słowników. Sprawdzian sprawności językowej.
15. Ćwiczenia praktyczne w mówieniu i pisaniu. Recytacja, przemawianie, swobodne wypowiedzi na zadany temat. Pisanie tekstów określonego typu i na zadany temat (np. recenzja, sprawozdanie, artykuł, list, opowiadanie).
Literatura podstawowa:
Buttler D., Kurkowska H. Satkiewicz H., Kultura języka polskiego, t. I-II, Warszawa 1971, 1982 i następne wydania.
Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. St. Urbańczyk, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1978 i następne wydania.
Hamlin S., Jak mówić, żeby nas słuchali, Warszawa 1994
Klebanowska B., Kochański W., Markowski., O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa 1985.
Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, Warszawa 1973 i następne wydania.
Szhwalbe H., Sztuka przemawiania, Warszawa 1994.
Szletyńscy Z. I H., Prawidłowe mówienie, Warszawa 1982.
Wiszniewski A., Jak przekonująco mówić, Warszawa-Wrocław 1994.
Literatura uzupełniająca:
Klemensiewicz Z., Prawidła poprawnej wymowy polskiej, Kraków 1988.
Lubaś W., Urbańczyk S., Podręczy słownik poprawnej wymowy polskiej, Warszawa 1990.
Łastik A., Poznaj swój głos... twoje najważniejsze narzędzie pracy, Warszawa 2002.
Tarasiewicz B., Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu, Kraków 2003.
Toczyska B., Elementarne ćwiczenia dykcji, Gdańsk 1997.
Wieczorkiewicz B., Sztuka mówienia, Warszawa 1998.
Zielińska H., Kształcenie głosu, Lublin 1996.
M.Konieczny