Psychoanaliza tragiczność i niepogodzenie.pdf

Maciej Kropiwnicki - debata

psychoanalitycznaPsychoanaliza: tragiczność i niepogodzenie

1. Czy obserwujemy renesans psychoanalizy w kulturze współczesnej i jakie są jego

przejawy?

Zastanawiając się nad renesansem myśli psychoanalitycznej, w pierwszym rzędzie wypada zwrócić

uwagę raczej na ugruntowanie i stateczne osadzenie psychoanalizy w dzisiejszej kulturze. Zapis

wielowątkowego przebiegu ważnej konferencji pt. Whose Freud? The Place of Psychoanalysis in

Contemporary Culture (zorganizowanej w kwietniu 1998 roku na Yale University) dość dobrze

oddaje stan psychoanalizy we współczesnej przestrzeni kulturowej. Można go podsumować krótko,

odpowiadając na pytanie stanowiące punkt wyjścia dla amerykańskiej debaty, pytanie, które tym

bardziej odbija się echem dziś, dekadę później, kiedy po raz kolejny podejmujemy tę kwestię: do

kogo należy myśl Freudowska, czyj jest Sigmund Freud? Odpowiedzieć wypada krótko: nasz. Już

bowiem krótkie spojrzenie, nawet jeśli nie na rozmaite koncepcje mieszczące się we współczesnej

humanistyce, to choćby na samą terminologię stojącą u ich podstaw, a także język życia

codziennego (na myśl przychodzą oczywiście terminy takie jak kompleks, wyparcie, stłumienie

itp.), wskazuje, że myśl psychoanalityczna stała się nieodłączną składową naszego myślenia i

naszego słownika. Lista dziedzin, w których psychoanaliza odnosiła sukcesy, a nierzadko wręcz

hegemonizowała ich dyskurs, jest całkiem długa i każdy humanista bez wątpienia rozpozna jej

wpływy, chciane lub niechciane, w swoim własnym polu badań, a także ogólnokulturowym

środowisku. Nie będzie zatem przesadą, jeśli do psychoanalizy i jej ojca zastosujemy dictum , które

niegdyś tak mocno wyrzeźbiło nasze rodzime kulturowe ojcostwo: Freud – my z niego wszyscy

(choć niestety, jak wskazuję w odpowiedzi na kolejne pytania, sporo w tej gromadzie także

bękartów i wyrodnych dzieci).

Z drugiej jednak strony, w przypadku psychoanalizy, podobnie zresztą jak w odniesieniu do innych

podejrzliwych lub krytycznych dyskursów, możemy obserwować mechanizm, który w duchu

szkoły frankfurckiej świetnie opisał niegdyś Russell Jacoby w książce Social Amnesia :

zapomnienie. Jest to zapomnienie specyficzne, zapomnienie psychoanalizy jako skandalu,

naznaczone tym oto paradoksem, że jest ono równoznaczne z jej przyswojeniem, oswojeniem, by

nie rzec: udomowieniem. Skoro psychoanaliza na dobre zadomowiła się w mieszczańskim domu,

do którego początkowo zabraniano jej wstępu, to podejrzliwość nakazuje domyślać się, że nastąpiło

to na prawach tego domu, nie zaś podług wartości przyniesionych przez gościa. Ten aspekt

przyswojenia-zapomnienia psychoananalizy dobitnie i z zapałem piętnował także Jacques Lacan,

przez całe życie ciskający gromy pod adresem adaptacyjnie zorientowanej ego psychology i tzw.

american way of life , którego obroną miała być psychoanaliza po jej zakorzenieniu i

rozprzestrzenieniu się w USA, choć kategoria ta, w ustach Lacana co najmniej obelga, wychodziła

w jego oczach niewątpliwie poza ramy geograficzne, na cel biorąc tę coraz globalniej dominującą

ideologię „zamerykanizowanego” życia codziennego. Można tu chyba pokusić się o twierdzenie, że

prawda psychoanalizy nie tkwi w historii jej oddziaływania, lecz w historii jej zapomnienia – o

naszej kulturze więcej mówią mechanizmy oswojenia i społecznej amnezji dotykające

psychoanalizę, niż częste dziś, pojawiające się, jak można sądzić, na mocy nostalgii, deklaracje

przyjęcia i zrozumienia nauki Freuda. Tym, co coraz częściej możemy obserwować, po utrwaleniu

się obrazu i hegemonii psychoanalizy „zrewidowanej” na modłę kulturalistyczną, jest, jak

niejednokrotnie wskazywał np. Adorno, raczej zadowolony z siebie samego optymizm i

konformizm.

Co więcej, wydaje się, że psychoanaliza, przynajmniej w sporej części jej odmian, utraciła

przynależne jej niegdyś krytyczne żądło, podejrzliwe spojrzenie skierowane na człowieka i jego

społeczną egzystencję, utraciła towarzyszący jej przez znaczny czas posmak skandalu, często

eksploatowany w drodze artystycznego zagarnięcia elementarza psychoanalizy w celu epatowania

mieszczaństwa lepiej lub gorzej zrozumianą psychoanalityczną nauką o seksualności – zdaje się, że

zagubił się jej potencjalnie wywrotowy charakter. Wywrót się bowiem, jak mawiają, dokonał –

żyjemy w epoce „postpsychoanalitycznej”. Teraz mieszczaństwo i psychoanaliza w jednym stoją

domu. Lacan przywołuje w swoich Écrits znaną anegdotę, którą rzekomo uzyskał z ust Junga, w

której relacjonuje się słowa, jakie miał wypowiedzieć Freud tuż po przybyciu do Nowego Świata z

wykładami na Clark University: „Nie wiedzą, że przynosimy im zarazę [ la peste ]”. Wolno sądzić,

iż psychoanaliza, utraciwszy w przeważającej części swoich modi krytyczne żądło na rzecz ideału

niesienia terapeutycznej pomocy, przystosowania i „ortopsychiki”, nie jest już dziś zarazą. Jednym

z głównych zadań na dziś jest zatem przywrócenie jej owego statusu zarazy, czegoś

wprowadzającego we współczesnej kulturze ferment w zaakceptowanych normach i

przeświadczeniach, pokazującego ich nieoczywistość i prowadzącego do ich denaturalizacji.

Austriacki purytanin nauczył nas, jak do własnej kultury i ograniczających nas norm podchodzić z

dystansem, pozbawionym jednak subwersyjnego zacietrzewienia. Pod tym względem autor Kultury

jako źródła cierpień był bardziej dalekowzroczny i przenikliwy niż jego późniejsi czytelnicy, w

psychoanalizie widzący już to dyskurs krytycznie naświetlający wyłącznie przygodność norm, już

to skrajnie normatywny dyskurs kultury wiktoriańskiej. Freud pokazał bowiem, że jesteśmy skazani

na swego rodzaju „chorobę na śmierć” – w tym przypadku konstytutywną dla człowieczeństwa

chorobę bytu upłciowionego. Pod koniec swego życia Lacan stwierdził, że psychoanaliza to

symptom społeczeństwa, „ostatnia forma społecznej demencji, jaka została wymyślona”.

Spoglądając na drogę jej rozwoju, jak również na wielorakie postaci, jakie przyjmowała w ostatnim

stuleciu, można mieć pewność, że ta rozmaitość szkół i metod psychoanalitycznych daje

świadectwo jednemu: niemożliwej do adekwatnej symbolizacji, opisania, zdania z niej w pełni

sprawy, cząstki człowieczeństwa, która pod różnymi postaciami wychodzi co rusz na wierzch.

Mówiąc po Lacanowsku: cząstki realnego.

Dlatego też psychoanaliza nierzadko cieszyła się złą sławą w XX wieku. Jeśli mówi się dziś o

„nienawiści do demokracji”, jak czyni to np. Jacques Rancičre, jako utrzymującej się wrogiej

postawie wobec fundamentalnego egalitaryzmu, którego prawomocność negowana jest od

starożytności za pomocą kolejnych argumentów „realistycznych” i wskazujących na przywilej

upoważniający daną grupę do rządzenia, to mutatis mutandis możemy mówić też o „nienawiści do

psychoanalizy”: ujawniałaby się ona w coraz to nowych próbach jej kulturowego, społecznego lub

naukowego zdyskredytowania, podważenia zasadności jej wglądów i sensu jej praktyki,

wykraczającej poza gabinet analityka ku praktyce społecznej, artystycznej i politycznej.

Psychoanaliza nienawidzona jest za prawdę o nas, którą przynosi, a która, niewygodna, nieznośna i

trudna do zaakceptowania, powinna być, dla „normalnego” (choć od razu chciałoby się dodać:

wygodnego) funkcjonowania jednostek wykluczona z pola widzenia. Nie od dziś i nie tylko za

sprawą psychoanalizy wiadomo, że podstawowa postawa człowieka to nie tyle pragnienie wiedzy,

cokolwiek mieliby na ten temat do powiedzenia nasi starożytni, ile raczej: „nic nie chcę o tym

wiedzieć”. Inaczej mówiąc: wygoda ponad wszystko. Powstające dziś „czarne księgi

psychoanalizy” (ostatnia, wydana w 2005 roku we Francji, tego typu pozycja wywołała nad

Sekwaną prawdziwe poruszenie, psychoanaliza cieszy się tam bowiem nadal, podobnie jak w

krajach Ameryki Łacińskiej, znacznym prestiżem; wkrótce zresztą powstała L'anti livre noir de la

psychanalyse pod redakcją samego Jacques'a-Alaina Millera) i coraz silniej prawnie sankcjonowana

supremacja terapii kognitywistycznych i farmakologicznych zmusza do stawiania pytań o ową

„nienawiść do psychoanalizy”: psychoanaliza jako symptom naszej kultury ma być przykryta,

wykluczona, wyparta przez szybki efekt terapeutyczny, dostosowany do tempa dzisiejszego życia,

terapię podporządkowaną imperatywowi skuteczności i doraźności środków. Żyjemy aktualnie w

świecie odczarowanym przez Freuda, a jednocześnie w świecie, który po części stworzyła także

sama psychoanaliza. Dlatego też słowa Petera Brooksa, wskazującego, iż nie możemy tak po prostu

i całkowicie uwolnić się od Freudowskiego ojcostwa (wypowiedziane podczas wspomnianej

konferencji na Yale University), powinniśmy rozumieć szerzej, niż tylko w tym sensie, że Freud i

psychoanaliza stanowi jeden z fundamentów myśli humanistycznej i Teorii. Stanowi bowiem

jednocześnie jeden z podstawowych elementów naszej kultury.

W Spectres de Marx Derrida zaproponował myślenie o różnorakich „powrotach” do Marksa nie w

sensie faktycznego powrotu i ponownego odczytania źródłowego impulsu całkowitej emancypacji,

lecz na sposób utrzymującej się „widmowej” obietnicy: nie możemy myśleć o przyszłości bez

Marksa, Marks oznacza bowiem samą obietnicę sprawiedliwości, która jako inwariant powraca w

kolejnych próbach jej realizacji, udanych bądź nie. W tym sensie sprawiedliwość jest

„niedekonstruowalna”. W analogiczny sposób, zastanawiając się nad renesansem myśli

zapoczątkowanej przez Freuda, możemy pomyśleć o psychoanalizie i jej „obietnicy”, choć w tym

przypadku będzie to, jeśli można tak rzec, swego rodzaju „przeciwobietnica”: psychoanaliza

ustaliła inwariant, „widmo” niepowodzenia każdej próby doprowadzenia człowieka do tzw.

spełnienia, osiągnięcia całkowitej równowagi, aktualizacji jego głębokiej istoty i osiągnięcia „pełni”

osobowości (na marginesie warto zauważyć, że w tym sensie Jungowska koncepcja indywiduacji

wydaje się zasadniczo niepsychoanalityczna, zapoznaje bowiem istotny moment skazy na

człowieczeństwie akcentowany przez Freuda). Także rozmaite protezy w postaci dążenia do

nierepresyjnego społeczeństwa i rozszerzenia „radości” z polimorficznie perwersyjnej seksualności

na wiek dojrzały (np. u Marcusego) lub ideał udanego życia seksualnego jako klucz do

indywidualnego szczęścia (Reich), bądź utopistyczne i moralizatorskie wizje „zdrowego

społeczeństwa” (Fromm) to chwilowe wybuchy optymizmu, który w istocie jest niczym innym, jak

przykryciem widma istotowego niepowodzenia człowieczeństwa. „Obietnicą” psychoanalizy,

inwariantem zmuszającym nas do kolejnych prób przyjrzenia się samym sobie, jest ostatecznie

obietnica fiaska wszelkiej idei całkowitej autonomii, uniezależnienia się od obiektywnych

czynników, nie tylko w sferze społeczno-politycznej, w której emancypacja, mimo że poczyniła

wielkie kroki, nadal pozostaje czymś à venir , by użyć Derridiańskiej parlance , ale przede

wszystkim emancypacja od obiektywności w nas, w naszej podmiotowości, od „obcego ciała”,

które jest ostatecznym zakotwiczeniem naszego życia w społeczeństwie (właśnie jako mechanizm

wyparcia, represji mitycznej „nieskrępowanej” i dlatego kazirodczej ekspresji w sferze

seksualności), a jednocześnie czymś, co nadaje temu życiu nieodłącznie traumatyczny charakter.

Dlatego też oddziaływanie psychoanalizy będzie miało, jak można sądzić, postać coraz to nowych

reaktualizacji jej podstawowego, inwariantnego wglądu (ciąg momentów jej odrodzenia,

„powrotów do”), którym towarzyszyć będzie, jak to miało miejsce do tej pory, proces jego

przykrycia i prób zatarcia w kulturowej pamięci.

Obserwujemy dziś zatem raczej utwierdzenie się psychoanalizy w posadach naszej kultury, wiążące

się z jej, jak powiedzieliśmy, częściową banalizacją i specyficznym zapomnieniem. „Powrót do

psychoanalizy” to dziś rekontekstualizacja tego, co stało się w większości krajów zachodnich

elementem podstawowego krajobrazu kulturowego, przenikanie wątków analitycznych do innych,

szczególnie pozamedycznych i pozaterapeutycznych dziedzin. (W polskiej kulturze jest to chyba

nadal budowanie prestiżu psychoanalizy niejako w mniejszej lub większej pustce, ponieważ jej

konstrukcje, mimo coraz większej liczby publikacji i dyskusji nt. psychoanalizy, muszą nadal

walczyć o status przyjętych afirmatywnie lub krytycznie, ale jednak oczywistości i elementarza.)

Renesans psychoanalizy powinien polegać na umocnieniu jej tożsamości – jeśli ma ona przeżyć

jako dyskurs sui generis , nie może dać się rozpuścić w wygodnych kategoriach jej rozmaitych

aplikacji, a raczej trwać przy swoim podstawowym wglądzie, źródłowym Grundeinsicht . W ten

sposób możemy wyróżnić dwie figury Freuda: Freuda spopularyzowanego i „przeżutego” przez

nieuchronnie spłaszczającą każdą myśl współczesną kulturę oraz Freuda w jego tekstach, które

zmuszają nas do ich ponownego odczytania, tekstach naruszających po raz kolejny nasze dobre

samopoczucie, po raz kolejny wskazując na towarzyszące nam zasadnicze nieukontentowanie. O

prawdziwym renesansie psychoanalizy, zmieniającym ponownie świadomość naukową i

humanistyczną, a także potoczne samorozumienie człowieka, należałoby zatem myśleć raczej w

kategoriach preskryptywnych, jako o możliwej, jeśli nie koniecznej przyszłości. Oby ów renesans

się dokonał.

2. Jaki wpływ ma psychoanaliza na kulturę i na myślenie o człowieku?

W odpowiedzi na pytanie pierwsze wskazałem m.in., że psychoanaliza stała się dziś zjawiskiem

kulturowym, będącym częścią naszej kulturowej codzienności obok choćby literatury

detektywistycznej czy malarstwa abstrakcyjnego, nierzadko zbanalizowana (jakże często bowiem

używamy pojęć psychoanalitycznych w codziennych rozmowach, nie bacząc zbytnio na ich

źródłowy i faktyczny sens) lub wyśmiewana (w lepszym wydaniu choćby przez zawiedzionego jej

terapeutycznymi skutkami Woody’ego Allena). Oczywisty wpływ psychoanalizy na szereg prądów

artystycznych, od surrealizmu począwszy, jest dziś czymś powszechnie uznanym i niejednokrotnie

był przedmiotem analiz historycznych. Wydaje się jednak, że i tu możemy mówić w istocie o

przyswojeniu psychoanalizy, będącym rewersem jej zapomnienia, w sensie proponowanym przez

Jacoby’ego – artystyczne epatowanie ideą seksualności dziecięcej i nierzadko patologicznej

składowej seksualności jako takiej w dzisiejszej kulturze nie robi już na nikim wrażenia, lekcja

psychoanalizy została i tu „odrobiona”, podobnie jak i wyczerpuje się, jak się wydaje, rezerwuar

narzędzi psychoanalitycznych jako inspiracji i pożywki dla metodologii interpretacji. Artystycznym

i interpretacyjnym zastosowaniem psychoanalizy, jakie pozostaje dziś nadal w mocy, jest pastisz.

Pacjenci mówią dziś językiem psychoanalitycznego opisu symptomu, artyści mówią ironicznym

„metajęzykiem”, świadomie zachowując dystans do tego, co było niegdyś poważnym tematem,

ponieważ seksualność, jej eksces, nadmiar, „część przeklęta”, wpisywana jest coraz bardziej w

gładkie funkcjonowanie ideologicznego i ekonomicznego systemu współczesnego świata

„zachodniego”.

W tym kontekście można wskazać ciekawą kwestię, o której często się zapomina: to właśnie

psychoanaliza, choć pośrednio w osobie Edwarda L. Bernaysa, „psychoanalityka korporacji

znajdujących się w kłopocie” (Irwin Ross), istotnie przyczyniła się do ukształtowania ideologicznej

kondycji współczesnego świata. Bernays, czyniący użytek z teoretycznych wglądów w tworzenie

się i funkcjonowanie zachowań zbiorowych autorstwa swojego wuja, Sigmunda Freuda (Uncle Sigi,

jak go pieszczotliwie nazywał sam Bernays), a także dokonań Pawłowa i Le Bona, stworzył w

Stanach Zjednoczonych doby pierwszych dekad XX wieku, przy okazji silnie przyczyniając się do

wzrostu zainteresowania teorią psychoanalityczną w Ameryce, podstawy przemysłu tzw. public

relations , metod zarządzania zgodą ze strony „grupowego umysłu” na określone idee i praktyki.

Systematyczny wykład swoich wizji bratanek Freuda zawarł w 1928 roku w książce pod

wymownym tytułem Propaganda (do innych jego wiekopomnych dokonań należy np. wydana w

tym samym roku praca Manipulating Public Opinion ). W tym sensie psychoanaliza, choć nie było

to z pewnością intencją jej założyciela, stoi do dziś u podstaw jednej z głównych składowych

przestrzeni kulturowo-ideologicznej, która jest nieodłączna od naszego nowoczesnego życia, u

podstaw mechanizmów zachęcających i nakazujących nam pragnąć i kupować to, czego wcale nie

chcemy, czy będą to banalne artykuły codziennego użytku, czy też odpowiednio opakowany polityk

i jego lukrowane obietnice bez pokrycia. Na marginesie, choć parenteza to miejsce z pewnością

nieodpowiednie dla tej uwagi, zauważmy, że książki Bernaysa były, jak zresztą, nie bez goryczy,

przyznaje on sam w swojej autobiografii, inspiracją dla propagandowych osiągnięć, których

dokonał nie kto inny jak Joseph Goebbels, przekonując jeszcze nieprzekonanych, że Żyd to

największy wróg narodu niemieckiego i przeszkoda na drodze do jego świetlanej przyszłości.

Tragiczny wymiar człowieczeństwa, o którym często mowa w kontekście psychoanalizy i który

wskazuję również niżej, nabiera w tym aspekcie zupełnie innego znaczenia i wymiaru, realizując

ideologię w sposób materialny w postaci zagłady.

Mimo tego negatywnego wpływu na naszą kulturę, psychoanaliza oddziałuje jednak przede

wszystkim jako dyskurs krytyczny. Znane jest powiedzenie Freuda, że psychoanaliza stanowi

kolejny cios, po teorii heliocentrycznej Kopernika i Darwinowskiej koncepcji ewolucji, w narcyzm

człowieka: dokonuje decentracji ludzkiego „ja”, rozumianego tradycyjnie jako samoświadomość i

samowiedza, na rzecz nieświadomych mechanizmów, które stanowią niejako istotę, kryjącą się za

zjawiskową fasadą naszego wydawałoby się oczywistego świadomie przeżywanego życia, naszego

vécu . „Ja” okazuje się, mimo naszych zdroworozsądkowych przekonań, nie być panem we własnym

domu – to, co istotne, rozgrywa się bowiem na „innej scenie”: tu ma miejsce nasza osobista

tragedia, ale z udziałem innych aktorów, ludzi, których istnienie w naszym wnętrzu jest dla nas

konstytutywne, bliskich i dalszych, których oddziaływanie w naszej nieświadomości determinuje

każdy nasz dzień. Owa determinanta to coś najbardziej intymnego, a jednak, by odwołać się do

pojęcia Lacanowskiego, pewien Inny. To On w istocie jest Tym, kto ma tu rozstrzygający głos,

Tym, do kogo należy prerogatywa działania. Jak powiada bowiem Freud, „»Ja« odgrywa tu

śmieszną rolę clowna w cyrku, który swoimi gestami próbuje przekonać widownię, że każda

zmiana na cyrkowej arenie jest skutkiem jego woli i rozkazu. Jednak tylko najmłodsi widzowie dają

się nabrać” ( Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung ). Tym, co proponuje nam

wiedeńczyk, jest natomiast wejście w dorosłość.

Istoty propozycji Freuda powinniśmy, za Lacanem, doszukiwać się w jego słynnym dictum z

drugiego cyklu wykładów ze wstępu do psychoanalizy: „ Wo Es war, soll Ich werden ”. Tam, gdzie

było „to”, nieświadomość, coś „obcego” we mnie, powinienem nastać jako podmiot, zmieniając

moją pozycję podmiotową, uznając podmiotowość właśnie w tym, co determinuje mnie od

wewnątrz, istotnie określając współrzędne mojego życia – Inny. Wiąże się z tym paradoksalny

status psychoanalizy, jeśli chodzi o proponowaną przez nią „terapię”. Psychoanaliza mówi bowiem

pacjentowi: nie mogę cię wyleczyć, ale mogę powiedzieć ci, dlaczego jest to niemożliwe, wskutek

czego możliwe stanie się osłabienie twojego symptomu. „Ja, prawda, mówię” – jak wskazywał

Lacan – czy tego chcesz, czy nie. Mogę cię jednak nauczyć, jak mnie słuchać, jak mnie znaleźć, tak

by napisać razem z tobą, tym razem bez białych plam, pamiętnik twojego dotychczasowego życia,

dla przyszłości. Podkreślając istotowy wymiar Innego dla konstytucji człowieczeństwa,

psychoanaliza pokazuje również naiwność wszelkich ideologii indywidualizmu i egocentryzmu,

albowiem tym, co prawda mówi podmiotowi, jest przede wszystkim: „pamiętaj, że nie jesteś tu

sam”, w czym wtóruje krytycznej myśli, która podkreśla, że nie tylko kategoria jednostki, lecz sama

kategoria indywidualności jest wytworem społeczeństwa (Adorno). Dlatego też psychoanaliza jest z

samej swojej istoty nieodłącznie polityczna – nie w sensie konkretnego zaangażowania

politycznego, które miałoby być jej udziałem (choć i to niejednokrotnie miało miejsce, mimo

zasadniczej „politycznej indyferencji” deklarowanej przez samego Freuda), lecz wskazując na nasz

byt w polityczności: to, co społeczne, wspólne, naznaczone przez intersubiektywność i relację

międzyludzką jest u podstaw nieuchronnego (tragicznego) losu, jaki przypada w udziale

człowiekowi (u jego podstaw stoi triadyczna relacja zachodząca w kompleksie Edypa).

Prawda psychoanalizy mówi zatem: trwanie przy naiwnym indywidualizmie, dziecinnym

przywiązaniu do własnego „ja”, może tylko pogłębić twój symptom. Nie pomogą tu nowoczesne

lekarstwa na ból duszy, których członkowie współczesnych społeczeństw, jako konsumenci,

pochłaniają więcej i więcej. Podkreślając zasadniczo relacyjny charakter jednostki i społeczeństwa,

tego, co psychiczne, i tego, co społeczne, psychoanaliza pozwala nam zadać pytanie: czy mamy być

marionetkami poruszanymi przez równania Johna Nasha i nawiązujące do nich tezy Hayek'a,

podporządkowanymi egoistycznie zorientowanym teoriom racjonalnego wyboru, wyposażonymi w

skomplikowane sieci neuronowe, sterowalnymi automatami, maszynami konkurującymi na rynku w

pogoni za „szczęściem”, czy też dostrzeżemy tragizm bycia człowiekiem nawet w społeczeństwie

dostatku, dostrzeżemy, że „szczęście” wypełniające istotowy brak w człowieku to jedynie proteza,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: